XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yuzaga kelishi
XIX asrning boshlariga kelib, tilshunoslikka alohida fan sifatida qarash
g‘oyasi qat‘iy tus oldi. Ushbu asrning 1-choragida turli tillar haqida dalillar yig‘ish,
to‘plangan ma‘lumotlarni qiyosiy-tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilish avj oldi.
Olimlar ancha oldin ayrim tillar o‘rtasida o‘xshashlik borligiga e‘tibor qaratgan
bo‘lsalar-da, ushbu o‘xshashliklarning asl sababalari ilmiy jihatdan yoritilmagan
edi. Aynan XIX asrga kelib, deyarli bir vaqtda turli mamlakatdardagi tilshunoslar
tillar o‘rtasidagi sistematik o‘xshashlikni ular o‘rtasidagi qarindoshlik aloqalari,
ya‘ni tillar bir umumiy bobotildan kelib chiqqanligi, keyinchalik esa ularning har
biri mustaqil rivojlanganligi bilangina tushuntirish mumkin, degan xulosaga
keldilar. Bunga tilni tarixiylik jihatidan o‘rganish, xususan, jonli tillarning
o‘tmishini o‘rganish, sanskrit bilan yaqindan tanishish katta turtki bo‘ldi.
Tillarni tarixiy jihatdan o‘rganish va qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning maydonga
kelishida ingliz sharqshunosi va huquqshunosi Vilyam Jonsning (1746-1794)
sanskrit tili bilan yunon va lotin tillari o‘rtasida yaqinlik borligi haqidagi fikrlari,
nemis olimi Fridrix Shlegel (1772-1829) tomonidan yaratilgan ―Hindlarning tili
va donoligi‖ asari zamin bo‘lib xizmat qildi. Ushbu asarda sanskrit tilining nafaqat
lug‘at tarkibi jihatidan, balki grammatik tuzilishi jihatidan ham lotin, grek, german
va fors tillariga qarindosh ekanligi, ularning bir umumiy asosdan kelib chiqqanligi
qayd etilgan edi. Bu juda ko‘p jonli va qadimiy tillarni tarixiy va qiyosiy jihatdan
o‘rganilishiga va qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishiga, ayni paytda tilshunoslik
fanining ham tarixiy, ham ilmiytarixiy nuqtai nazardan mustahkam asosga ega
bo‘lishiga olib keldi.
Qiyosiy-tarixiy metod o‘z oldiga qarindosh tillarni qiyoslash orqali o‘rganish
hamda u yoki bu tilning tarixini, unda yuz bergan o‘zgarishlarni, til taraqqiyotidagi
qonuniyatlarni ko‘rsatib, tushuntirib berish vazifalarini qo‘yadi. Ushbu metodning
yaratilishida
Frans
Bopp,
Rasmus
Rask,
Yakob
Grimm,
Aleksandr
Vostokovlarning xizmatlari nihoyatda katta bo‘ldi. Ularning ijodiy izlanishlari
natijasida Hind-Yevropa tillari deyarli to‘liq o‘rganildi. Bu jarayon 4 davrga
bo‘linadi:
Dostları ilə paylaş: |