2-ma’ruza: Kompleks birikmalar turlari

Kompleksbirikmalarninghosilbo`lishsxemasigaqarabsinflargabo‘linishi va nomlanishi.Hozirgi vaqtda koordinatsion birikmalarni nomlash uchun kimyo buyicha xalqaro ittifok ishlab chiqqan nomenklatura ishlatiladi. (IYUPAK nomenklaturasi).

Kompleks ionning zaryadiga qarab, kompleks birikmalar uchga bo‘linadi:

1) kation[Cu(NH₃)₄]SO₄ = [Cu(NH₃)₄] ²⁺ + SO₄^2-

2) anion K₄[Fe(CN)₆] = 3K⁺ + [Fe(CN₆)] ^3-

3) neytral[Pt(NH₃)₄Cl₂ ] , [Fe(CO)₅]

Markaziy ionning musbat zaryadi uni kurshab turgan ligandlar (-) zaryadlari yig‘indisidan ortiq bo‘lsa bunday kompleks kation kompleks deyiladi. Markaziy ionning zaryadi uni qurshab turgan ligandlar zaryadlarining yig‘indisidan kichik bo‘lsa anion kompleks deyiladi. Markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig‘indisi orasidagi ayirma nolga teng bo‘lsa neytral kompleks deyiladi.

Ligandlarnixillarigaasoslanibkomleksbirikmalarkuyidagijumlagakiritiladi:

Kompleksbirikmalarningturlari. Ligandlarnixillarigaasoslanibkomleksbirikmalarkuyidagijumlagakiritiladi:

1. Aminatvaammiakatlar. Markaziy atom buligandlarbilanazotatomlariorkaliboglanganbo‘ladi. (Aminatkomplekslarda ligand sifatidapiridin, piperidin, etilendiaminvaboshqaorganikaminlarishlatiladi).

2. Gidratlarvaakvokomplekslarichkivatashkisferasidasuvbo‘lgankompleksbirikmalargidratlardlebataladi. Agar suvmolekulasiligandlikrolinibajarsabundaybirikmalarakvokomplekslar (akvoionlar).

3. Atsidokomplekslar. Ligandlarikislotakoldiklaridaniboratbo‘lgankompleksbirikmalaratsidokomplekslar deb ataladi. (Masalan: K₂[Pt(NO₂)₄Br]).

4. Poligalogenidlar. Markaziyionivaligandlarigalogenlardantashkiltopgankompleksbirikmalarpoligalogenidlar deb ataladi. Masalan: K[I₃], K[ICl₄] vaxokazo.

5. Polikislotalar. Kislotamolekulasigashuyokiboshqakislotaningangidridikelibkushilganmaxsulotlar deb karashmumkinbo‘lgankompleksbirikmalarpolikislotalar deb ataladi. Ularichidaizovageteropolikislotalarniajratishkerak.

Masalan, H₂S₂O₇, H₂Cr₄O₁₃, H₂W₄O₁₃ – izopolikislotalar. H₃BO₃, 12WO₃.3H₂O H₉[B(W₂O₇)₆] (borovolframatkislotasi), H₇[P(Mo₂O₇)₆] (fosfornomolibdatkislotasi), H₇[P(W₂O₇)₆] (fosfornovoframatkislotasi), H₈[Si(Mo₂O₇)₆] (kremniymolibdatkislotasi), H₈[Si(W₂O₇)₆] (kremniyvolframatkislotasi) – geteropolikislotalar.

Xarbirmetallatomi (W yoki Mo) atrofidaoktaedrshaklida (MO₆) 6 kislorodatomijoylashadi, ushbuoktaedrlardagi 4 kislorodkuprikvazifasiniutabboshqaoktaedrlarbilanboglanadi.beshinchikislorodatomiesauchtaoktaedrlarniboglaydi: faqatoltinchikislorodatomibo`shqoladiya’niko`prikvazifasidanozodbo‘ladi.

6. Siklikkompleksbirikmalarichkisferasidassikllaribo‘lgankompleksbirikmalarssiklikbirikmalar deb ataladi. Masalan: mis, xrom, kobalt, platina metallarniglitsin (NH₂CH₂COOH) yokialanin (CH₃CHNH₂COOH) bilankomplekslari. Bu kabibirikmalar – xelatlaryokiichkikompleksbirikmalar deb ataladi.Xelatlarda ligand markaziy atom bilankovpalentva ion boglarbilanbirikadi, ichkikomplekslardaesafakatkovalentboglarbilan.

Siklikyokixelatkompleksbirikmala.Ulartarkibidaikkivako’pdentantliligandlarbo’ladi.

K₃[Fe(C₂O₄)₃] - kaliytrioksalatoferrat (III)

[Pt(En)₃]Cl₄ - trietilendiaminplatina (IY) xlorid

Ichkikompleksbirikmalar ham xelatkompleksbirikmalargamisolbo’ladi.Bundabog’lanish donor-aktseptorbog’lanishbo’ladi.

Cu(OH)₂ + 2NH₂CH₂COOH = [Cu(NH₂CH₂-COO)₂] + H₂О

O=C-O \NH₂-CH₂

│  Cu  │

H₂C-NH₂  \ O-C=O

TrilonB -etilendiamintetrasirkakislotaningnatriylituzimisbilankompleksbirikmahosilqiladi.

Xelatkompleksbirikmalaranalitikkimyodaishlatiladi.

7. Kompleksgidritlar. Kislotavaamfotertabiatligidritlarasostabiatligidridlarbilansuvdanboshqaerituvchilardareaksiyagakirishsa, kompleksgidridxosilbo‘ladi. Masalan: LiH BH₃Li[BH₄], K [AlH₄], Al[BH₄]₃.

8. Metallorganikbirikmalargao’xshashkomplekslar.

Masalan: ferrotsenFe(C₆H₅)₂, dibenzolxrom Cr(C₆H₆)₂, litiygeksafenilxrom Li[Cr(C₆H₅)₆] vaxokazo.

9. Metallkarbonillar. Metallarninguglerod (II) oksidbilanxosilqilganbirikmalarikarbognillar deb ataladi.Masalan: nikeltetrakarbonilNi(CO)₄, temirpentakarbonil Fe(CO)₅, dekakarbonildimarganets Mn₂(CO)₁₀vaxokazo.

10. Ko’po’zaklikomplekslar. Tarkibidaikkitavaundanortikmarkaziyionlaribo‘lgankomplekslarkupuzaklikomplekslar deb ataladi. Bu markaziyionlarbir-biribilan O, S, OH, O – O, SO₄ NH₂, NH kabiligandlarorkalibirikkanbo‘ladi.

Masalan: dekaammin - amino – dixrom (III) xloridi [(NH₃)₅Cr-NH₂-Cr(NH₃)₅]Cl₅- ikkiuzaklikompleks. NH₂ko’prikvazifasiniutaydi.Kompleksdagikobaltatomlaribir-biribilan NH₂guruxiorkalibirlashadi.Geksaammin - - amino -  - diol – dikobalt (III) xloridiva [(NH₃)₃Co(NH₂)(OH)₂Co(NH₃)₃]Cl₄Ammoniytetraoksalato - diol – (III) dixromat (NH₄)₂[(C₂O₄)₂Cr(OH)₂Cr(C₂O₄)₂] uchuzaklikompleksgeksaammin - geksol – kobalt (III) xloridi [(NH₃)₃Co-(OH)₃-Co-(OH)₃ Co(NH₃)₃] Cl₆.

11. Klasterlikomplekslar. Bu komplekslar ham kupyadrolikomplekslarbo‘ladi. Birnechamarkaziytaomlarbir-biribilanbevositaboglanganbo‘ladi.

Masalan: dekakarbonildimarganetsMn₂(SO)₁₀, oktakarbonil-dimolibden [(CO)₄Mo – Mo(CO)₄].

Klasterlarninggeometrikshaklinibelgilashda «uchburchak», «kvadro», «tetraedro», «oktaedro» suzlarikullanadi. Masalan, dodekaxloro – uchburchak – uchrenat (III) [Cl₄Re(ReCl₄) ReCl₄] – buklasterdareniyniuchtaatomibir-yuiribilanbirikib, uchburchakxosilqiladi.

X= +3

Nazoratsavollari

1. 
   Koordinatsionbirikmalarningxosilbulishsxemasigakarabsinflargabulinishinitushuntiring?
   
2. 
   Ligandlarningxillarigaasoslanib, koordinatsionbirikmalarningsinflanishiizoxlang?
   
3. 
   Metallarningklasterlarinisanang?
   

Adabiyotlarro‘yxati

1. M. Bek. Ximiyaravnovesiyreaksiykomplekssoobrazovaniya. M.: Mir, 1984.

2. N.A.Parpiyev, X.R.Raximov, A.G.Muftaxov. Anorganikkimyonazariyasoslari. T.: O‘zbekiston, 2000.

3. N.A.Parpiyev, X.R.Raximov, A.G.Muftaxov.«Anorganikkimyo» T.: O‘zbekiston, 2003.