1905 rus devriMİ İle 1908 JÖn türk devriMİ’Nİn karşilaştirmali incelemesi
Yüklə 1,45 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1905 RUS DEVRİMİ İLE 1908 JÖN TÜRK DEVRİMİ’NİN KARŞILAŞTIRMALI İNCELEMESİ
- BÖLÜM I. 1908 RUS DEVRİMİ
- 1.1.Rus Siyasal Sisteminin Kökenleri
- The Economic History of Russia (1856-1914)
- Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor
- , Russia In World History (Selected Essays By M.N. Pokrovskii)
- 1.2. 19. Yüzyılda Rus Otokrasisi
- Reform In Modern Russian History (Progress Or Cycle)
- ., The Rise Of Democracy In Pre-Revolutionary Russia
|
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI
Yüksek Lisans Tezi Esra ATALI Ankara – 2002 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI
Yüksek Lisans Tezi Esra ATALI Tez Danışmanı Prof.Dr. Taner TİMUR Ankara – 2002 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU YÖNETİMİ (SİYASET BİLİMİ) ANABİLİM DALI
Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı:Prof. Dr. Taner TİMUR Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Sina AKŞİN .................................... Pof. Dr. Mehmet Ali AĞAOĞULLARI .................................... Prof. Dr. Ömer KÜRKÇÜOĞLU .................................... Tez Sınavı Tarihi: 06.06.2003
ÖNSÖZ.........................................................................................................................6 BÖLÜM I. 1908 RUS DEVRİMİ ................................................................................7 1.1.Rus Siyasal Sisteminin Kökenleri ......................................................................8 1.2. 19. Yüzyılda Rus Otokrasisi............................................................................15 1.3. 19.Yüzyılda Rus Çarlığı’nın Sosyo-ekonomik Yapısının Dönüşüm Süreci ...31 1.3.1. Köylüler ve Aristokratlar: Rus Taşrasının Açmazları..............................31 1.3.2. Rusya’da Burjuva Sınıfının Gelişimi .......................................................39 1.3.3. İşçi Sınıfının Doğuşu................................................................................44 1.4. 1905 Devrimi Arifesinde Rusya’da Siyasal Hareketler ..................................47 1.4.1. Liberaller ..................................................................................................48 1.4.2. Sosyalistler ...............................................................................................52 1.5. 1905 Devrimi’nin Oluşum ve Yayılma Süreci................................................62 1.5.1. Papaz Gapon Hareketi..............................................................................62 1.5.2. Ekim Genel Grevi.....................................................................................70 1.5.3. Devrim Sonrasında Çarlık’ta Siyasal Yaşam...........................................76 BÖLÜM II. 1908 JÖN TÜRK DEVRİMİ .................................................................80 2.1. Osmanlı Siyasal Sisteminin Kökenleri............................................................82 2.2. Osmanlı Siyasal Sisteminin Modernleşme Süreci ..........................................91 2.3. 19. Yüzyılda Osmanlı Sosyo-Ekonomik Yapısının Dönüşüm Süreci...........111 2.3.1. Reaya Sınıfı............................................................................................111 2.3.2. Kayıp Burjuvazi .....................................................................................117 2.3.3. Osmanlı’da İşçi Sınıfının Doğuşu..........................................................122 2.4. Dönüşen Osmanlı Aydını ve Jön Türk İdeolojisinin Doğuşu .......................125 2.5. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Kuruluşu ve 1908 Devrimi’nin Örgütlenme Aşamaları ..............................................................................................................................137 2.5.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Oluşum ve Yayılma Süreci..................137 2.5.2. Makedonya’da Ayaklanma ....................................................................152 2.5.3. Devrim Sonrasında Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal Yaşam...........158 BÖLÜM III. 1905 RUS DEVRİMİ İLE 1908 JÖN TÜRK DEVRİMİ’NİN KARŞILAŞTIRMASI..............................................................................................166 3.1. Rusya ve Osmanlı İmparatorluklarının Geleneksel Yönetim Yapılarının Karşılaştırması ..............................................................................................................................167 3.2. Rus ve Osmanlı Modernleşmesinin Karakteristik Özellikleri ve İtici Güçleri Üzerine Bir Değerlendirme................................................................................................173 3.3. 19.Yüzyılda Rus ve Osmanlı İmparatorluklarının Sosyo-Ekonomik Yapılarının Dönüşüm Süreçlerinin Karşılaştırması.................................................................188 3.4. 19. Yüzyılda Rus ve Osmanlı İmparatorluklarında Oluşan Muhalif Siyasal Hareketler Üzerine Bir Karşılaştırma.....................................................................................203 3.5. 1905 Rus ve 1908 Jön Türk Devrimleri’nin Oluşum ve Örgütlenme Karakterleri Üzerine Bir Karşılaştırma.....................................................................................214 SONUÇ ....................................................................................................................227 TEZ ÖZETİ ..............................................................................................................229 SUMMARY.............................................................................................................230 KAYNAKÇA...........................................................................................................230
Bu tez çalışmasında birbirlerine bir çok yönden büyük benzerlikler gösteren iki mutlak monarşi olan Rus Çarlığı’nı ve Osmanlı İmparatorluğu’nu anayasal monarşi olma eşiğine getiren 1905 Rus ve 1908 Jön Türk Devrimleri’ni, imparatorlukların o tarihe dek geçirmiş oldukları kapitalistleşme sürecine yoğunlaşılaraktan incelenmeye çalışılmıştır. Bu çerçevede konu, her iki imparatorluğun 19. yüzyılda geçirdikleri siyasal, sosyo-ekonomik ve düşünsel dönüşüm süreçleri geleneksel-modern çatışmasına vurgu yapılaraktan işlenmiştir. Avrupa kıtasının doğusunda konumlanan bu imparatorlukların, Batı dünyasıyla aralarındaki gelişmişlik farkını kapatmak için giriştikleri modernleşme çabalarının, bu iki devrimin gerçekleşme şekilleri bağlamında ulaşmış olduğu boyutlar, “geç kapitalistleşme” olgusu temel alınaraktan açıklanmaya çalışılmıştır. Ayrıca söz konusu devrimlerin meydana geldiği siyasal ve sosyo-ekonomik koşullar incelenerekten her iki imparatorluğun 19.yüzyılda geçirmiş oldukları modernleşme sürecinin değerlendirilmesi de amaçlanmıştır. Sözkonusu devrimler, güçlü merkezi yönetim geleneğine sahip ve toplumsal sınıfların aşırı biçimde iktidarın tahakkümü altında gelişimini sürdürdüğü Rus ve Osmanlı İmparatorluklarında, tabandan gelerek saltanat güçlerini dize getiren ilk siyasal ayaklanmalar olmuşlardır. Bunların, Rusya’da 1917’de kurulan Sovyetler Birliği ve Osmanlı İmparatorluğu’nun enkazı üzerinde 1923 tarihinde yükselen Türkiye Cumhuriyeti devletlerine ve yeni rejimlerine hazırlayıcı safha olarak büyük etkiler yapması, seçilen konunun tarihsel önemi açısından da oldukça açıklayıcıdır. Bu tez çalışması, Rus ve Osmanlı İmparatorluklarının modernleşme süreçlerinin başlangıçlarından itibaren genel bir değerlendirmesini içermektedir. Rus modernleşmesi Büyük Petro dönemi başlangıç alınaraktan tartışılırken, Osmanlı örneğinde ise, III. Selim dönemi başlangıç noktası alınmıştır. Her iki impratorluğun tarihsel evriminde üzerinde yoğunlaşılan zaman dilimi, 19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren devrimlerin gerçekleşmesine dek süren dönemdir. Bu devrimler ayrı ayrı değerlendirilirken, ortaya çıktıkları sosyoekonomik ve siyasal koşulların yanısıra dönemin hakim düşünsel akımlarına da yoğunlaşılmış ve devrimlerin örgütlenme safhalarına görece daha az yer verilmiştir. Bu çalışmada söz konusu iki devrimi hazırlayan siyasi, sosyo-ekonomik ve düşünsel platformlarda geçirilen 19.yüzyıldaki dönüşüm süreci ayrı bölümlerde incelendikten sonra devrimlerin benzeştiği ve farklılaştıkları yönlerinin analiz edildiği bir üçüncü bölümle çalışma sonlandırılmıştır. Bu çalışmada her aşamada eleştiri ve görüşleriyle beni yönlendiren Sayın Hocam Prof. Dr. Taner Timur’a teşekkürlerimi sunarım Esra ATALI 2002
Aktif olarak Rus proleter sınıfı tarafından gerçekleştirilen ancak sonucu itibariyle burjuva devrimi niteliği kazanacak olan 1905 Devrimi Rus Çarlığı’nın mutlak monarşi yönetiminden meşruti monarşi yönetimine geçmesine yol açmıştır. Fransız Devrimi ve Britanya’da başlamış olan Sanayi Devrimi’nin siyasal ve sosyo-ekonomik yapısını hazırladığı 19.yüzyılın en öne çıkan özelliklerinden biri, temelleri 16.yüzyıl Avrupa’sında atılan kapitalist düzenin tüm dünyaya ihraç edilme seferberliğinin muazzam bir hız kazanmasıdır. Avrupa devletler topluluğunun bir üyesi ve kıtanın güç dengesinde belirleyici bir role sahip, devasa büyüklükte bir imparatorluk olan Rusya, bu yüzyılda Batı’dan esen rüzgarlara karşı oldukça kırılgan bir pozisyonda kalmıştır. Rusya’nın Batılı rakipleri karşısında ekonomik azgelişmişliği ve otokrasinin, gelişme ve çeşitlenme sürecine giren toplumsal yapının taleplerine cevap verememesi ülkenin 20.yüzyılın başlarında oldukça şiddetlenecek olan bir çeşit kaosa sürüklenmesine yol açmıştır. Özellikle 1890’larda girişilen hızlı sanayileşme atılımı sosyo-ekonomik yapıda kökten değişimleri beraberinde getirirken, İmparatorluğun siyasi modernleşme ile süreci destekleyemediği noktada rejim tıkanmış ve sonuç geniş bir toplumsal yelpazeyi arkasına alan kitlesel bir devrim olmuştur. 20.yüzyılın başlarında Rusya Batı Avrupa ile karşılaştırıldığında bir çok yönden oldukça geri kalmış bir görünüm sergiliyordu. Sanayi Batı’ya oranla zayıf olmasına rağmen hızlı bir genişleme sürecine girmişti; ancak taşralılık halen toplumsal yapıdaki hakim ton olmayı sürdürüyordu. Köhnemiş bir iktidarın zulmü altındaki bu uçsuz bucaksız ülkede yoksulluk kol gezerken, imparatorluğun sömürgecilik maratonunda aktif rol oynamaya soyunması iktidarla halk arasındaki iletişimsizliğin göstergesiydi. 19.yüzyılda başa geçen Rus Çarları’nın tebaalarına karşı takındığı anlayışsız ve uzlaşmaz tutum taraflar arasındaki uçurumu sürekli genişletirken, halk “Çar” sözcüğüne atfettiği tüm yüce değerleri kaybetmeye başlamıştı. 1905 yılında meydana gelen iktidar karşıtı eylemler halk tabanındaki bu ruh halinin ulaştığı boyutu açığa çıkarması bağlamında oldukça anlamlıydı. Genel olarak bakıldığında Rusya, Batı Avrupa’nın çok önceden tecrübe etmiş olduğu, mutlakıyetçi yönetimin temsili unsurlar kazanacağı safhayı geçiriyordu. Ancak Rusya’nın sosyo-ekonomik ve siyasal yapısının kendine has koşulları, hem 1905’te hem de 1917’deki devrimci hareketlere damgasını vurmuş ve ülkenin siyasal yapısındaki evrimi Batılı ülkelerdekinden çok farklı noktalara sürüklemiştir.
Rusya üzerine çalışan uzmanların genel olarak birleştiği nokta Rus tarihinin ülkenin yayıldığı coğrafyanın öznel koşulları tarafından belirlenmiş olduğudur. Devasa büyüklükte bir kara parçasını kaplayan Rus Devleti, Avrupa ve Asya kıtaları arasında bir geçiş sahasıdır. İki ayrı dünyanın karşılaşma sahasında ikamet eden Rus halkının bu ayrık kültürler arasında bocalaması, Rus tarihinin en merkezi temalarından biri olmuştur. Batı ve Doğu kültürleri arasında sıkışmış olma durumu kendini en bariz olarak Rus devlet geleneğinde göstermektedir. Birbirlerinden bağımsız olarak kurulan knezlikler ilk Rus siyasal örgütlenmeleridir. 9.yüzyılda Kiev Knezliği’nin gelişerek diğerlerini boyunduruğu altına alması sonucu tarihin ilk Rus devleti ortaya çıktı. Rus devlet sisteminin şekillenmesinde 10.yüzyılda Ortodoks Hıristiyanlığının kabul edilmesi çerçevesinde Bizans İmparatorluğu ile kurulan yakın ilişkilerin büyük bir etkisi vardır. Hıristiyanlığın Bizans versiyonunun kabulü Ruslar’ı Katolik Batı dünyasından kültürel, ekonomik ve siyasal izolasyona itmesi ülkenin Orta Çağ’da farklı sosyo-ekonomik süreçlere sürüklenmesine yol açmıştır. 12.yüzyılda Bizans’ın gerileme dönemine girmesiyle Ruslar Batı’yla ilişkilerini güçlendirmeye başladılar. Ancak, aynı yüzyılda Moğol-Tatar istilasıyla Doğu’nun boyunduruğuna giren Ruslar, bir kez daha Avrupa’dan izolasyona maruz kalmışlardır. Moğol-Tatar istilası Rus yönetim geleneğinin oluşmasında çok önemli bir safhaya işaret eder. Avrupa ile bağlantısı kesilen Rusya Batı’dan bir ölçüde farklı, kendine has bir feodal düzen yaratmış ve bu karakteristik feodalite ülkenin daha sonraki tarihinde belirleyici bir unsur olmuştur. Tatar boyunduruğunun altında Rus knezlerinin rolü vergi toplayıcılığına indirgendi. 13.yüzyıl ortalarında Moskova knezliği yükselme dönemine girdi. Tatar hanlarının himayesini arkasına alan Moskova prensleri Tatar yönetim metodlarından fazlasıyla etkilendiler. 15.yüzyılın sonlarına doğru Tatar yönetimi sona erdikten sonra Moskova prensleri bu mirası devralarak güç tekeline dayanan yönetimi sürdürmeye devam ettiler. Buna ek olarak Bizans İmparatorluğu’nun kiliseyi iktidara hizmet eden bir kurum şeklinde kurguladıkları ideoloji ve ritüeller Moskova prensleri tarafından da benimsenmişti. İdeal hükümet formu olarak otokrasi kültünün sağlam bir şekilde inşası bu döneme denk düşer1. 1633-1654 yılları arasında hüküm süren IV. Ivan, Rus yönetim geleneğine mutlakçılık ve terör gibi hiçbir zaman sıyrılamayacağı nitelikler kazandırmıştır. IV. Ivan yeni bir siyasi rejim tarzı yaratmadı; sadece “Asyatik Despotizm” olarak adlandırılabilecek Rus yönetim geleneklerini sağlamlaştırdı. Devletin her alanda aşırı kontrolü ve özel mülkiyetin gelişememesi gibi birbiriyle ilişki içindeki iki unsur Rus siyasal sistemini Batı’dan çok Doğu’ya yaklaştırdı2. IV. Ivan, Rus aristokrat sınıfı Boyarlar’ın nüfusunu kırarak iktidarın keyfiyetine tehdit oluşturacak sınıfsal baskı unsurunu ortadan kaldırarak, hükümdarın güç tekeline bağlı oldukça merkezi bir siyasal yapı kurdu. Batı Avrupa’daki devletlerle karşılaştırıldığında Rus hükümdarının etki sahası muazzamdı. En güçlü sınıf olan Boyarlar dahi Çar’ın hizmetçisi olmaktan daha ötesine geçemediler. Toprak sahipleri bölgelerinde güçlü siyasal kimlikler kazanamadı ve Rus şehirlerinin yönetimi direkt olarak prensler ve prenslerin atadığı yöneticiler tarafından yürütüldü. Avrupa’nın tamamında karakteristik bir özellik olarak ortaya çıkan yerel aidiyet bilincine ulaşmış özerk komünler Rusya’da oluşamadı*. Rusya’da bölgesel aidiyet bilincinin ve özerk şehir meclislerinin noksanlığı merkezi yönetimin tahakkümüne karşı yerel ve sınıfsal ayrıcalıkları savunacak temsili kurulların oluşamaması sonucunu doğurmuştur3. Rus siyasal sisteminde öne çıkan bir diğer unsur da kilisenin iktidara hizmet eden bir konumu benimsemiş olmasıdır. Ortaçağ’da Katolik Avrupa’da olduğu gibi Rus kilisesi de birbirlerinden kopuk ve siyasal olarak bölünmüş yerleşim bölgelerinde kültürel ünite sağlanması yönünde birleştirici bir rol oynadı. Rus kilisesi kuruluşundan beri ritüellerini ve 1 MOSSE, W.E., The Economic History of Russia (1856-1914), London & New York, I.B.TAURIS, 1996, s: 8 2 DANILOV, A. A., The History of Russia, New York, Heron Press, 1996, s: 362 * Novgrod Eyaleti bu duruma istisnadır. Bkz. KOENIGSBERGER, H. G., Medieval Europe ,400-1500, London, 1991, s: 320 3 Koeningsberger, a.g.e. tüm dinsel düşünüş sistemini oluştururken Slav dilini kullandı. Çok az sayıda Hıristiyan metinleri Slav diline çevrildi. Grek ve Latin teoloji metinleri ve teoloji tabanlı antik felsefe Ruslar’a oldukça yabancıydı4. Rus kilisesi, Bizans İmparatorluğundaki kilise ve devlet arasındaki uyumlu işbirliği tavrını benimsedi, fakat devlet her zaman daha güçlü olan partner oldu; uyum, devletin kilise üzerindeki hakimiyetiyle sağlandı. Bu yüzden Latin-Hıristiyan tarihinde sıkça olan devlet-kilise çekişmesine Rus tarihinde rastlanmaz. Aynı zamanda Rus kilisesi İstanbul’daki metropolit kiliseden bağımsızlığını kazanmayı başardı. İstanbul’un Türkler tarafından fethedilmesinden altı ay sonra Moskova’da toplanan Rus piskoposlar meclisi, Moskova’daki Rus metropolitanının artık İstanbul patrikhanesinin onayını almaya ihtiyaç duymayacağını ilan etti5. Rus siyasal sisteminin yapısal analizlerinde I. Petro dönemi özel bir yer tutar. 1689- 1725 yılları arasında hüküm süren ve ülkedeki ilk geniş ölçekli modernizasyon hareketini başlatan I. Petro, otokratik Rus yönetim geleneğinin kurucusu olmuştur. Batılılaşma ereği çerçevesinde saltanatı boyunca taş üstünde taş bırakmayan Petro, geleneksel yapıya Batılı değerleri ve teknikleri eklemlendirerek Rus otokrasisinin temellerini atmıştır. St.Petersburg şehri Petro rejiminin simgesel anıtıdır; St.Petersburg’u kalkıştığı modernleştirme projesinin merkezine yerleştiren Petro, yüzyıllara dayalı bir geleneği ve dinsel havası olan Moskova’nın etkisini kırmak istiyordu. Bu, Rus tarihinin tertemiz bir sayfada yeni bir başlangıç yapması gerektiği düşüncesinin dışavurumudur. Yeni sayfaya yazılanlar tamamen Avrupalı olacaktır. Bu amaç doğrultusunda St.Petersburg’un inşası baştan sona İngiltere, Fransa, Hollanda ve İtalya’dan getirilen yabancı mimar ve mühendislerce planlandı. 10 yıl içinde bataklıkların ortasında 35 bin bina yükseldi; 20 yıl içinde nüfus yüz bine yaklaştı ve şehir kısa sürede Avrupa’nın büyük metropollerinden biri oldu. Batı’daki hiçbir yönetici böylesine muazzam 4 Mosse, 1996, s: 74 5 Koeningsberger, 1991, s: 324 ölçekte bir inşaata girişemezdi. Petro, soyluların büyük bir bölümünün yeni başkente taşınmasına ve burada saraylar yaptırmalarını emretti; aksi halde soyluların unvanları ellerinden alınacaktı. Üç yıl içinde yeni kent sakat kalanlar ve ölenler olarak yüzelli bine yaklaşan işçi ordusunu yuttu. Şehrin inşası uğruna halkını kitle halinde yok edebilecek bir kudrete sahip olan Petro, çağdaşı olan Batılı hükümdarlardan çok Doğulu despotları andırıyordu6. Sonuç olarak Petro, Rusya’yı Batılılaştırmak için tamamen doğulu olan metodlara başvurmuştur. I. Petro’nun reformlarından bir diğeri otokrasinin laikleştirilmesidir. Ortodoks kilisesi üzerinde tam bir egemenlik kurarak onu, iktidarın elinde uysal bir aygıt durumuna getiren Petro, Rus siyasal sisteminin tekelci niteliğini daha da güçlendirmiştir. Patrikliği kaldırarak Ortodoks Kilisesini “yüksek ruhani meclis” e yani kilise işleri bakanlığına çevirerek zaten çok sınırlı olan iktidara karşı yaptırım gücünü de tamamen elinden almıştır7. Kendi siyasal düşünceleri ve reform projeleri için Kiliseyi propaganda aracı olarak kullanan Çar, aynı zamanda kilisenin eğitim üzerindeki tekelinden de yararlanmıştır. Petro zamanında eğitim iki hedefe yöneltilmiştir: geleneksel olarak hükümdara itaatin gereklerini yeni jenerasyona aktarma çabası ve kilisenin vasıtasıyla ülkedeki her bireye, öncelikle, eğitim aracılığıyla ulaşmak. Petro’nun bir diğer çabası da kilisenin eğitim tesislerini laik kullanıma açmaya çalışmasıdır8. Petro’nun saltanatında öne çıkan bir diğer unsur Çar’ın ve burjuva sınıfına tam destek vermesi ve bu sınıfı güçlendirmek için yaptığı geniş iktisadi reformlardı. Petro’nun tüm dış politikası ticari sermayenin geliştirilmesi çerçevesinde şekillenmiştir. Açık denizlere ulaşma yönünde temellenen dış politika tüccar sınıfı geliştirme ereği ile yakından 6 BERMAN, M., Katı Olan Her Şey Buharlaşıyor, İstanbul, İletişim Yayınları, 1999, s: 237-239 7 Mosse, 1996, s: 8 8 BISSONETTE, G. A. A., “Peter The Great And The Church As An Educational Institution”, Essays In
York, Colombia University Press, 1963, s: 18 bağlantılıydı. Saltanatının son yıllarında Avrupa’dan Asya’ya giden ticari yolların önemli bir kısmı Rusya’nın eline geçti. Batıda olduğu gibi Rusya’da da bürokrasinin gelişimi ile, para ekonomisinin genişlemesi ve ticari sermayenin ortaya çıkması arasında yakın bir ilişki vardır. 17.yüzyılda Moskova’da yükselişe geçen ticari kapitalizm kaçınılmaz olarak Moskova’daki bürokrasinin büyük ölçüde genişlemesine zemin yarattı9. Ancak Batı Avrupa tarzında Rus bürokrasisinin doğuşu, Petro zamanına rastlar. Rusya’nın ilk gerçek bürokratik kurumu olan Çar konseyi (Duma)’nın yerini alan senatoydu. Duma, Moskova’lı Çarlar’ın gözde vasıllarının kuruluydu. Senato ise Petro tarafından soy yada toplumsal pozisyona bakılmaksızın atanan memurların oluşturduğu kuruldu10. Petro’nun kurumları sadece soy ve unvanları yadsımakla kalmıyor, bariz bir burjuva karakteri de taşıyordu. I. Petro dönemindeki modern Rus devleti inşası, madalyonun sadece bir yüzüydü. Petro’nun reformları halkın refahını önemli ölçüde düşürdü ve ölüm oranlarında muazzam artış oldu. Petro’nun modern Rusya yaratma yönündeki atılımları ülkenin Avrupa’da büyük bir güç olarak ortaya çıkmasının temellerini attı ve bu sayede Rus Çarlığı Avrupa uygarlığının bir parçası oldu. Ancak, söz konusu kapitalist gelişmenin sağlanabilmesi için geniş ölçekte bir emek sömürüsü yapıldı. Şunu da belirtmek gerekir ki Petro reformları ülkenin feodal düzenini kökten etkileyecek ya da köylülerin yaşam tarzını değiştirecek köklü sonuçlar doğurmadı. Rus köylüsü geleneksel değerlerine bağlı kalmayı sürdürdü. Petro’nun sistemi yine de toplumun alt ve üst katmanları arasındaki sosyokültürel hizipleşmenin artmasını sağlamak yönünde bir etki yapmıştır11. Petro’nun önderlik ettiği süreç nitelik bakımından “yukarıdan yönetici zümrenin yürüttüğü modernleşme 9 POKROVSKII, M. N., Bureaucracy In Russia , Russia In World History (Selected Essays By M.N. Pokrovskii), Der: Roman Szporluk, Michigan, The University Of Michigan Press, 1970a, s: 60-61 10 Pokrovskii, a.g.e. 11 Danilov, 1996, s: 363 hareketi” olarak şekillenmiş ve Rus Çarlığı’nın yıkılışına dek söz konusu durum değişmemiştir; Rusya’da modernleşme her zaman sıkı bir şekilde merkezi yönetimin kontrolünde sürdürülmüştür. Petro öldükten sonra aristokratlar, oluşturdukları “yüksek özel kurul”a önemli yetkiler vererek hükümdarın otoritesini az çok frenlemeyi başarsalar da bu durum fazla uzun sürmedi. Gerçek bir toprak aristokrasisi olan Boyarlar’ın üzerlerinde artık bir bürokratik asiller sınıfı kurulmuştu12. Çarlık ile asiller arasında gelişen asillerin bağımlılığına dayalı ilişki tarzı Rus siyasal sisteminin önemli bir karakteristiğidir; asiller kendilerini, devletin hükümranlık sahasında dengeleyici bir unsur olarak hiçbir zaman hissettirememişlerdir. Aristokrasi oldukça geniş imtiyazlara sahip olmasına karşın devlete karşı kayda değer bir yaptırım gücüne sahip değildi. Ancak bu durum devletin asillere muhalif bir tutum takındığı anlamına gelmez. Örneğin, II. Katerina’nın saltanat döneminde (1762-1796) asiller, mahalli idarenin yönetimine ortak olmuş ve “Asiller İmtiyaz Kanunu” ile devlet hizmetlerinde aldıkları görevler arttırılmıştır; ancak bu onlara devlet yönetimi üzerinde herhangi bir güç odağı yaratma şansı getirmemiştir13. Otokrasi, 18. ve 19.yüzyıllarda asiller sınıfının çıkarına değilse bile isteklerine aykırı politikaları ertelemiştir; ancak söz konusu durum asillerin gösterdiği direnişten çok, devlet cihazının yavaş işleyişinden kaynaklanmıştır14. Yayıldığı topraklar üzerinde tartışmasız egemen olarak gelişen Rus otokrasisi Batı’daki emsallerine göre ülkesindeki tüm güç odaklarını kontrolüne almış gözüküyordu. Ancak köylü kitlelerinin köleliği, ülkenin kanayan yarasıydı. Az çok kişisel kabul edilecek sayısız bölgesel ayaklanma dışında, bizzat köylüler 17.yüzyılda Razin ve 18.yüzyılda 12 LIEBMAN, M., Rus İhtilali (Bolşevik Başarısının Kaynakları, Gelişmesi ve Anlamı), İstanbul, Varlık Yayınevi, 1968, s: 13 13 Mosse, 1996, s: 9 14 Liebman, 1968, s: 13 Pugatçev isyanları olmak üzere devletin tüm sistemini yerle bir etme potansiyeli taşıyan iki isyan hareketine kalkıştılar; ancak her iki hareket de toplumsal düzeni bütünüyle yıkmak gibi radikal bir düşünce etrafında gelişmemiş, doğrudan düşmana yani kır ve şehir aristokrasisi ile işbirlikçi idarecilere, yönelmiştir. Sonuçta bunlar kendiliğinden ve bilinçsiz hareketler olmanın ötesine geçememişlerdir. Bu isyanların yenilgiye uğratılmasını takiben, devlet, din adamları zümresi ve muhafazakar unsurları yanına çekerek köylülere boyun eğdirmeyi başarmış ve en azından psikolojik açıdan büyük isyan girişimlerini neredeyse imkansız hale getirmiştir15. 1.2. 19. Yüzyılda Rus Otokrasisi 19.yüzyıl Rus Çarlığı açısından son derece çalkantılı geçmiştir. Bu yüzyıl tüm Avrupa’yı kasıp kavuracak denli büyük bir uluslararası olayla, Fransa’da monarşi sisteminin yıkılmasına yol açmış olan devrim ile başladı. Napolyon’un 1804’de kendini imparator ilan etmesi ve Avrupa’da Fransız hegemonyasını kurması üzerine Fransa’ya karşı oluşturulan devletler bloğuna Rusya da etkin olarak katılmıştı. 1812 yılında Napolyon’un Rusya’yı istila etme girişimi başarısızlığa uğradı. Rus savunmasının başarısında, tüm maddi ve manevi güçlerini seferber ederek savaşmalarının ve halkın tüm vatanseverlik hislerinin kamçılanarak savaşın bir ölüm kalım mücadelesi mahiyetine sokulmasının etkisi büyüktür. Çar I. Aleksandr tüm Avrupa’yı kontrol altında tutan Fransız imparatoruna karşı galip gelmiş bir devletin hükümdarı olarak Rusya’nın Avrupa’daki prestijini en üst seviyeye taşımış oldu. Napolyon’un istilasının Alman siyasal yaşamına olan kökten etkisi Rusya’da görülmedi. Almanlar Leipzig Savaşı’nı ulusal bir efsane haline getirdiler ve böylece savaş halk tabanında Alman milliyetçiliğinin yeşermesine yol açtı. Ancak, Moskova savunması aynı tür bir sonuç doğurmadı. Bu durum Rusya’daki ulusal bilincin zayıflığı ve siyasal gündemle halkın günlük 15 VOLINE, Rus Devrimleri, İstanbul, Babil Yayınları, 2000, s: 9 yaşamı arasındaki geniş bir uçurumun varlığı ile açıklanabilir16. 1815 yılında Napolyon kasırgasının bertaraf edilmesini izleyen Viyana Kongresi’nde Çar Aleksandr’ın teklifi üzerine Avusturya ve Prusya’nın katıldığı “Kutsal İttifak” kuruldu. Kongre sonrasında uzun zaman Avrupa politikasında önemli rol oynayan bu ittifakın üyeleri, Kutsal İncil’in emirlerine göre hareket etmeyi prensip edindiklerini ve her ülkede meşhur olan hanedanın üyelerinin hakimiyeti için birbirlerine yardım etmeyi taahhüt ediyorlardı. Bu üç devlet arasında kurulmuş olan ittifaka diğer Avrupa devletleri de katıldı*. Rusya’nın kongre esnasında Polonya Krallığı’nı da bünyesine katması Batı’yla, özellikle de Almanya ile ilişkilerini arttırdı17. 19.yüzyılın ilk Çar’ı olan I. Aleksandr (1801-1825), Rusya için tamamen Batı Avrupa tarzında bir gelişim evrimi kurguladı; Çar, anayasal bir düzen kurmayı ve serfliği kaldırmayı planlayacak kadar ileri görüşlüydü. Çar’ın sağ kollarından biri olan Speranski Rus tarihinin en büyük reformcularından biri olarak kabul edilir. Siyasal sistemde hukuksal reformlara gidilmesi gerektiğini savunan Speranski, bir anayasa taslağı da hazırlamıştı. 19.yüzyılın başlarında bir çok Rus gibi, Speranski de sistemde yapılacak bir revizyon için “yukarıdan” bahşedilecek bir anayasanın serflerin özgürleştirilmesinden daha az sorunlu olacağını düşünüyordu. Anayasa sadece toplumsal hakların genişletilmesini içerecekti; oysa serflerin 16 THOMSON, D., Europe Since Napoleon, New York, Alfred A. Knopf, Inc., 1982, s: 102 * Bu ittifaka giren devletler arasında 1818-1822 döneminde dört kongre yapıldı ve Avrupa’nın çeşitli yerlerinde baş gösteren ihtilalci hareketlerin önü alındı. İttifakın önderliği Çar Aleksandr’dan Avusturya baş vakili Metternich’e geçince Çar ittifak ruhuna aykırı hareket etmeye başladı ve gayri resmi olarak Osmanlı padişahına karşı isyan eden Yunanlılar’a yardım etti. Ancak Avusturya ve İngiltere’nin resmi müdahaleleri sonucu Ruslar yardımı kestiler. 17 Thomson, 1982, s: 105 özgürleştirilmesi nüfuzlu bir çok serf sahibinin haklarını sınırlayacaktı18. Bu bağlamda, ivedilikle bir anayasanın hazırlanıp kabul edilmesini; ancak serflerin özgürleştirilmesi kanunun ertelenmesi gerektiğini düşünüyordu. Aynı zamanda mülkiyet kualifikasyonuna dayalı oy kullanımı sonucu eyaletlerden seçilecek vekilleri içeren bir yasama organının oluşturulması fikrini önerdi. Bu yasama organının kararları, İmparator’un onayına tabi olacaktı. Aleksandr, Speranski’nin, planlarını sempatiyle karşılamış olsa da bunların çoğu hayata geçirilmedi. Yine de kanun geçirme ve beyanname yayınlama gücü olan bir devlet konseyi kurulabildi; ancak konseyin* tüm eylemleri Çar’ın onayına bağlıydı ve yüzden de bürokratik bir kurum olmanın ötesine geçemedi19. Speranski 1812 yılında savaşın arifesinde St.Petersburg’dan sürüldü ve kariyeri sona erdi. Napolyon’a karşı yapılan savaşlar ve Rusya’nın zaferi Çar Aleksandr’ın reformist siyasetinde de değişime yol açtı. I. Aleksandr 19.yüzyıl muhafazakar Çarlar silsilesi içinde bir istisna olsa da anayasal düzenin ilkelerini benimseyecek ya da serfliği kaldırma gibi bir riski alacak denli cesur değildi. İktidarının son döneminde ilk dönemine oranla daha muhafazakar bir tavır sergiledi. Reform planlarının uygulamaya geçirilmesindeki tereddütleri ve bunları ertelemeye gitmesi Rusya için büyük bir şansın kaçırılmasına neden oldu. Otokratik rejimi hedef alan ve az çok anayasal bir rejim kurulmasını amaçlayan bir programa sahip olan ilk bilinçli devrim hareketi, 1825 yılında Çar I. Aleksandr’ın doğrudan bir mirasçı bırakmadan öldüğü dönemde gerçekleşti. Çar, oğlu olmaksızın ölünce büyük kardeşi Konstantin’e hükümdarlık hakkı geçti. Senatörlerin diğer kardeş olan Nikola’ya 18 CHERNUKHA, V.G. & ANAN’ICH, B.V., Russia Falls Back, Russia Catches Up: Three Generations Of Reformers, Reform In Modern Russian History (Progress Or Cycle), Der: Theodore Taranovski, New York, Woodrow Wilson Center Press & Cambridge University Press, 1995, s: 56 * Konsey, 1905 devrimine kadar varlığını korudu; 1905’te ise parlamentonun üst komisyonuna dönüştürüldü(Bkz. Chernukha & Anan’ich, a.g.e. 19 Chernukha & Anan’ich, a.g.e. bağlılık yemini etmelerini engellemek için 30 subay, 3 bin askerin başında yürüyüşe geçti. Ayaklananlar 10 tane ölü vererek çabucak yenildiler. Ayaklanma Aralık (Rusça “Dekabre”) ayında gerçekleştiği için ayaklananlar “Dekabristler” olarak adlandırılır. Hareket ezilen sınıflardan çok, ayrıcalık sahibi kesimler içinde destek bulmuştur. Hanedanın içinde bulunduğu kararsızlıktan yararlanan yönetim karşıtları uzun zaman önce hazırlamış oldukları planı uygulamaya geçirdiler. Adaletsiz ve keyfi bir düzen altında kölelik, cehalet ve yoksulluk içinde çırpınan halkları görmekten acı duyan aristoktasi kökenli ve yüksek tahsilli kişilerin yanı sıra, 1812 ve 1813 yıllarındaki Napolyon savaşlarında orduya hizmet eden ve ülkelerinin Batı’dan ne denli geri kalmış olduğunun bilincine varan bir çok subay da hareketin aktif kanadını oluşturdular. Söz konusu subaylar Rusya’ya dönüşlerinde gizli örgütler halinde birleştiler ve devrimci planlar üretmeye başladılar. “Rus Şövalyeleri Tarikatı”, “Kurtuluş Birliği” ve “Kamu Yararı Birliği” gibi gizli cemiyetler kuruldu; cemiyetlerin en yoğun faaliyet gösterdiği yer St.Petersburg’du20. Dekabrist ayaklanma Fransız Devrimi’nin özgürlük ve adalet fikirlerinden etkilenilerek düzenlenmiştir. Dekabristler, Rusya’yı bir Avrupa devleti olarak gördüler ve Despotik yönetime ve serfliğe karşı dururken yurttaşların özgürleştirilmesinin gereğini savundular. Dekabrisler’in liderlerinden biri olan Paul Pestel, programında bizzat sosyalist motifler içeren bazı fikirleri telaffuz eder21. Dekabristler taktik olarak askeri darbeyi kabul ettiler, ancak şiddeti en az düzeyde tutabilmeyi amaçladılar. Darbeyi zorunlu bırakıldıkları bir yöntem olarak gördüler ve hükümetin reformları ertelemesinin hareketlerini gerekli kıldığını savundular22. Pestel’in yönetimi altında gerçekleşen ayaklanma hızla bastırıldı ve Pestel ile 20 Liebman, 1968,s:32 21 Voline, 2000, s: 10 22 Chernukha & Anan’ich, 1995., s: 60 birlikte diğer ele başları da kendilerini darağacında buldular. Başarısızlıkla sonuçlanmasına rağmen Dekabrist ayaklanma Rus tarihinde önemli bir yer edinmiştir; ayaklanma, rejimin zorbalığı ve tekelci tutumuna karşı, demokratik bir amaç çerçevesinde birlik olarak gerçekleştirilen ilk iktidar karşıtı hareketti. Dekabristler 19.yüzyılın huzursuz genç kuşaklarına örnek olacak bir eylem gerçekleştirmişlerdi. Hareketin zor kullanmaya başvurmuş olması iktidara karşı artık barışçıl yöntemlerle muhalefet etmenin bir sonuç getirmeyeceğine duyulan inançtı23 ki bu da Rus devrim tarihi açısından ulaşılmış önemli bir bilinçsel safhadır. Olağanüstü koşullar altında tahta çıkmış olan I. Nikola, muhalif unsurların ulaşmış olduğu bu düzey karşısında tavrını polis devleti yaratmak yönünde koydu. Tahtta kalmanın ve otokrasiyi korumanın tek yolunun toplumsal güçleri sindirmek olduğu görüşünden hareketle tam bir baskı ve yıldırı rejimi kuran I. Nikola’nın saltanatı, modern Rus tarihinin en karanlık dönemlerinden biri olmuştur. Nikola rejiminin en ayırt edici özelliklerinden biri, “3. Bölüm” adı altında siyasi bir polis örgütü oluşturarak Rusya’da hayatın her alanına sızabilen tipik bir polis devletinin temelini atmış olmasıdır. Kurduğu özel jandarma birimi de bu paramiliter örgütün yürütme kolu işlevini görmüştür. Gizli polis örgütü bir çok devlette olduğu gibi, Rusya’da da uzun zamandır varlığını sürdürüyordu; ancak Nikola’nın yarattığı 3. Bölüm, devlet güvenliği olgusunun aşırı öne çıkartılmış olması bağlamında yeni bir durum arz ediyordu24. Bu noktada daha da önemli olan Nikola’nın amacıdır;büyük Petro’dan beri hiçbir Çar Batılılaşma ereğine sırtını dönmemişti. Nikola, Batılı fikirleri otokrasi için yıkıcı bularak Rus tarihinde eşi benzeri görülmemiş bir sansür uygulamasına gitmiştir ve geniş muhbirler ağı da onu bu amacında başarılı kılmıştır. Sansür, ayrıca resmi bir ideolojinin propagandasıyla da desteklenmiştir. Eğitim bakanı Kont Uvarov’un özetlediği ünlü slogan “Ortodoksluk, Otokrasi ve Ulus” Nikola rejiminin temel ilkeleri olarak tüm resmi kurumlarda özellikle 23 Voline, a.g.e. 24 Mosses, 1996., s: 18 vurgulanmıştır. Ulusal şovenizm, bir yandan Ortodoks dini ile ilişkilendirilirken diğer yandan monarşiye kendini adama hissiyatıyla desteklenmiştir25. Dönemin bir çok düşün insanı gibi sürgüne gönderilmiş olan* ünlü yayıncı Aleksandr Herzen, Nikola rejiminin tasvirini yaptığı bir yazısında şöyle der: “Avrupalı olmayı bıraktı, ama Rus da olamadı...Sisteminde bir motor yoktu...her özgürlük çığlığını her ilerleme düşüncesini kovuşturmak dışında hiç bir şey yapmadı...Saltanatı esnasında tek tek her kurumu etkiledi; her yere felç, ölüm unsurları yaydı.”26 Nikola, kendi evinde sürdürdüğü gerici rejimle kalmayıp, Orta ve Doğu Avrupa’daki milliyetçi ve liberal hareketlere karşı Avusturya ve Prusya’ya tam destek çıktı. Sırayla 1931 yılında Polonya’da, 1948’de Macaristan’da patlak veren liberal ayaklanmaları ezerek Avrupa’nın polisliği rolüne soyundu. Rus reformcuları tarihinde Nikola dönemi tamamen boştur; reformcu önerilere karşı aldığı uzlaşmaz tavır Batı Avrupa’daki devletlerin ve A.B.D.’nin ekonomilerinin kalkışa geçtiği zamanda Rusya için büyük bir zaman kaybına yol açtı. I. Aleksandr döneminde gündemi oldukça meşgul eden serfliği kaldırma reform tasarısı konusunda Nikola gayet korkakça bir tavır sergiledi; toplumsal ve siyasi istikrarın bozulmasından çekindiği için hakim düzene dokunmadı. İngiltere’de Endüstri Devrimi’nin başlamış olduğu ve Avrupa’nın sanayileşmeye ve demiryolu inşalarına yoğunlaştığı dönemde I. Nikola ülkenin ekonomik kaynaklarını geniş Rus ordusunun ayakta kalabilmesi için seferber ediyor ve ülkenin ekonomik kalkınması için geriye çok az kaynak bırakıyordu. Daha da önemlisi Nikola’nın bu durumu gayet bilinçli olarak yaratmasıydı; sınai kalkınmanın 25 Mosses, a.g.e. * Dönemin en ünlü sürgünlerinden biri, anarşist düşüncenin önde gelen ideologlarından olan Bakunin’dir. Büyük Rus yazarı Feodor Dostoyevski ise idam kararının infazına 30 saniye kala affedilmiştir. 26 Zikreden, M. Berman, 1999., s:255 toplumsal değişime ve siyasi huzursuzluğa yol açtığı gerçeğini Batı’da olup biteni izleyerek farketmişti. Örneğin Çar’a uzun süre maliye bakanı olarak görev yapmış olan Kont Karkin, bazı bölgelerde demiryolu hatlarının inşası üzerine gelen teklifleri, demiryolunun sık ve lüzumsuz yolculukları teşvik ederekten çağın huzursuz ruhsal durumunu arttırmaktadır şeklinde bir savunmayla reddetmiştir27. Ekonomik gelişmenin toplumsal hareketliliği arttırması ve Batı Avrupa’da olduğu gibi burjuvazi ve proleterya gibi modern sınıfların iktidara karşı talepkar tutumlarda bulunmaları, otokrasinin karabasanıydı ve Nikola sağlam bastığı toprağın ayaklarından kaymaması için elinden geleni yaptı. İçeride ayakları yere sağlam basan Nikola, darbeyi dışarıdan aldı; Osmanlı’ya karşı başlattığı savaş Rus tarihinin dönüm noktalarından biri oldu. 1915 yılında toplanan Viyana kongresinde şekillenen yeni Avrupa güçler dengesinin sadık savunucusu olan ve dengeyi bozacak milliyetçi hareketlerin savuşturulmasında komşularına tam destek veren Rusya, Osmanlı devletine karşı açtığı emperyalist amaçlı savaşla tüm Avrupa’yı karşısına aldı. Viyana kongresinden itibaren Avrupa’da önemli bir uluslararası savaş olmamıştı; bu dönemde Avrupa çoğunlukla sınıfsal olan ve yer yer azınlık milliyetçiliğine dayanan kargaşalarla çalkalanıyordu. 1848 devrimlerinden etkilenmeyen tek büyük Avrupa devleti, Rusya’ydı. Avrupa’daki istikrarsız durumdan medet uman Çar, Avrupa’nın hasta adamı Osmanlı İmparatorluğu’ndan koparabileceği kadarını almak için giriştiği bu büyük savaşta tahmininin çok çok üzerinde bir bozguna uğradı. İngiltere ve Fransa tüm Avrupa’nın desteğini alarak dengeyi bozmaya çalışan Nikola karşısında Osmanlı Devleti’nin tarafına geçti. Nikola, kesin yenilgiyi görecek kadar yaşayamadı. Kırım savaşındaki yenilgi rejimin tamamen iflası anlamına geliyordu. Rusya’nın, gelişmişlik açısından Avrupa’dan ne denli geri olduğu artık aşikardı. Yönetici katman, özellikle Rusya’nın büyük güç statüsünü kaybetmesinden ve Avrupa’dan izolasyona doğru kaymasından endişe etmekteydi. 27 Danilov, 1996., s: 363 Rus tarihinin en önemli hükümdarlarından biri olan II. Aleksandr, I. Nikola gibi olağanüstü şartlarda tahta geçti. Ancak I. Nikola’nın Dekabrist ayaklanmadan çıkardığı ders muhafazakar siyasete gömülmek olurken, II. Aleksandr farklı bir istikamet izledi ve Rusya’da köklü reformlar dönemini başlattı. Rus tarihinde reform ihtiyacının farkına varılması genelde dış faktörlerle bağlantılıdır; özellikle bir savaşta yenilme sonucu Batı’dan ne denli geri kalındığının anlaşılması şeklinde reform ihtiyacı kendini açığa çıkartmıştır. Ancak dış politikadaki başarılar aksi etkiler yapmış ve hakim düzenin korunması yönünde bir siyasete meyledilmiştir28. Kırım Savaşı halen sürerken Rusya’nın ivedilikle bir iktisadi reforma kalkışmasının gereği ortaya çıkmıştı; özellikle bütçe açığı tehlikeli boyutlara ulaşmıştı. Devletler geniş bir reform programı hazırlamak için güçlü bir dürtüye ihtiyaç duyarlar; Kırım savaşındaki yenilgi de Rusya’da bu işlevi gördü. Yenilgi, Rusya’nın ekonomik, askeri ve teknolojik geriliğini gözler önüne sermesinin ve Avrupa’daki statüsünü tehdit etmesinin yanı sıra kırsal kesimdeki huzursuzluk, büyüyen aydın muhalefeti ve iktisadi istikrarsızlık gibi iç gelişmelere de zemin hazırlayarak yeni Çar’ı etkili bir reform programını hayata geçirmek yönünde bir zorunlulukla karşı karşıya bıraktı. II. Aleksandr öncelikle Nikola döneminin reform konusuna hiçbir alaka göstermeyen bürokratik elitlerinin tasfiyesi ile işe başladı. Reformdan başka seçenek yoktu; tek problem halen serf düzeninin hüküm sürdüğü Rusya’nın kapitalist bir ülkeye nasıl dönüştürüleceği idi. 1850’lerin sonu itibariyle basında sansür oldukça gevşetildi. 30 yıllık Nikola dönemi sonucu reformist düşünce durağanlığa itilmişti. Bu yüzden II. Aleksandr başa geçtiğinde halihazırda hiçbir reform programı yoktu ve Çar bu konuda basından medet umdu. Sansürün gevşetilmesini takiben Rus basını Avrupa’nın tarım reformunu, idari özerklikleri ve adil yönetimi ne şekilde gerçekleştirdiği üzerine yorumlarla 28 Danilov, 1996., s: 371-372 doldu29. Toplumun genelindeki huzursuzluk, aydınların baskısı, muhtemel bir köylü ayaklanmasına yönelik korku ve son olarak da taşradaki toplumsal düzenin yarattığı ekonomik sıkıntılar II. Aleksandr’ı 1861 yılında Rus tarihinin en köklü reformlarından biri olacak olan serfliğin kaldırılması kararını almaya zorladı. Serfliğin kaldırılmasından taşradaki toprak sahiplerinin mağdur olmaması için Aleksandr bir takım önlemler almayı da ihmal etmedi.
Serliğin kaldırılması ve aristokratların idari ve adli bir çok yetkilerinin ellerinden alınması, yerel yönetim alanında da bir takım yeniliklere gidilmesini zorunlu kıldı. Bu çerçevede 1964 yılında eyaletlerde ve taşrada “zemstvo” adlı öz yönetim birimleri oluşturularak kamu yaşamının bazı alanlarına bir takım özerklik unsurları kazandırıldı. Zemstvolar merkezi yönetimden ayrı gerçek öz yönetim birimleri olarak Rus toplumsal hayatına eklemlendiler. Zemstvoların, eğitimin yaygınlaştırılması, tarım, ticaret ve sanayinin geliştirilmesi, yolların inşası, gıda temini gibi geniş bir sorumluluk sahası vardı. Rusya’daki toplumsal hareketler üzerine yapılan analizlerde önemli yer tutan zemstvo birimleri özellikle 19.yüzyılın sonlarında oldukça keskinleşen devlet-toplum mücadelesinde siyasal muhalefetin yöneldiği odak noktalarından birini teşkil etmişlerdir. Zemstvo birimlerinin kurulması, otokratik bir devletin yerel öz yönetim birimleri oluşturduğu tek örnek olması30 yönüyle ilgi çekicidir. II. Aleksandr döneminde yapılan reformlar bütüncül ve koordineliydi. Genel olarak Batılı bir karakter taşıyan reformlar yine de içlerinde muhafazakar ve slavofil temalar içerdiler. Örneğin II. Aleksandr, I. Aleksandr’ın tersine anayasal yönetime geçilmesi yönünde hiç bir vaadde bulunmadığı gibi bu yöndeki taleplerin aleyhine tavır aldı. I. Aleksandr 29 WALKIN, J., The Rise Of Democracy In Pre-Revolutionary Russia, New York, Frederick A. Praeger, Inc, 1962, s: 111 30 Walkin, a.g.e. dönemindeki reformcular Batı modellerini adapte ederek anayasal bir rejim kurmayı planlarken, II. Aleksandr, Rus devletinin milli karakterine vurgu yaparak ülkenin anayasal rejime henüz hazır olmadığı kanaatiyle hareket etti; temsili unsurların otokrasiyi güçlendirici nitelikte olması ön koşuluyla sisteme kattı31. Reformları eskiye göre ileriye yönelik önemli atılımlar içermesine rağmen gelişen sınıfların özlemlerini karşılamaktan hayli uzaktı. Baskı eskisi gibi kaldı. Yurttaşlık haklarına ilişkin herhangi bir ilerleme olmadı. Köylüler bireysel özgürlüklerini aldılar ancak bunun bedelini üzerlerine bindirilen aşırı ödeme yükümlülükleriyle oldukça ağır ödediler. II. Aleksandr reformlarının yanlışlığı ve eksikliği 1870’lerde oldukça hissedilir boyutlara ulaştı. Taşrada yapılan reformun kofluğu iyice aşikar olmuştu; köylülerin yaşam seviyesi düşmeye devam ediyordu. Şehirlerin emekçi nüfusu ise gittikçe artan sömürü karşısında eli kolu bağlı bırakılmıştı. Basın ve düşünce özgürlüğüne getirilen kısıtlamalar ve otokrasiye muhalif siyasal örgütlenmenin mutlak surette yasak olması Rusya’nın karakteristik olguları olmaya devam ediyordu. 1870’lerde Batı Avrupa’daki sınıf çatışmaları kendini oldukça yoğun bir şekilde hissettirmekteydi. Bu dönemde sosyalist propaganda yaygınlaşmış __________ve işçi sınıfı Marksizm önderliğinde siyasal örgütlenmesini gerçekleştirme yolunda önemli adımlar atmaya başlamıştı. 1871 Paris Komünü bu yöndeki sürecin ulaştığı boyutun simgesi olmuştur. Batı’daki düşünsel ve siyasal gelişmelerden oldukça renkli düşünsel geleneğe sahip Rusya’nın da etkilenmesi kaçınılmazdı. 1861’de “Genç Rusya” ve 1862’de “Toprak ve Özgürlük” gibi illegal örgütler, zorba otokratik rejimi yıkmak için harekete geçmeye kararlı ilk Rus devrimcilerini bir araya getirdiler. Köylülerin vurdumduymazlığı ve siyasete ilgisizliği, işçi sınıfının belli belirsiz olması ve burjuvazinin güçsüzlüğü, bu örgütlerin kitlelere güvenmesini imkansız kıldı. Söz konusu durum, bu devrimcilerin Çarlık otoritesine 31 Chernukha & Anan’ich, 1995, s: 67 karşı savaşımlarında “tedhiş” yöntemini kullanmaya itti32. 1860’lar bu örgütlerin bir çok suikast girişimlerine tanık oldu; 1866’da II. Aleksandr’a karşı düzenlenen suikast girişimi başarısızlıkla sonuçlandı. 1870’lerin sonlarına doğru Toprak ve Özgürlük örgütünün zor kullanma yönünde tavır alan fraksiyonun oluşturduğu “Narodnaya Volya (Halk Özgürlüğü)” hareketi, 1879 ile 1881 yılları arasında tüm Rusya’yı teröre boğdu. Parti, Çar II. Aleksandr’ı hedef tahtasına yerleştirdi; 1979 yılı Eylül’ünde örgüt Çar’ı ölüme mahkum ettiğini açıkladı. Narodnaya Volya’yı yönetenlerin düşüncelerine göre ancak hükümdarı öldürmek zihinlerde derin etki yaratarak halk arasında da yankı bulacaktı33. Narodnikler, amaçlarına 1 Mart 1881’de ulaştılar; bindiği kızağa iki bomba atarak Çar’ı öldürdüler. Çar’ın ölümü Narodnikler için bir zafer değil, tersine sonun başlangıcı oldu. Çok geçmeden Narodnik hareketinin ele başları idam edildi ve hareket tamamen yok edildi. Çar’ın suikastını takiben tahta çıkan büyük oğlu Aleksandr, baskıcı bir siyaset yönünde tavrını koydu. 28 Nisan 1881 tarihli bildirisinde “ülkemin kaderini bundan böyle ancak Tanrı ile tartışacağım” diyordu34. Kendini Rusya’daki otokrat rejimin muhafazasına adayan Çar, II. Aleksandr zamanında başlamış olan devrimci hareketleri kökünden temizlemeyi amaçladı. 1880’ler tam bir durgunluk dönemi oldu; daha çok bir önceki iktidarın yaptığı reformlara muhafazakar, siyasal ve toplumsal ilkelerle tekrar şekil verilmesi söz konusuydu35. II. Aleksandr döneminin son yıllarının en nüfuzlu bakanlarından biri olan Loris-Melikov, yarımeşruti rejim yönünde projeler sunmuş olsa da bunlar Çar’ın sağ kolu olan Kutsal Sinod (Rus 32 Liebman, 1968., s: 52 33 Liebman, a.g.e. 34 Liebman, 1968, s: 17 35 ZAKHAROVA, L. G., From Reform ‘From Above’ To Revolution ‘From Below , Reform In Modern Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|