1905 rus devriMİ İle 1908 JÖn türk devriMİ’Nİn karşilaştirmali incelemesi

2.5.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Oluşum ve Yayılma Süreci

II. Abdülhamit’in kurmuş olduğu despot rejime karşı ilk kımıldanışlar

yükseköğretime devam eden gençler arasında başladı. 1889’da Askeri Tıbbiye’de öğrenim

gören İshak Süküti, Mehmet Reşit, Abdullah Cevdet, İbrahim Temo ve Hüseyinzade Ali,

“İttihad-i Osmani” adında gizli bir dernek kurdular. Derneğin Fransız Devrimi’nin 100.

yılında kurulmuş olması bu kişilerin ilham kaynakları açısından çarpıcı bir ayrıntıdır. Askeri

Tıbbiye’den diğer yüksek okullara da yayılan dernek, İtalyan ihtilalci Carbonari örgütünden

esinlenerek hücreler halinde örgütlenmeye çalıştı. Örgüt uzun süre iç eğitim şeklinde

toplantılar düzenlemekle kaldı, propaganda ve eyleme geçmekte acele etmedi255. Bazı örgüt

üyeleri Abdülhamit’in polisi tarafından tutuklanıp sonra salıverildi. Yurtdışına kaçan İbrahim

Temo’nun başını çektiği bir grup örgüt üyesi, Paris’teki meşrutiyet yanlısı sürgün aydın

çevresiyle ilişkiye geçti. Bu aydın çevresinin en öne çıkan kişiliği olan Ahmet Rıza ile

İstanbul’daki İttihad-i Osmani üyeleri arasındaki haberleşmeler sonucu 1889 ile 1895 yılları

arasında bir tarihte örgütün adı “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti” olarak değiştirildi256.

Derneğin bu ismi seçmesinde pozitivist düşüncenin iki temel ilkesi olan düzen (intizam) ve

ilerleme (terakki)’den etkilenme söz konusudur. Pozitivist Ahmet Rıza’nın telkinleri sonucu

“terakki” sözcüğü benimsenirken “intizam” sözcüğünün muhtemelen devrimci ya da

devrimci olması gerektiği düşünülen bir derneğe uygun olmayacağı kanaatine varıldı. “İttihat

(birlik)” sözcüğü ise Osmanlıcılık fikrine vurguyla örgütü gayri-müslimlere de çekici kılmak

255 Akşin, 1998, s: 26-27

256 Akşin, a.g.e.

için yapılmış bir manevra olarak seçiliş olması ihtimali yüksektir257. 1895 yılında Ahmet

Rıza’nın editörlüğünü yaptığı “Meşveret” adlı gazetenin Fransızca ve Osmanlıca olarak

çıkarılmaya başlanmasıyla örgüt kendine ait bir yayın organına da sahip olmuştur.

1894-96 yılları arasında başgösteren Ermeni krizi esnasında Abdülhamit hükümeti

popülaritesini daha fazla yitirmiş ve uluslararası çerçevede iyiden iyiye yalnızlığa itilmişti.

Bu dönemde İT’in üye sayısı hızlı bir artış gösterdi. Ermenilerin de imparatorluktan kopması

tehlikesinin çözülmeyi derinleştirecekti. Ayrıca Ermeniler’in daha önce kopan Rum ya da

Sırplar gibi belirli bir şekilde yoğunlaştıkları bir bölgenin olmaması ve ciddi bir sayıya

ulaşan nüfuslarıyla imparatorluğun her yerinde yerleşik olmaları, bunların Büyük

Devletler’den alacakları ayrıcalıkları imparatorluğun bütünlüğü açısından daha da tehlikeli

kılıyordu. Ittihatçilar Ermeni isyanından fazlasıyla etkilenerek eyleme geçme kararı aldı.

Örgüt ilk kez bildirge hazırlayarak gizlice dağıttı. Bildirgelerde Ermenileri küstahlığından

dolayı kınayan ifadelerin yanı sıra böyle davranmalarının istibdat rejiminin yol açtığı kötü

idare ve zulümden ileri geldiğinin belirtilmiş ve halka da Ermenileri ıslah etmek yerine

devlet kapılarını idareyi kötü yola sevkedenlerin başına yıkmaları öğütlenmişti258. Bu

noktada ittihatçıların Ermeniler’I dışlamayarak onları bir ölçüde anlayışla karşılamaları göze

çarpıyor ki ilerki safhalarda bu durum bir çeşit işbirliği halini alacaktı. Örgüt, bildiri

dağıtmanın yanı sıra 1896 ve 1897 yıllarında iki başarısız darbe girişiminde bulundu.

İttihat ve Terakki örgütü tarihi belirsiz 39 maddelik örgüt nizamnamesinde kuruluş

amacının hali hazırdaki hükümetin adalet, eşitlik, özgürlük gibi insan haklarını çiğneyen, tüm

Osmanlılar’ı ilerlemeden alıkoyan ve vatanı yabancı egemenliği altına düşüren yönetime

257 Akşin, a.g.e.

258 Akşin, 1998, s: 33

karşı Müslüman ve Hristiyan yurttaşları uyarmak olduğu belirtilmiştir259. Cemiyet, 3.

maddede hedeflerini rejimi insan haklarını koruyan ve uygarlıkta ilerlemenin kaynağı olan

“usulü meşveret”e döndürmek, “hüsnü ahlak”I korumak, genel eğitimin ilerlemesine ve genel

olarak insanlık ve uygarlığa hizmet etmek olarak özetlemiştir. Tüzükte, cemiyetin merkezinin

İstanbul’da olacağı ve bir reis ve dört üyeden oluşan “İstanbul Meclis-i İdaresi”nin örgütün

beyin takımını oluşturacağı öngörülmüştür. Taşra teşkilatı için de bir reis ve iki üyeden

oluşan şube meclis-i idareleri şeklinde bir yapı geliştirilmiştir. Örgütlenme planına göre her

üye, kendisini örgüte alan bir üstünü ve diğer bir üstü ve de kendisinin örgüte

kazandırabileceği bir astını içeren üç kişiyi tanıyabilir. Her üyenin bir kol ve sıra numarası

vardır ve doğru haberler küçük numaradan büyüğe doğru iletilirken, emirler ters istikameti

izleyerek ulaştırılır. Tüzüğün 15. maddesine göre cemiyetin esas defteri güvenlik nedenleri

ile bir yurtdışı şubesinde tutulacaktı260.

1896 yılındaki darbe girişimi sonrası sertleşen hükümet denetimi sonucu İstanbul

güvensiz bir ortam halini alınca, İttihatçı hareketin ağırlık merkezi yurtdışına kaydırıldı ve

1906 yılına kadar da örgütün gidişatı bu sürgünler tarafından belirlendi. Ancak, Paris

merkezli bu sürgün yoğunlaşması hareketi beslerken aynı zamanda rekabet ve saflaşmalara

da zemin hazırladı. Göç edenlerin hepsi Ahmet Rıza’nın liderliğinde hareket etmeye hazır

değildi. Sıkı bir pozitivist olan Ahmet Rıza’nın dini dışlayan düşünsel konumu, birçok

ittihatçinin kabul edebileceği sınırları aşmıştı261. Ahmet Rıza’nın liderliğinde ilk büyük tehdit

1896’da Mizancı Murat’ın Paris’e varmasıyla ortaya çıktı. Ahmet Rıza’nın sert ve uzlaşmaz

kişiliğinin yanı sıra dine yaklaşımından da rahatsız olanlar, çoğunluk elde ederek Murat’ı

259 Akşin, a.g.e.

260 İT tüzüğünü aktaran, Akşin, 1998, s: 36-37

261 Zurcher, 1994, s: 91

örgütün Paris şubesinin başkanlığına getirdiler. Ancak onun görüşlerinin örgütle

uyuşmayacağı kısa bir süre sonunda ortaya çıktı. 1897’de Murat, örgütün merkezini

Cenevre’ye taşıdı.

Abdülhamit, 1897’de Yunanlılar’a karşı açtığı savaşta başarı kazanınca, artan

prestijini kullanarak içeride ve dışarıda filizlenen muhalif hareketleri sindirme kararı aldı.

Içeride Harbiye Mektebi’nde ortaya çıkarılan iktidar muhalifi hareketi, sorumlulara ağır

cezalar vererek ezen padişah, yurtdışındaki ittihatçı muhalefetle uzlaşma yoluyla başa çıkma

girişiminde bulundu. Yurtdışındaki muhalifleri, yurda dönmeleri koşuluyla affedeceğine dair

bir bildiri hazırlandı. Bununla da kalınmadı ve dönecek olanlara parasız pasaport, yolluk ve

hak ettikleri memuriyetlere yerleştirilecekleri sözü verildi. Mizancı Murat, Abdülhamit’in

gönderdiği arabulucuyla anlaşarak, İstanbul’a geri döndü ve bir grup ünlü Jön Türk de onu

izledi. Padişahla bu uzlaşma örgüt içinde büyük bir çözülmeyi beraberinde getirdi. Murat’ın

yaptığı anlaşmanın örgütü bağlayıcı niteliğinin olmamasına rağmen, padişahın hükümet ya

da diplomatik servislerindeki arpalıklarının bir kısım Jön Türk tarafından kabul edilmiş

olması, hareketin güvenirliğini büyük ölçüde zedeledi262. Söz konusu durum, Ahmet Rıza’ya

yaradı ve tekrar örgütte saygın bir konum kazandı. Ülkeye geri dönenler ise Abdülhamit’in

oyununa geldiklerini kısa sürede anladılar. Padişah, söz verdiklerinin birçoğunu

gerçekleştirmedi.

1899 yılında Abdülhamit’in Bağdat demiryolu inşaa projesinde Almanlar’a ayrıcalık

tanıması ve Almanya ile gelişen dostane ilişkiler, İngiliz çevrelerinde ve çıkarlarını bu ülkeye

bağlayan bazı Osmanlı çevrelerinde tedirginlik yarattı. Jön Türk akımı, bu çevrelerden gelen

destek ve katılımlarla tekrar canlılığa kavuştu263. Abdülhamit’in kardeşiyle evli olan Mahmut

Celalettin Paşa, bu projede Almanlar’a verilen paya kızan kesimdendi ve bu karar üzerine

262 Zurcher, 1994, s: 92

263 Akşin, 1998, s: 53

oğulları Sabahattin ve Lütfullah’ı da yanına alarak aynı yıl Paris’e kaçtı. Paşa’nın gelişi Jön

Türkler’i oldukça heyecanlandırdı. Bu noktada büyük oğul Sabahattin (Prens) örgüt içinde

lider pozisyona oynamaya başladı. Le Play okuluna bağlı sıkı bir liberal olan Sabahattin,

pozitivist ve Osmanlıcı fikriyatı olan Ahmet Rıza ile büyük bir rekabete girişti. Bu rekabet

örgüt içinde hizipleşme yaratmaya başladı. Sabahattin ve Lütfullah’ın girişimleriyle ilk Jön

Türk kongresi 1902 yılında Paris’te toplandı. Osmanlı toplumunda yaşayan bir çok azınlığın

temsilcilerinin de hazır bulunduğu toplantıda varolan hizipleşme somut niteliğe bürünerek

örgütün bölünmüşlüğü gözler önüne serildi. Abdülhamit rejimini devirmek için hangi

taktiğin kullanılacağı konusunda çıkan tartışmada Sabahattin grubu, Avrupa müdahalesinin

zorunlu olduğu yolundaki Ermeni tezlerini destekleyerek264 Osmanlı hükümetinin imza

koyduğu anlaşmalardaki hükümleri yerinde getirmeye zorlamak için Büyük Devletler’i

göreve çağıran bir öneriyi olumlu buldu. Dış müdahalenin yanı sıra devrimin sadece

propaganda ve yayınlarla yapılamayacağını, askeri kuvvetlerin de bu çalışmalara çekilmesi

gereğini belirten İsmail Kemal’in görüşüne karşı çıkan olmadı265. Ahmet Rıza ve grubu ise

özellikle dış müdahale konusunda sert tepki verdiler. Dış müdahale istemleri kongre

kararlarına266 yansımadı. Kongre sonucu örgüt, savaşımı için kendine üç hedef seçmişti:

Osmanlı Devleti’nin bölünmez bütünlüğü, ilerlemenin koşulu olması itibariyle içte

güvenliğin ve barışın sağlanması ve başta 1876 tarihli Kanun-i Esasi olmak üzere Osmanlı

Devleti’nin temel yasalarına saygının sağlanması.

İttihat ve Terakki örgütü için 1905 ve 1906 yılları önemli gelişmelere sahne olmuştur.

264 MİNASSİAN, A. T., “1876-1923 Döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalist Hareketin Doğuşunda ve

Gelişmesinde Ermeni Topluluğunun Rolü”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-

1923), İstanbul, İletişim Yayınları, 2000, s: 211

265 Akşin, a.g.e.

266 Kongrede alınan kararlar için, bkz. Akşin, 1998, s: 59-60

1905 yılındaki Rus devrimi sonrasında Çar’ın halkına bir parlemento bahşederek sınırlı olsa

da anayasal monarşi rejimine geçilmesi, Osmanlı’daki muhalif kesimi derinden etkiledi.

Rusya gibi Avrupa’da mutlakiyetçiliğin kalesi olarak görülen bir imparatorlukta bile halkın

Çar’ı dize getirmesi, bu kesimleri oldukça umutlandırdı. 1906’da meydana gelen İran

Devrimi’nin parlemento ve anayasanın kabulüyle sonuçlanması, Osmanlı İmparatorluğu’nda

Rusya’dakine benzer bir etki yarattı. İran Devrimi, geri bir ülkede dahi anayasal rejime

geçilmiş olmasına örnek teşkil etmesi itibariyle oldukça kayda değerdi. Osmanlı’daki

eğitimli kesim arasında Rusya ve İran’da meydana gelmiş olaylar tartışılmaktaydı.

Buralardaki devrimci olaylara giderek daha fazla atıfta bulunulması, bazılarının gidişatı

durdurmak için bir devrime ihtiyaç olduğunu göz önünde bulundurduklarını

göstermekteydi267. Osmanlı’nın komşularının devrimlerle sarsılması ittihatçılara da moral

verirken, pratik düzeyde bu yıllarda önemli gelişmeler oldu. Şam’da bu yıllarda “Vatan” ve

“Vatan ve Hürriyet” adlarında iki ayrı örgüt kuruldu. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nde o

sıralar Şam’da 5. Ordu’da görev yapan Mustafa Kemal lider konumdaydı. 1906 yılında

Selanik’te devlet memuru on arkadaş “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti”ni kurdular. Bu örgütün

öne çıkan kişiliği olan Mehmet Talat, Selanik posta idaresinde çalışan bir memurdu. Örgüt

kurucularından bazıları 1896’daki İttihatçi avından önce bu örgütle ilişkisi olmuş kimselerdi

ve Talat da bunlardan biriydi268. Bu örgütün Makedonya’da hızlı bir şekilde yayılması

Talat’ın üstün örgütleyici yetenekleri sayesinde gerçekleşecekti. Gerek Şam, gerekse

Selanik’teki bu örgütlenmelerin kuruluşunda, 1905 Rus Devrimi ve 1906 İran Devrimleri

sonucu bu ülkelerde kurulan meşrutiyet rejimlerinin etkili olduğu kuşkusuzdur.Selanikte’teki

meşrutiyet yanlısı örgütün kuruluşunda Makedonya’da dış müdahalenin artması durumunun

267 KANSU, A., 1908 Devrimi, İstanbul, İletişim Yayınları, 1995, s: 66

268 Zurcher, 1994, s: 93

birebir etkisi olmuştur .269.

1908 Devrimi’nde bitirici rolü oynayacak olan Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin

bölgedeki subay kesiminden almış olduğu desteği açıklayabilmek için askeri sınıf hakkında

genel bir değerlendirme konumuz açısından yerinde olacaktır. İttihat ve Terakki örgütünün

üye tabanına bakıldığında Batı tarzında eğitim kurumlarında yetişmiş gençlerin öne çıktığı

görülmektedir. Tanzimat döneminden itibaren orta ve yüksek dereceli okulların sayılarının

katlanarak artması eş zamanlı olarak aydın kesimin de genişlemesi sonucunu getirdi. Devlete

personel yetiştirmek amacıyla kurulan teknik okullardan çıkan kişiler, bürokrasi

basamaklarında ilerlemeyi amaçlayan orta sınıf mensubu geniş bir toplumsal tabakayı vücuda

getirdi. Profesyonel eğitim veren bu okullar sonuçta yeni bir siyasal elitin yetiştiği kurumlar

oldu. İlk modern eğitim veren okulların askerleri yetiştirmek amacıyla açılmış olması askeri

sınıfı bir adım öteye taşıdı. Sivillerin okulları ise, idari kurumların yeni alanları kapsayacak

şekilde genişlediği ortamda personel ihtiyacını gidermek için açıldı. Askeri okullarda

eğitimin doğal olarak daha disiplinli ve organizasyon yetenekleri yüksek bireyler yaratması

bu kişileri içeren gizli bir örgüt için de bulunmaz nimet olacağı kuşkusuzdur. İlk gerçek

anlamda modern askeri okul olan Mekteb-i Ulüm-u Harbiye 1834’te kurulmuştu. Bu okulu

özel kılan en önemli gelişme 1861 yılında Erkan-ı Harb (kurmay subaylar) sınıfının

yaratılmasıydı. Erkan-ı Harb personeli, sivil bürokratlar gibi padişahın ya da adamlarının

sadakatinden dolayı ödül alarak ya da bürokrat bir ailenin çocuğu olması vasıtasıyla değil,

sıkı bir rekabet ortamından çıkarak makam sahibi olabiliyordu270. Mutlaka yabancı bir dil

bilen ve çoğu yurtdışında eğitim görmüş bu kişiler daha sonra Makedonya’da kurulacak olan

İttihatçi örgütün yönerim kadrolarını oluşturacaktı.

1908 devrimi için özellikle önem arz eden bir diğer unsur, ordunun mektepli olarak

269 Akşin, 1998, s: 83

270 Karpat, 1972, s: 277

nitelendirilen modern eğitim kurumlarında yetişmiş subaylarının İstanbul’da değilde ülkenin

karışıklı olan yerlerine gönderilmeleriydi. 1895’ten itibaren kendini açığa vurmaya başlayan

İttihatçi örgüt, Abdülhamit’in nazarından kaçmadı. Padişah örgütün gücünü kırmak için

hafiye ve jurnal örgütlerini genişletmekle kalmayarak ve kendine özgü olan sürgüne yollama

ya da daha iyi bir mevki vererek kazanma yöntemini daha geniş ölçüde kullanmaya

başladı271. Ancak bu tedbirler yeterince etkili olamadı ve hatta öyle bir zaman geldi ki

yönetim tarafından sürgün edilmek Avrupa’ya gidebilmenin en iyi yolu oldu. Avrupa’daki

Jön Türkleri sürgünlerle besleyen padişah, Makedonya’daki kritik durumdan dolayı, en genç

kurmay subayları Edirne ve Selanik’teki iki ordunun kadrolarına ataması burada devrimci

subay yoğunluğuna yol açtı. Abdülhamit merkezde kendisine sadık olduğundan kuşku

duymadığı alaylıları tutarken, güvenmediği mekteplileri yetenekli subayların varlığını

gerektiren kritik bölgelere atayarak başkentten uzak tutarken bir taşla iki kuş vurduğunu

düşündüğü kuşkusuzdur. Bunu yanı sıra padişah, sıra ödüllendirmelere geldiğinde

başkentteki alaylı takıma öncelik verirken, mektepli subaylar çoğu kez unutuluyordu. Bu

mektepli subayların mevcut düzenle uyuşmazlıklarının bir de ekonomik boyutu vardı. Bu

subaylar, çoğunlukla orta alt sınıfa mensup ailelerin çocuklarıydı. 19.yüzyılda meydana gelen

yerli ekonomideki tahribat, bu sınıfı oldukça aleyhte etkiledi. Bu dönemde devlet memuru ve

ordudaki küçük rütbeli subayların yaşam standartlarında belirgin düşüşler söz konusu

olmuştu272. Bunlar Saray ve Babıali’nin yarattığı himaye ilişkilerinden dolayı kendilerinin

sınıf atlamasını imkansız hale getiren sistemi öfke duyuyorlardı.. Mevcut iktidarın, içten ve

dıştan gelen bölücü tehditlerin karşısında duracak güce sahip olmadığını gördükleri için

huzursuzdular.İmparatorluk çökerse, subay ve memur olmaları münasebetiyle yönetici sınıfa

dahil olan kendilerinin de bu afetten yara alacağı kuşkusuzdu Kendilerine bir şekilde fırsat

271 Berkes, 1973, s: 344

272 AHMAD, F., Modern Türkiye’nin Oluşumu, İstanbul, 1995, s: 55-56

verilirse imparatorluğun çürüyen sistemini dönüştürebileceklerini düşünüyorlardı. Muhalif

hareketin saflarına geçerken temel hedefleri imparatorluğu çözülmekten kurtaracak zihniyete

sahjip olmayan Abdülhamit rejimini yıkmaktı.

Abdülhamit’in en genç ve yetenekli subayları Makedonya’ya göndermesi, bölgenin

özel koşullarından dolayı çok önemli sonuçlar doğurdu. Selanik, Manastır ve Kosova

vilayetlerini kapsayan Osmanlı Makedonyası’nda Trakyalı, İlliryalı, Yunan, Slav, Türk,

Arnavut ve Yahudi kökeninden gelme bir halklar karışımı söz konusuydu. 18.yüzyılın

ortalarından itibaren bölgede istikrarlı bir şekilde genişleyen ticari hayat imparatorluk

ölçeklerinde yüksek bir şehirleşme oranını da beraberinde getirdi. 1870’lerin sonundan

itibaren sanayileşme yönünde gösterdiği atılımlarla Makedonya bölgesi ve özellikle de

Selanik şehri imparatorluğun en gelişkin ekonomik alt yapısına sahipti. 20.yüzyılın başı

itibariyle Makedonya bölgesi etnik çeşitliliğinden dolayı adeta kaynayan kazan görünümü arz

ediyordu. Alman romantik düşün geleneği ve Avrupalı etnografyacıların etkisi altında kalan

Balkan milliyetçileri, hangi ulustan olduklarını gösteren ölçüt olarak dini değil dili öne

çıkarıyorlardı273. Toplumsal aidiyeti belirleyici faktör olarak dilin, dinin önüne geçmiş

olması, Balkanlar’daki en yoğun etnik çeşitlilik arz eden bölge olması itibariyle

Makedonya’nın bütünlüğü için büyük tehlike arzediyordu. Nüfusun yeni alt-bölünmelere

meyletmesiyle bölgedeki halklar arasında düşmanca saflaşmalar oluştu.

Yükselen Balkan milliyetçiliklerinin siyasal arenada kendini hissettirmesinin bir

sonucu olarak ortaya çıkan “Makedonya Sorunu” –ki günümüzde dahi çözülmüş olmaktan

uzak bir nitelik arz eder- ilk safhada bir kilise sorunu olarak öne çıktı. Sırp ve Yunanlılar’a

göre oldukça geç filizlenen Bulgar milliyetçiliği başlangıç itibariyle Osmanlı yönetimini

273 ADANIR, F., Osmanlı İmparatorluğu’nda Ulusal Sorun İle Sosyalizmin Oluşması ve Gelişmesi: Makedonya

Örneği, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876-1923),içinde, der: M. Tuncay&E.J.

Zurcher, İstanbul, İletişim Yayınları, 2000, s: 36

değil kiliselerindeki Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin nüfuzuna bir tepki olarak ortaya çıktı.

Tüm Ortodoks halklarını bir gören “millet sistemi”ne tepki niteliği arz eden bu çıkışı,

halklarının ulus bilincine erişmesi için zorunlu bir safha olarak gören Bulgar milliyetçileri,

amaçlarına 1870 yılında padişah fermanıyla kurulan Bulgar Eksharlığı ile ulaştılar. Bu kilise

sorunu Bulgarların bağımsızlık mücadelesinin temelini attı. 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı

ertesinde imzalanan Ayastefanos Anlaşması, tüm Makedonya’yı yeni kurulan Bulgar

devletine bırakınca, yine 1878'’e toplanan Berlin Kongresi’nde Büyük Devletler karara karşı

çıkarak bölgedeki Osmanlı egemenliğini tekrar tahsis ettiler. Yeni kurulan Bulgar Prensliği,

Makedonya’yı Trakya ile birleştirmeyi kendisrine ulusal hedef olarak belirledi. Bu çerçevede

1893 yılında kurulan Bulgar Makedonya-Edirne Devrimci Komiteleri Selanik’te kuruldu.

Daha sonra Makedonya Devrimci Örgütü (İMDO) olarak tanınacak bu örgüt bölgede yoğun

bir terör dalgası başlattı. Bölgede karışıklık yaratıp Büyük Devletler’in müdahalesini

sağlayarak buranın Bulgaristan’la birleştirilebileceği şeklindeki taktik plan, bu devletlerden

ilgi görmedi.Batılı devletler, Bulgar milliyetçiliğinin hamisi durumundaki Rusya’nın

Akdeniz’e inmesi anlamına gelen bu birleşmenin karşısında tavır alarak statükoyu

desteklediler. Bunun yanı sıra, bir çok etnik grubun bu denli iç içe yaşadığı bölgeye

bağımsızlık verilmesi ardı ardına bir çok karışıklığı beraberinde getireceğinden, Batı, tavrını

bölgenin istikrarından yana koydu. 1902 yılına dek rutin şekilde süren Bulgarların terör

faaliyetleri, bu yıldan itibaren yoğunluk kazanınca Abdülhamit bölgede reform niteliğinde

bazı düzenlemelere başvurdu. Ancak sorunun Avrupa kamuoyunun da dikkatini çekmesi

sonucu bölgede Batılı devletler (Almanya dışında) ortak bir denetleme mekanizması

kullanarak yabancı subaylardan oluşan jandarma birliklerini vilayetlere sevk ettiler. Ancak

çetelerin terör faaliyetlerinin ardı arkası kesilemedi.

Makedonya’da ortaya çıkan bu kritik duruma önlem olarak, Abdülhamit Harbiye

okulundan yeni çıkmış yetenekli subayları buraya gönderdi. Askeri okullarda daha önce

kurulan muhalif gizli örgütlerden dolayı mektepli subay takımına güvenmeyen padişah,

onları Makedonya’ya gönderirken bölgenin çeşitli siyasal akımlarla renkli olan ortamını fazla

hesaba katmamış olsa gerek. Makedonya tecrübesi, padişaha muhalif asker ve memur

takımını hem düşünsel hem de devrimci taktik olarak fazlasıyla etkilemiştir. Milliyetçi

ideolojileri doğrultusunda eleirnden ne geliyorsa yapan çetecilere tanık olan bu subayların

durumdan kendilerinin amaçları için ne kadar faaliyetsiz kaldıklarını görme fırsatı buldular.

Bunun yanı sıra yılda ancak 6 ay maaş alabilen subaylar, durumları kendilerinden kat kat

üstün olan Avrupalı meslekdaşlarının yanında oldukça eziklik hissine kapılmış oldukları

ihtimal dahilindedir274. İmparatorluğun göz bebeği Rumeli’nin kayıp gitme tehlikesi

Osmanlıcı ideolojiye sahip bu subaylarda acilen birşeyler yapma sorumluluğunu uyandırdı.

Balkan yerleşimlerindeki Müslümanlarla iletişime geçme şansı bulan bu genç bürokratlar,

halkın da özgürlükçü rejim yönündeki istemlerine şahit oldular. Yörelerin nüfuzlu Müslüman

kesiminin düzenlediği toplantılar sayesinde olası bir devrimci hareket için kitle desteği de

alabileceklerini gördüler275.

Makedonya tecrübesi devrimciler için örgütlenme tarzı açısından da önemliydi.

İttifak-ı Hamiyyet örgütünden beri Carbonari tarzında örgütlenmeye giden gizli dernek

geleneği, burada yeni bir örgütleniş modeliyle karşılaştı. Türk subayları çetelerle savaşmak

için dağlara gönderilirken sanılanın aksine bu çetelerin hepsinin eşkiya olmadığını ve hatta

yine Bulgar, Rum ya da Sırp ulusçuları dışında başka bir gizli örgütün olduğunun da farkına

vardılar. Kendilerinin kurmaylık eğitiminde öğrenmedikleri gerilla taktiğini uygulayan

çetecilerin arkasında bütün dinleri ve halkları eşit sayan ulusçuluk üstü, laik ve halkçı bir

ideoloji güden devrimci bir örgütün varlığı söz konusuydu; onlar büyük ihtimalle

bilmiyorlardı, ancak bunların ideolojileri Rus Panislavizmine karşı halkçılık yani narodniklik

274 Akşin, 1998, s: 67

275 Karpat, 1972, s: 280

akımından geliyordu276 . Bunların modelini yakından tanıma fırsatı bulan genç subaylar

yavaş yavaş gerilla komitecileri haline gelmeye başladılar. Ayrıca, Selanik’in eski bir

masonluk merkezi oluşunun sağladığı gizlilik geleneği devrimci harekete yarar sağladı.

Muhalif hareket Makedonya’da kök salarken, 1906 yılında Anadolu’da bazı kitlesel

huzursuzluklar baş göstermeye başladı. Vergi ayaklanmaları olarak bilinen ve 1906 yılının

başlarında patlak vermeye başlayan bu olayların temel nedeni hükümetin biri kişilerden

alınacak “Şahsi Vergi”, diğeri de hayvanlar mülkiyeti çerçevesinde konan “Hayvanat-ı

Ehliye Rusumu” adında iki yeni vergi toplama kararıydı277. 1904 baharından beri vergi

yükünden dolayı kırsal kesimde bir stres birikiminin varlığı söz konusuydu. Hem toprak

ağalarına hem de Hezimlere ağır biçimde borçlanmış olan köylü sürekli artan vergilerle iyice

darboğaza sürülmüştü. 1906 Ocak ayı sonlarında Kastamonu’da patlak veren huzursuzluklar,

belediye meclisi üyelerinin seçimleri esnasında başladı. Şehir halkı vergilendirme ve

harcamalar üzerinde hiç bir denetimleri olmadığı gerekçesiyle seçimi boykot etti.

Vilayetlerdeki tüm yüksek rütbeli devlet memurlarının vergiden muaf olduğu için kendileri

de bunu ödemeyi reddediyorlardı. Kastamonu’da ki ticari faaliyetler üzerinde nüfuz sahibi

olan 32 esnaf ve zanaatkar bu konuda bir dilekçeyi merkezi hükümete gönderdi. Ancak

dilekçe dikkate alınmayınca 21 Ocak’ta yaklaşık 500 kişilik bir grup vilayet konağı önünde

gösteri düzenledi ve daha sonra da telgrafhane binasını ele geçirmişdi278. Şehrin ileri

gelenlerinin de desteğiyle on gün süren telgrafhane işgali sırasında işgalciler taleplerini kabul

etmesi için merkezi hükümetle sürekli olarak bağlantı kurmaya çalıştı. 31 Ocak günü,

276 Berkes, 1973, s: 345

277 1906-7 Vergi Ayaklanmalarını taban alarak 1908 Devrimi’ni sadece bürokrat kesimin içinden gelen bir eylem

olarak sunan geleneksel Türk tarih tezine “1908 Devrimi” adlı eserinde karşı çıkan Aykut Kansu bu konu

üzerine yapılan çalışmalara yeni bir bakış açısı getirmiştir. Aynı söylemle olayı inceleyen bir diğer eser için bkz.

KARS, H. Z., 1908 Devrimi’nin Halk Dinamiği, İstanbul, Kaynak Yayınları, 1997

278 Kansu, 1995, s: 40-41

Müslüman, Ermeni ve Rumlar’dan oluşan büyük bir kalabalık gösterileri yeniden başlatırken,

destek için dükkan ve işyerleri de gün boyu kapalı kaldı279.

Abdülhamit rejimi sürgünlerinin yoğun olarak burada toplanmasından başka diğer

Anadolu kasabalarından farklılaşan önemli bir özelliği olmayan280 Kastamonu’da, ortaya

çıkan bu ayaklanmaların benzerleri Sinop, Ankara ve Trabzon’da da görüldü. Keyfi davranan

vali ve memurların görevden alınmasını, hükümet dairelerinde yolsuzlukların önüne

geçilmesini ve vergilerin azaltılmasını talep eden bu ayaklanmalar merkezi hükümetin

taşradaki otoritesini oldukça tahrip etti. Bu vergi ayaklanmaları zincirindeki en önemli

halkaları Doğu Anadolu vilayetleri oluşturmuştur. Bunlar içinde en ünlüsü ise 1906 yılının

Şubat ayında başlayan Erzurum ayaklanmasıdır. 1902’den beri Vali Nazım Paşa’nın kötü

yönetimine maruz kalan halk için yeni konan vergilerin açıklanması bardağı taşıran son

damla oldu. Vergilere en şiddetli tepki şehrin varlıklı kesimini oluşturan tüccarlardan geldi.

Y. A. Petrosyan’a göre, Doğu Anadolu’da baş gösteren isyanlara, 1894-1895 Ermeni

olaylarından sonra bölgesel ticareti ele geçiren Türk ticaret burjuvazisinin,

kapitülasyonlardan yararlanarak kolayca başarıya ulaşan yabancı tüccarlara tepkisinin etkisi

büyüktü281. Erzurum’daki isyankar havayı oluşturan bir diğer etmen Abdülhamit’in fazla

liberal ya da Jön Türk yanlısı subayları Anadolu’ya sürmesi çerçevesinde bu vilayet Jön

Türkler’in ileri gelen merkezlerinden biri haline gelmişti282. Erzurum ayaklanması

başladığından beri diğer vilayetlerdekilere göre çok daha ileri düzeyde örgütlenmiş ve daha

geniş kitleye yayılmıştı. İstanbul’a taleplerini bildirmiş olan Erzurum’un ileri gelenleri ve

279 Kansu, a.g.e.

280 Kansu, a.g.e.

281 Y.A. Petrosyan’ın Sovyet gözüyle Jön Türkler (Ankara, 1974) adlı eserinde belirttiği görüşü aktaran, Kars,

1997, s: 23

282 Minassian, 2000, s: 212

İttihak ve Terakki Cemiyeti’nin üyeleri, “Can Veren” adı altında örgütlenerek yerel hükümet

temsilcilerine karşı radikal bir hareket başlatma kararı aldılar283. 28 Mart’ta valinin görevden

alınma isteği yinelendi ve Erzurum’un tüm dükkanları kepenk indirdi; memurlar dahi işe

gidemedi. Protesto gösterilerinin sürdüğü on gün boyunca şehirdeki devlet otoritesi fiili

olarak ortadan kalkarak, denetim halkın eline geçti. Istanbul’dan verilen kovuşturma emrinde

ayaklanmanın İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Paris’teki merkezinden yönetilmekte olduğuna

dikkat çekilerek soruşturmanın özellikle bu yönüne önem verilmesinin gerektiği

vurgulanıyordu284. İsyanlarda halkla subayların eşgüdümiçinde hareket etmeleri, isyancılara

güven aşıladı. Erzurum’daki Rus Konsolosu Skaryabin, 1907 Ocak’ındaki raporunda,

ihtilalcilerin hükümetin baskı ve cezalandırmasından korkmadıklarını, çünkü kendilerini

askerlerin destekleyeceğinden emin olduklarını yazıyordu285. İttihatçıların işbirliği dışında

Erzurum’daki ayaklanmayı ilginç kılan noktalardan biri arkasındaki sınıf desteğidir.

Selanik’teki muhalif hareketlerde olduğu gibi Erzurum’daki Can Veren örgütünün arkasında

tüccar, küçük burjuva memurlar ve küçük dereceli bürokratlar vardı286

Ülke içinde de propaganda çalışmalarına 905 yılından itibaren başlamış olan İttihat ve

Terakki Cemiyeti ülkeye kaçak olarak soktuğu kendi yayın organlarıyla Abdülhamit’in

rejiminin itibarını yıkmaya çalışıyordu. 1907 yılı başlarına gelindiğinde cemiyet, Kafkasya,

Bulgaristan, Girit, Mısır ve Kırım şubelerini kurduktan sonra Türkler’in yaşadığı yerlerde

ancak 1906 yılından itibaren örgütlenebilmişti. Türklerin yaşadığı yerler içinde ilk olarak

283 Kansu, 1995, s: 45

284 Kansu, 1995, s: 51

285 Kars, 1997, s: 34

286 TEKELİ, İ & İLKİN, S., İttihat ve Terakki Hareketinin Oluşumunda Selanik’in Toplumsal Yapısının

Belirleyiciliği, The Social and Economic History of Turkey (1071-1920), Der: O. Okyar & H. İnalcık,

Ankara,Meteksan Yayınları, 1980, s: 120

Selanik’te örgütlenen cemiyet daha sonra Anadolu’nun iç bölgeleriyle temasa geçti. 1906-7

yılındaki vergi ayaklanmalarının örgütlenmesine fiilen katılan örgüt üyeleri, bunların

başarılarında büyük pay sahibi oldular. Anadolu’da yer yer, Doğu Anadolu’da ise hemen her

vilayette etkisini gösteren bu ayaklanmalar, hükümetin yeni konulan vergileri kaldırmasına

yol açarken halkın tepki gösterdiği yerel yöneticiler de görevden alındılar.

İttihat ve Terakki Cemiyeti ülke içinde örgütlenme faaliyetlerine hız verdiği bu

dönemde, yurtdışındaki sürgünlerde boş durmuyorlardı. Sabahattin’in ve Ahmet Rıza’nın

grupları arasında somut şekilde kendini gösteren hizipleşmenin 1906 yılında Sabahattin

grubunun “Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti”ni kurmasıyla hareketin

bölünmesiydi. Aynı yıl İttihatçılar yeni bir örgüt nizamnamesi yaptılar. Bu nizamnamede

hücre örgütlenmesi yerine, her şubenin kendi iç nizamnamesi olmasının öngörülmesi örgüt

içinde bir çeşit federatif yapıya gidildiğini gösterir287. 1907 yılında toplanan II. Jön Türk

Kongresi, İttihatçı hareket için oldukça önemlidir. 1907 yılında Rusya ve İngiltere’nin

yapılan bir anlaşmayla, İran, Afganistan ve Tibet gibi uyuşmazlıklarının olduğu bölgelerde

sorunları çözdüler. Bu zamana dek Rusya’nın Osmanlı aleyhine yayılmasını önlemek için

büyük çaba sarfetmiş olan İngiltere’nin böyle bir anlaşmaya gitmesi oldukça önemli bir

durum arz ediyordu. Osmanlı’daki çevreler, bu anlaşmayı İngiltere’nin Osmanlı üzerindeki

geleneksel himaye politikasını bırakarak, ülkenin bölünmesine artık olur verebileceği

şeklinde yorumladılar. Ortaya çıkan yeni durumun, Jön Türk kongresinin toplanması

kararında etkili olduğu kuşkusuzdu.

II. Jön Türk Kongresi’nde öne çıkan en önemli unsurlardan biri Ermeniler’in ihtilalci

Taşnak örgütünün bu platformda oynadığı etkin roldü.İzledikleri siyaset bakımından

Kafkasyalı sosyal demokratların eleştirilerine maruz kalan Taşnaklar, Osmanlı

287 Akşin, 1998, s: 80

İmparatorluğu’nda izlemiş oldukları strateji ve taktikleri gözden geçirdiler288. 1905 Rus

Devrimi’nin Ermeni sorununda hiçbir ilerlemeye sebep olmadığını gören Taşnaklar, Osmanlı

İmparatorluğu’ndaki devrimci oluşumlara odaklandılar. Ermeni girişiminin toplanmasında

büyük pay sahibi olduğu II. Jön Türk Kongresi 27 Aralık 1907 günü Ahmet Rıza, Sabahattin

ve Khaşadur Malümyan’ın ortak başkanlığında toplandı. 29 Aralık’ta çıkarılan bildirgeye,

İttihat ve Terakki Cemiyeti, Ahd-ı Osmani Cemiyeti (Mısır), Londra’da Türkçe ve Arapça

çıkan Hilafet adlı yayın organının yazı kurulu, Taşnaksutyan Cemiyeti, Mısır Cemiye-i

İsrailiyesi ve bazı Ermeni yayın organlarının yöneticileri imza koyarken, Bulgar, Arnavut ve

Rum örgütlerinden kongreye katılım olmamıştı289. Yapılan ortak açıklamada Abdülhamit’in

otuz yıllık yönetiminin yalnızca Hristiyanlar değil, Müslüman halka da büyük zarar verdiğini

belirttiler. İstibdat rejiminin siyasal ve ekonomik özgürlükleri kısıtlaması ve verimli

çalışması gereken kamu kuruluşlarını yozlaştırması sert dille eleştirildi. Tüccarlara pasaport

verilmemesi de bir diğer eleştiri konusuydu, yönetimin bu davranışıyla kişilerin seyahat etme

özgürlüğünü kısıtlamakla kalmayıp, ticaret ve sanayinin gelişmesi için de engel

oluşturduğundan yakınılıyordu290. Bu yönde bir çok şikayetlerini dile getiren devrimciler

daha fazla zaman kaybetmeden mutlakiyetçi rejimi sona erdirme konusunda anlaştılar.

Abdülhamit’i istifaya zorlayıp, varolan yönetim sistemini kökten değiştirerek meclis

üstünlüğüne dayanan liberal demokratik bir yönetim kuracaklardı.