16 “(Ey Peygamber!)De ki;”Siz ey kâfirler!”

“Cihadın bahşettiği bütün gelirler Allah’a ve Elçisi’ne aittir.Şu halde,Allah’a karşı sorumlu-

luğunuzun bilincinde olun ve aranızdaki ilişkiyi(bağı) düzgün tutun!(koruyun!)Bir de Allah’a ve Elçisi’ne kulak verin;tabi ki,gerçekten inanıyorsanız eğer!”

Enfâl(95);Âyet:1
“Enfâl”,”Kişinin alması gereken miktara ilâve olarak fazladan aldığı şey” ya da “vermesi gereken miktara ilâve olarak fazladan verdiği şey” anlamlarına gelmektedir.

Bu niteliğinden dolayı farz namazlar dışındaki namazlara da “nafile” denilmektedir.

Enfâl,büyüğün küçüğe merhametinin,şefkatinin ifadesidir aynı zamanda.Bu

bağlamda;”cihat sayesinde elde edilen lütuf ve nimet” vurgusunu taşır.

İslâm savaş hukukunun önemli bir prensibini içeren bu âyette,”ganimetler”

anlamına gelen “ganaim” değil de,”bağış ve bahşiş” anlamına gelen “enfâl” kullanılması

dikkat çekicidir.(Ayrıca bir de “zahmetsiz savaş gelirleri” anlamına gelen “fey “adı verilen

bir kalem vardır ki,bunun hukuku Haşr;6-7’de dile getirilmiştir.)

Gelirlerin Allah’a ve Peygamber’e ait olmasından kasıt,hukuki olgular çerçe-

vesinde,”kamu”ya tekabül etmesidir.Bununla adeta,kamunun hukukunun Bizzat Allah’ın

güvencesinde olduğu,O’nun bu hukuku korumak ve uygulamak üzere Hz.Peygamber(AS)’i

görevlendirdiği imâ edilir.

*
“(Ey Nebi!)Tıpkı(nitekim) Rabbin seni hakikat yoluna(savaşmak için)evinden

çıkardığında inananlardan(zayıf inançlı) kimileri bundan nasıl hoşlanmadılarsa;”

“Gerçek ortaya çıktıktan sonra da,sanki sen onları göz göre,göre ölüme sürü-

yormuşçasına,seninle tartışmaktan geri durmadılar.”

“Hani Allah,iki topluluktan birinin sizin elinize geçeceğine ilişkin vaade

bulunmuştu;siz ise korumasız olanın(şan ve şerefi olmayan şeyin,kervanın) elinize düşmesini (geçmesini)istiyordunuz.Ne ki,Allah’ın muradı,kelâmı(sözün-ün- gücü)aracılığıyla hakkı

gerçekleştirmek(yerli yerine oturtmak/şanınıza şan katmak) ve kâfirlerin kökünü kurutmaktı.”

“Ki hakkın gerçek,bâtılın sahte(değersiz) olduğu böylece ortaya çıksın;tabi ki, günahı tabiat(yaşama tarzı)hâline getirenler istemese(ler) de!”

“Hani Rabbinizden yardım dileniyordunuz.Bunun üzerine siz şöyle icabet

etmişti:”Size birbirini izleyen(ardı ardına) bin melekle yardım edeceğim!”

“Çünkü Allah,bunu yalnızca bir müjde olsun için,bu vesileyle içiniz ferahlayıp,

moraliniz yükselsin(kalpleriniz yatışsın/cesaretiniz artsın) diye yaptı.Kaldı ki,zafer garantili yardım,başkasından değil,yalnızca Allah Katındandır.Elbette Allah,her işinde mükemmel olan,her hükmünde tam isabet (kayd)edendir.”

“Hani o zaman,O’nun inayetinden bir güvence (ve esenlik)olarak sizi bir iç

sükûnetinin çepeçevre kuşatmasını sağlamış ve gökten üzerinize tarifsiz bir yağmur(rahmet) indirmişti ki,onunla sizi temizlesin,(iç dünyanızı kirleten)Şeytan kirinden(Allah yolunda

mücadeleden kaçmayı telkin eden duygu ve düşünce kirliliğinden)sizi arındırsın,yüreklerinizi

güçlendirip,ayaklarınızı onunla sabit kılsın.”

“Hani o zaman(işte o anda)Rabbin melekler(in)e:”Elbet Ben de sizinle berabe-

rim!”mesajını(iletmelerini)bildirdi.Haydi,iman(ların)da sebat edenlere direnç ve moral verin.

Ben,inkârda direnenlerin yüreklerine korku salacağım!Haydi,vurun boyunlarının üstüne…!

Kopartın onların onların(silâh tutan)parmaklarını…!”(parmaklarına vurun,silâhlarını düşürün!)

Enfâl(95);Âyet:5,6,7,8,9,10,11,12.


122

“Bu,onların Allah ve Elçisi’ne karşı konuşlanmaları yüzündendir;ve kim Allah v

ve Elçisi’ne karşı konuşlanırsa(karşı tavır koyarsa)iyi bilsin ki,Allah’ın cezalandırması pek şid-

detlidir.”

“Bu sizin için(ey inkârcılar)!Haydi tadın onu!Bir de ayrıca inkârda (sonuna

kadar)direnenler için(âhirette)ateş azabı var!”

“Siz ey iman edenler!Savaşta,inkârda direnenlerin kalabalık ordusuyla karşı-

laştığınızda(karşılaşırsanız)sakın ardınıza dönüp kaçmayın!”

“Nitekim o gün-taktik gereği olmaksızın ya da diğer bir birliğe katılma amacı

taşımaksızın-kim ardını(a)dönüp kaçarsa,kesinlikle o Allah’ın gazabına muhatap olacak ve

meskeni(de)cehennem olacaktır.O ne berbat bir ikametgahtır.”

“Hem onları siz öldürmediniz,amma velâkin,onları asıl öldüren Allah’tı.Attığın

zaman da atan sen değildin,ama asıl Allah attı.Zira O,inananları(sonucunu)inayetiyle takdir

ettiği güzel bir sınava tabi tuttu.Şüphesiz Allah,her şeyi işitir,her şeyi bilir.”

“Bu(da)sizin için (ey inananlar!):İşte Allah,inkâr edenlerin tuzağını(böyle)

boşa çıkarır.”(…başlarına geçirir.)

“Siz ey fetih isteyenler!İşte fetih ayağınıza gelmiştir!Şimdi,eğer bir son verirse-

niz,bu sizler için daha hayırlıdır.Yok eğer dönerseniz,Biz de döneriz.Ve ne kadar kalabalık

olursa olsun,topluluğunuz size hiçbir yarar sağlamaz.(Herkes)iyi bilsin ki,Allah mü’minlerle

beraberdir.”

“Siz ey iman edenler!Allah’a ve O’nun Elçisi’ne bağlılığınızı gösterin.(O’nun

mesajını)işittiğiniz halde,O’ndan yüz çevirmeyin!”

“Bir de kulak asmadıkları(dinler gibi yaptıkları,fakat dinlemedikleri)halde

“İşittik!”diyenler gibi olmayın!

Enfâl(95);Âyet:13,14,15,16,17,18,19,20,21.

Bu pasajlar,sûrenin de başlıca in(diril)iş sebebi olan Bedir Savaşı’ndan söz

etmektedir ki,konusu İslâm’ın savaş anlayışı(tasavvuru)ve savaş hukukudur.Hatta sûre,bu

özelliğinden dolayı “Bedir Sûresi” olarak da anılmaktadır.

Bedir Savaşı’nı şöyle özetlemek mümkündür;

Hicretin 2.yılının Şaban ayında,Ebu Süfyan önderliğindeki Mekke kervanının

döneceği haberi geldi.İlgili âyetlerden de anlaşılacağı üzere,Hz.Peygamber(AS),kervan için

değil,savaş için hazırlanıyordu.Bin deve yükünden oluşan kervanı kırk silâhlı korumaktaydı.

Medine’deki hazırlığı daha Suriye’deyken haber alan Ebu Süfyan,Mekke’den yardım istedi.

Mekke yardım çağrısına bin kişilik bir orduyu yola çıkararak karşılık verdi.

Hicri 2.yılın Ramazan ayının 17’sinde,etkileri açısından dünya tarihinin akışını

değiştiren bir olay yaşandı.Bedir’de sadece ikisi süvari olan 300’ü aşkın mü’minin müşrik

Mekke ordusuna karşı kazandığı zafer,ardından gelen bin yıl boyunca sürecek olan fetihler

çağını başlatmış oldu.Bu vahyin ve imanın zaferiydi.Sözün gücünün,gücün sözünü yenmesiydi. Bu zaferle başlayan iman hamlesi,daha önce eşi,benzeri görülmemiş bir toplum

ve siyaset tarzı üretti.Kur’an,zafer gününe kendine ait sıfatı verdi:Yevmu’l Furkan.”Yani:Hak-

la bâtılın kesin hatlarla ayrıştığı gün.”Bu zafer,o güne kadar şahsi başarı destanları yazan

İslâm toplumuna evrensel “İslâm Cemaati” hüviyetini kazandırdı.Artık yeryüzünde canını

hakikate şahit kılan(adayan) şahsiyetler değil,yiğit,temiz,müşfik bir cemaat vardı.

Sûre tek cümlede şöyle özetlenebilir;İman en büyük imkândır.Onun dışında

imkân(lar)arayanların aldıkları sonuçların etkileri ya çok kısa olur,ya da hiç olmaz.Çünkü

yaratılmış hiçbir şey gücünü kendisinden al(a)maz.Allah’ın yardımını da Allah’a(O’nun

dinine/davasına)yardım edenler(sahip çıkanlar)hak eder.

Sûre,sebebe değil müsebbibe dikkat çeker.Sadece savaş ahlâkını değil,ahlâk

savaşını da öğretir.Zımnen söylediği şudur:Hak,bâtıl savaşı,asla rakamlara,ganimet hırsına,

toprak kazanımına(işgale) ve dünyevi herhangi çıkara indirgenemez,yüce bir amaç için yapılır.




123

Allah’a ve Elçisi’ne içtenlikle bağlılık ve itaat,bireysel ve toplumsal barışın,

kardeşliğin,sevginin,hoşgörünün,adaletin,dünya ve âhiret mutluluğun güvencesidir.

Allah,hayata her an müdahale etmektedir.Sebebe değil,müsebbibe,cama değil

camdan bakarsak şu gerçeği görürüz:Allah’a yakın olursak,O bizim elimiz,ayağımız,gözümüz,

kulağımız olur.Biz de O’nun.O’nunla atar,tutarız,O’nunla görür ve duyar,O’nunla yaşarız…

Yani böylece hep diri ve özgür kalırız ki,işte asıl “yaşamak” budur.
*
“İyi bilin kiAllah Katında canlıların en zararlısı aklını kullanmayan(gerçek)

sağır ve dilsizlerdir.”

“Hem eğer Allah onlarda iyi bir hâl ve gidiş görseydi,onların(gerçeği)işitmele-

rini sağlardı.Ne ki,eğer onların işitmelerini sağlasaydı bile,onlar inatçı inkâr(cılık)larıyla

yine yüz çevirirlerdi.”

Enfâl(95);Âyet:22,23
Allah’ın verdiği en büyük nimetlerden biri-belki birincisi-olan aklını kullanma-

dığı için,yanlış düşünen yanlış kararlar alan insanın sağır ve dilsiz mesabesinde olduğu,yine

yaptığı yanlış tercihle iman yerine imansızlığı yeğlediği,yani Allah’ın mesajını tebliğ eden Elçi-

si’ni dinlemediği,bu yüzden de hem kendisine,hem çevresine zarar verdiği vurgulanmaktadır.

Ardından inananlara seslenilerek;
“Siz ey iman edenler!O sizi hayat bahşeden bir(dirilişe)davet ettiğinde,Allah’a ve

Elçi’ye icabet edin!Zira iyi bilin ki Allah,kişiyle kalbinin(eğilimleri)arasına sürekli müdahale

Sonunda O’nun Huzurunda toplanacaksınız.”

“Ve öylesine çetin bir yürek sınavına karşı tetikte ve tedbirli olun ki,o içinizden

yalnızca bilinci alt,üst olmuş kimselere musallat olmakla kalmayacaktır.Ve iyi bilin ki,Allah’ın

azabı pek şiddetlidir.”

“Ve hatırlayın ki,bir zamanlar siz yeryüzünde ezilen bir azınlıktınız;insanların

sizi etnik temizliğe tabi tutmasından endişe ederdiniz!Böyleyken O size sığınak oldu,sizi yardı-

mıyla güçlendirdi ve size güzel ve temiz rızıklar bahşetti;belki şükredersiniz!”

“Siz ey iman edenler!Allah’a ve Elçi’ye ihanet etmeyin!Sonra,korumanız gere-

ken değerlere(fıtratınıza) bile,bile ihanet etmiş olursunuz.”

“Zira aklınızdan çıkarmayın ki,mallarınız ve çocuklarınız birer sınav aracıdır.

Ve bilin ki,Katında en büyük ecir bulunan Allah’tır.”

“Siz ey iman edenler!Eğer Allah’a karşı sorumluluk bilinciyle hareket ederse-

niz,size hakkı bâtıldan ayıracak bir ayrım gücü(hikmet)verir.Dahası kötülüklerinizin üzerini

örter ve sizi bağışlar.Çünkü Allah’tır sınırsız lütuf,sonsuz kerem(ikram) sahibi olan!”

Enfâl(95);Âyet:24,25,26,27,28,29.
İdeal İslâm toplumunun inşasında temel taşları olan mü’minlerin nasıl olmaları

gerektiği konusunda belirleyici kriterler koyan âyetlerden anlaşılacağı üzere,aile içi ve aile

dışı sosyal ilişkilerde(Peygamber’in tebliğ ettiği)vahyin kılavuzluğu göz önünde bulundurulma-

lı,onun dışında bir yol ve yönteme itibar edilmemelidir.

Allah’ın ve Elçisi’nin üzerimizdeki ödenmez haklarının idrakinde olarak,onlara

lâyık olmak için elimizden geleni olanca iyi niyetimiz ve inancımızla yerine getirmenin çabası

içinde olmalıyız.

*



124

“(Ey Nebi!)Hani bir zaman da inkârda direnenler,senin önünü kesmek,öldür-

mek ya da sürgün etmek için sana tuzaklar kuruyorlardı.Nitekim onlar hep tuzak kurmuşlar,

Allah da onların tuzaklarını sürekli boşa çıkarmıştır.Zira Allah,tuzakları boşa çıkaranların en

hayırlısıdır.”

“(Ki onlar)Her ne zaman âyetlerimiz kendilerine iletilse derler ki:”Biz (bu tür

sözleri)önceden de işitmiştik.İstesek buna benzer sözleri biz de düzüp koşabiliriz.Hem bu,eski-

lerin masallarından(mesellerinden)başka bir şey değildir.”

“Bir zaman da tuttular şöyle dediler:”Allah’ım!Bu eğer Senin Katından gelen

bir hakikatse,o zaman gökten üzerimize taş yağdır,ya da bize can yakıcı bir azap gönder!”

“Oysa ki Allah,sen onların arasındayken,onları cezalandırmayı istemedi.Üstelik

Allah,af dileme sürecini yaşarken onları cezalandırmak da istemezdi.”

“Ama şimdi onlar,Mescid-i Haram’dan(inananları)alıkoyup dururken,Allah’ın

onları cezalandırmaması için ne gibi bir gerekçeleri(mazeretleri)olabilir?

Kaldı ki,onlar(Kâbe’nin) can dostları olamazlar.Çünkü oraya can dost olmaya

ancak sorumluluk bilincini kuşananlar lâyıktır.Fakat onların çoğu bunu bile fark etmezler.”

“Onların Beyt çevresindeki ibadeti(vahyi susturmak/etkisiz hale getirmek için)

şamata çıkarmak ve (namazı)engellemekten ibarettir.

Haydi öyleyse,ısrarlı inkârınızdan dolayı tadın azabı!”

Enfâl(95);Âyet:30,31,32,33,34,35.
Bilindiği gibi Hz.Peygamber(AS)’e,Mekke’li müşrik kodamanlar tarafından

suikast düzenlenmiş,ancak Allah onların bu niyet ve tuzaklarını başlarına geçirmişti(r.)

Ararlında Hz.Peygamber(AS) gibi güzeller güzeli,iyiler iyisi,onların kurtuluşun-

dan başka bir şey düşünmeyen has bir insanın değerini bilemediler ve kuşkusuz kaybedenler-

den oldular.

Bunların başında “Cehaletin Babası”(Ebu Cehil)lâkaplı,onunla aynı yaşlarda olan Amr b.Hişâm geliyordu.İslâm’a ve Hz.Peygamber(AS)’e karşı yapılan bütün düşmanlık-

larda başı çeken oydu.Sonunda işbirlikçileriyle birlikte cezasını buldu.
*
“(İnsanları)Allah yolundan çevirmek(alıkoymak)için servetlerini ortaya koyan

şu kâfirler var ya,işte onların daha çok servet harcamaları gerekecek!Sonra bu(Allah yolun-

dan çevirme arzusu/tutkusu)onların içinde gerçekleşmemiş bir özlem(yüreklerine inen bir

acı)olarak kalacak(yer edecek) ve en sonunda mağlup olup,tükenip gidecekler.Nihayet,

inkârda ısrar eden bu kimseler topluca cehenneme sürülecekler.”

“(Ki),Allah pisliğe kesmiş olanı tertemiz olandan seçip ayırsın;ve pisliğe kesen

herkesi birbiri üzerine istif ederek(çöp yığınları gibi) tümünü cehenneme doldursun.İşte onlar-

dır büsbütün kaybedenler.”

“İnkârda ısrar edenlere,eğer(bu tutumlarına)bir son verirlerse,geçmişte yaptık-

larının bağışlanacağını söyle!Yok eğer bildiklerini okumaya devam ederlerse,geçmişteki

benzerlerinin başına gelenleri sakın(unutmasınlar!)”(…hatırlat!)

“Artık onlarla zulüm ve baskı sona erinceye ve hayatın Allah’a adanmasına

(yönelik tüm baskılar kaldırılıncaya)kadar savaşın!(Onların önlerini kesin!)Ne ki,baskıya bir

son verirlerse,unutmayın ki Allah,onların yaptığı her şeyi görmektedir.”

“Bütün bunlardan(bu uyarılardan)sonra (halâ)yüz çevirecek olurlarsa,şunu

iyi bilin ki,Allah sizin Sahibinizdir.(Onlardan sizi korur.)O ne muhteşem bir sahip,O ne mü-

kemmel bir yardımcıdır!”

Enfâl(95);Âyet:36,37,38,39,40.

125

Âyetlerdeki ifadeler çok net,açık seçiktir.Allah’ın verdiği serveti/varlığı Allah

ile savaşmak için harcayandan daha zavallı kim olabilir?Onların sonları bellidir!

Bütün olumsuz şartlara/ortamlara rağmen,Müslümanlar kendilerine düşen

görevin ne olduğunun bilincine varmalı,cahil inançsızlarla en güzel bir şekilde mücadele

etmeli,Allah’ın,Sahipleri ve Yardımcıları olduğunu,her zaman yanlarında bulunacağından

emin olmaları hatırlatılmaktadır.Savaşın amacı,saldırgan ve baskıcı tarafın saldırganlığına

ve inanca yönelik baskılarına son vermek,onları İslâm’ın merhametiyle,adaletiyle,aydınlığıyla

buluşturmaktır.

*

“Şunu iyi bilin ki,ganimet olarak aldığınız(elde ettiğiniz)her şeyin beşte biri

Allah’a ve Elçi’ye,dolayısıyla yakınlara,yetimlere,muhtaçlara ve yolda kalmışlara aittir.

Eğer siz,Allah’a ve hakkın bâtıldan ayrıldığı o gün-yani iki ordunun karşı karşıya geldiği

gün-kulumuza indirdiklerimize inanıyorsanız,(bu paylaşıma uyarsınız.)Zira Allah her şeyi

yapmaya kadirdir.”(…güç yetirendir.)

“O zaman siz vadinin yakın ucunda,onlar da uzak ucundaydı.Eğer sözleşmiş

olsaydınız dahi,sözleştiğiniz zamanı/mekanı bu kadar isabetle tutturamazdınız.Fakat Allah,

olması mukadder bir işi(olayı) gerçekleştirmek için (böyle)yaptı ki,helâk olan,hakkın açık

bir müdahalesiyle helâk olsun,hayatta kalan da(yine)hakkın açık bir müdahalesiyle hayatta

kalsın!Zira Allah,her şeyi işitendir,her şeyi bilendir.”

“O zaman Allah rüyanda,sana onları az gösterdi.Eğer onları sana kalabalık

gösterseydi,kesinlikle yılgınlığa kapılacak ve yapılması gereken iş konusunda anlaşmazlığa

düşecektiniz.Fakat Allah(sizi)bundan korudu.Çünkü O,gönüllerin özünü en ince ayrıntısına

kadar bilir.”

“Hani o gün karşı karşıya geldiğiniz zaman,onları gözünüzde büyütmemenizi

sağlamıştı(k).Sizse onların gözünde zaten az görünüyordunuz ki,Allah olması mukadder bir işi

(olayı)gerçekleştirsin.Sonunda her iş döner dolaşır Allah’ın(dediğine)varır.”

“(Öyleyse)Siz ey iman edenler!Bir toplulukla savaş için karşı karşıya geldiği-

nizde yılmayın ve Allah’ı sürekli anın ki kurtuluşa eresiniz.”

“Ve Allah’a ve O’nun Elçisi’ne tabi olun(itaat edin) ve birbirinizle didişmeyin!

(İyi geçinin,kardeş olun!)Sonra direncinizi yitirirsiniz,rüzgarınız da kesilir.Kesinlikle direnin,

unutmayın ki Allah(hakikat üzre)direnenlerle birliktedir.”

“Ve yurtlarından,gösteriş içinde kasılarak huruç eden kimseler gibi olmayın,

çünkü onlar,(insanları)Allah’ın yolundan alıkoyuyorlar.Allah ise onların bütün yaptıklarını

etkisiz hale getiriyor.”

“Ve o zaman Şeytan,yapıp ettiklerini kendilerine güzel göstererek diyordu ki;

“Bugün hiçbir insan size galip gelemez,(…sizi yenemez!)çünkü ben sizin yanınızdayım!”

Fakat her iki taraf birbirinin görüş alanına girince,ökçeleri üzerine geri döndü ve dedi ki;

“Benim sizinle hiçbir ilişkim olamaz!Çünkü ben sizin görmediğin izi görüyorum,üstelik ben

Allah’tan korkarım!Çünkü Allah’ın cezalandırması pek şedid olur!”

“O zaman ikiyüzlüler ve kalplerinde hastalık olanlar diyorlardı ki;”Bu adamlara

dinleri yanlış yaptırıyor!”

Oysa,Allah’a güvenen herkes şunu bilmeli(dir ki):Her işinde mükemmel olan,

her hükmünde tam isabet eden yalnız(Bilgeler Bilgesi/Hakimler Hakimi)Allah’tır.”

Enfâl(95);Âyet:41,42,43,44,45,46,47,48,49.

Savaşta-ve barışta-moral değerlerin ne kadar önemli ve etkin olduğu çok veciz, açık seçik ifadelerle dile getirilmektedir.

Allah’ın”gör”(bak)dediği yerden bakanlarla,Şeytan’ın”gör”(bak)dediği yerden bakanlar aynı şeye(objeye)baksalar da,aynı şeyi göremezler,aynı sonuca ulaşamazlar. *




126

“Ve küfre saplanıp kalanlara ölümü tattırdığında bir görmeliydin!Melekler

onların suratlarına ve sırtlarına vurarak(diyecekler)ki:”Tadın bakalım yakıcı azabı!Bu öz

ellerinizle işlediklerinizin karşılığıdır.Yoksa,Allah’ın kullarına haksızlık yapma ihtimali(asla) bulunmamaktadır.”

“(Onların gidişatı da)tıpkı Firavun toplumu ve ondan öncekilerin gidişatı gibi;

Allah’ın mesajını ısrarla yalanladılar,ardından Allah da günahları nedeniyle onları(suçüstü)

yakalayıverdi.Elbette Allah,(işinde)kuvvetli,azabında şiddetli(ve adil)dir.”

“Bu,şu(yasa)gereğidir.Allah,bir topluma bahşettiği nimeti,o toplum özbenliğine yabancılaşmadıkça(kendilerinde olanı değiştirmedikçe)asla değiştirmez.Zira Allah,her şeyi

işitendir,tarifsiz bir ilimle(limitsiz bir bilgiyle)bilendir.” Enfâl(95);Âyet:50,51,52,53.
Ölümü hatırlamak,ölümden sonra bütün fiillerimizden(yapıp ettiklerimizden)

hesaba çekileceğimize inanmak,hayatımıza çeki düzen vermenin en etkin ve doğru yoludur.

Yani insanın öte dünyada neyle karşılaşacağı,dünyadaki tercihlerine bağlıdır.

Bir de bireysel ve toplumsal ölçüde insan fıtratını bozan düşünce ve davranışla-

ra yönelmedikçe Allah o topluma bahşettiği nimeti değiştirmez.Bireysel ve toplumsal çürüme,