Vilgelm fon Gumboldt - umumiy tilshunoslikning asoschisi
Vilgelm fon Gumboldt (1767-1835) - buyuk nemis filosofi, Berlin
universiteti asoschisi, siyosatchi va davlat arbobi. U juda ko‘p tillar (bask tilidan
tortib, polineziya va indeeslarning tillarigacha) haqida ma‘lumotga ega edi. U o‘z
asarlari va g‘oyalari bilan tilning ilmiy nazariyasini yaratdi va umumiy nazariy
tilshunoslikka asos soldi.
1820 yilda «Tillar taraqqiyotining turli davrlarida ularni qiyosiy-tarixiy o‘rganish
haqida» Berlin akademiyasida qilgan ma‘ruzasida til haqida alohida mustaqil fan
yaratish zarurligi g‘oyasini o‘rtaga tashlaydi va uni asoslab beradi. U tillaming
mustaqilligini tan olmaydigan, dunyo tillarini mantiqiy jadvallarga majburan
kiritishga qaratilgan umumiy grammatika - Por-Royal grammatikasini inkor qiladi.
Gumboldt hayotining so‘nggi yillarida yaratgan 3 tomli ―Yava orolidagi kavi tili
haqida‖(1836-1840) asarining ―Inson tili tuzilishining har xilligi va uning inson
naslining ma‘naviy taraqqiyotiga ta‘siri‖ deb atalgan kirish qismida o‘zining
nazariyfalsafiy qarashlarini mukammal bayon etadi. U har bir xalqning tilida o‘sha
xalqning tarixi, madaniyati va butun ruhiy dunyosi namoyon bo‘lishini ta‘kidlaydi.
―Til millatning ruhidir‖, deydi u. Olim til va tilga yondosh hodisalar, til bilan
bog‘liq jarayonlarni dialektik birlikda o‘rganish zarurligi, til hodisalari dialektik
zidlik asosida qurilganligini bayon etadi va til antinomiyasi haqidagi g‘oyasini
ilgari suradi. U yaratgan umumiy tilshunoslikni til falsafasi deb atash mumkin.
Gumboldt ta‘limotining eng muhim jihatlari:
- til shakl (forma)dir, u bir-biri bilan aloqador, o‘zaro zidlik asosida bog‘langan
sistemani tashkil etuvchi nutq tovushlaridan tashkil topadi;
- til formasi moddiy va ruhiy, tashqi va ichki tomonlarning birligidan tashkil
topadi;
- tilning tashqi formasi uning materiyasi, ya‘ni tovush tizimidir;
- tilning ichki formasi til strukturalarinig tashkil qilinishi bo‘lib, xalq ruhining
so‘zda ifodalanishidir;
- til so‘z va grammatik qoidalardan iborat, so‘z esa tushunchani ifodalaydigan
belgi, ramzdir;
- u til va nutqni farqlaydi va so‘zning nutqdagi qiyofasini uning grammatik
formasi, deb ataydi.
Vilgelm fon Gumboldt ta‘rificha, til murakkab, bir-biriga qarama qarshi bo‘lgan
sifat va xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan hodisadir. Shuning uchun ham,
olimning fikricha tilni o‘rganishda antinomiya (qarama-qarshilik) metodini
qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Tilning tabiatiga xos asosiy antinomiyalar
Dostları ilə paylaş: |