Pedagogik jamoa va uning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari
Shaxsni o„quvchilar jamoasida tarbiyalash va shakllantirish-barkamol shaxs
tarbiyasining qoidasidir. Bola shaxsi faqat jamoadagina, uning ta‟siridagina
haqiqiy shaxs sifatida shakllanadi. Hozirgi sharoitda jamiyatning har bir a‟zosi
biror bir pedagogik jamoaning faol a‟zosi bo„lishi zarur. Jamoa deb, muayyan
ijtimoiy maqsadbirligiga qaratilgan uch yoki undan ortiq kishilarning birlashmalari
yoki tuzilmalariga aytiladi. Demak, pedagogik jamoa bu – ta‟lim muassasasida
faoliyat yuritayotgan, o„quvchi-yoshlarga ta‟lim-tarbiya berishni maqsad qilib
olgan barcha pedagog - o„qituvchilar birligi.
Ilg„or o„qituvchilar tajribasining ko„rsatishicha, o„quvchilar ahil jamoa
bo„lib uyushgandagina tarbiya ishlarini amalga oshirish ancha yengil bo„ladi va
muvaffaqiyati ta‟minlanadi. Yaxshi uyushgan, sog„lom jamoada o„quvchilarning
fikri juda katta tarbiyaviy kuchga ega bo„ladi va tarbiya jarayonida
o„qituvchilarning tayanchiga aylanadi.
O„qituvchining nutq madaniyati va mahoratini tinmay oshirishlariga
erishish, ularning tildan foydalanishda namuna sifatidagi fazilatlarni egallashlarini
ta‟minlash, ommaviy axborot vositalarida eshittirish, ko„rsatuvlar va materiallarni
o„zbek adabiy til me‟yorlariga amal qilgan holda, yuqori saviyada tayyorlash,
boshlovchilar, jurnalistlarning nutq madaniyatini oshirish, reklamalar tili aniq,
mazmunli, davlat tilida bo„lishiga, peshlavhalar davlat tili qonuni talablari asosida
yozilishiga erishish lozim.
Pedagogikada “tarbiya” tushunchasi keng va tor ma‟noda qo„llanishi
mumkin. Keng ma‟noda qo„llanish deganda – katta avlod vakillari o„zlari
to„plagan hayotiy tajribalarini yosh avlodga qoldirishlarini tushunish mumkin. Tor
ma‟noda qo„llanish deganda – maxsus ta‟lim muassasasi orqali shaxsga aniq bilim,
dunyoqarash, ichki hissiyotlarini, umuman xayotga tayyorgarligini rivojlantirish
tushuniladi. Bu muqaddas Vatanda inson aziz bo„ladi. Azizlanganlar esa
azizlanganlarni azizlaydilar.
Oila muhitidagi nosog„lom psixologik iqlim 8unosa oiladan bezishiga, turli
noqonuniy harakatlar bilan mashg`ul bo„lishiga olib keladi. Bu turdagi oilalarda
olib boriladigan ta‟lim va tarbiya uzviyligi ijtimoiy mazmunni o„zida to„la aks
ettirishi lozim. Inson qalbini zabt etishi orqali uning ongini egallash bugungi
mafkuraviy kurashning bosh maqsadidir.
O„z manfaatini jamiyat manfaatlari bilan qo„sha bilish, bir-biriga o„zaro
yordam berish kabi qimmatli fazilatlar avvalo jamoada shakllanadi. O„quvchilar
jamoasida har bir shaxsning kamolga yetishi, hamda sinfda va umuman maktabda
do„stlik rishtalarini mustahkamlash uchun qulay sharoit yaratmoq darkor. Shuni
ham aytish kerakki, ba‟zan tarbiya jarayonida jamoa bilan shaxs o„rtasidagi
qarama-qarshiliklarni bartaraf qilishga ham to„g„ri keladi.
O„qituvchi va tarbiyachi o„zining tarbiyaviy ishlarida hamma vaqt
o„quvchilar jamoasiga va ular orasidagi faol o„quvchilarga tayanmog„i,
o„quvchilarni turli ishlarni birgalikda bajarishga odatlantirib, ularga jamoachilik
ruhini singdirib borishi lozim. Inson kamolotiga ta‟sir etadigan omillardan biri
tashqi muhitdir. Muhit deganda kishiga tabiiy ta‟sir etadigan tashqi voqealar
majmui tushuniladi. Bunga tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti (mikromuhit)
kiradi. Shu bilan birga, inson kamolotida mikromuhit – oila sharoiti ham katta
ta‟sir kuchiga ega. Chunki bola ko„z ochib ota-onasini, qarindosh-urug„ini ko„radi.
Uning munosabati jismoniy va psixologik rivojlanadigan davri oila ta‟sirida
shakllanadi. Xalqimizda “Qush uyasida ko„rganini qiladi” degan maqol bekorga
aytilmagan.
Bola kamolotida ijtimoiy muhit ham muhimdir. Chunki ishlab chiqarish
munosabatlarni va ularni tartibga solib turadigan ijtimoiy qonun-qoidalar kishiga
alohida ta‟sir qiladi. Ijtimoiy aloqa, ya‟ni insonlararo o„zaro munosabat natijasida
odam bolasi hayotga va mehnatga tayyorlanadi, kerakli tajriba va bilimlarni
egallaydi. Inson kamolotiga ijtimoiy muhitning ta‟siri turli tarixiy davrda
(formasiyalarda) turlicha bo„ladi, turli sotsial guruhlarga ham turlicha ta‟sir etadi.
Shunday ekan, hozirgi zamon pedagogika fani muhitga, uning inson
rivojlanishidagi ta‟sirining roliga alohida e‟tibor beradi. Muhit tushunchasiga
kiradigan ijtimoiy xayot voqealarining shaxsga ta‟siri g„oyat muhim ekanligini
ko„rsatadi va ijtimoiy muhit abadiy emas, o„zgaruvchan deb qaraydi. Shuning
uchun muhit inson taqdirini belgilab beradigan omil deb hisoblanmaydi. Ammo
uning ta‟siri ham rad etilmaydi.
Аytish mumkinki, bilimli va intellektual rivojlangan barkamol avlod
sog„lom muhit mavjud bo„lgan sog„lom jamoada tarbiyalanadi. Shundan kelib
chiqqan holda amaliyotga joriy etilayotgan innovatsiyalarning mantiqiy davomi
sifatida taʼlim muassasalarida sog„lom muhitni shakllantirishga qaratilgan
“SOG„LOM MUHIT – SOG„LOM JАMOА” deb nomlangan tadbirlar majmuasini
amaliyotga tatbiq etishni tavsiya etilgan. Yuqoridagilardan “Sog„lom muhit nima?
Va uni shakllantirish kimlarga va nimalarga bog„liq?” degan savol tug„iladi.
SOG„LOM MUHIT bu – taʼlim-tarbiya jarayoni ishtirokchilari o„rtasida
o„zaro samimiy hurmat, taʼlim-tarbiya sifatini oshirish uchun birgalikda faoliyat
ko„rsatayotgan ahil jamoa, jamoadagi har bir shaxsning qobiliyatlarini yuzaga
chiqarish va rivojlantirish uchun yaratilgan sharoit, do„stona, iliq va ishchan muhit.
Shundan kelib chiqqan holda, sog„lom muhitni shakllantirish quyidagi omillarga
bog„liq:
- Maktab rahbariyatining adolatli yondashuvi va samarali boshqaruv;
- Jamoa o„rtasidagi samimiy munosabat;
- Maktab rahbariyati, o„qituvchi, o„quvchining ahil bo„lib umumiy maqsad (taʼlim-
tarbiya sifati va samaradorligini oshirish) sari intilishi;
- Sog„lom raqobatning mavjudligi;
- Shaxsning intellektual salohiyatini namoyon etishga imkoniyat va sharoitlarning
yaratilganligi;
- Natijaga ko„ra rag„batlantirishning yo„lga qo„yilganligi;
- Samarali natijaga olib keluvchi o„zaro hamkorlikning mavjudligi;
- O„quv-tarbiya jarayonini ishtirokchilari (o„quvchilar)ning shaxsiy qobiliyatlari,
(o„qituvchilar)ning kasbiy mahoratlarini hurmat qilinishi;
- Keng jamoatchilik bilan samarali hamkorlikning yo„lga qo„yilganligi;
- oila-mahalla-maktab hamkorligi doirasida haftalik va dekadalar tashkil etish;
- maʼnaviy-maʼrifiy tarbiya va o„quvchilarni ijodiy faoliyatga jalb qilish bo„yicha
mahalla qo„mitalari bilan ishlash;
- deviant xulqli o„smirlarni ijodiy faoliyatga jalb qilish bo„yicha voyaga
yetmaganlar bilan ishlash komissiyalari bilan hamkorlikda tadbirlar tashkil etish;
Umum taʼlim maktablarida SOG„LOM MUHITni shakllantirish eng avvalo
maktab rahbariyatining boshqaruv mahorati va kasbiy salohiyatiga bog„liq.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda rahbar atamasi masʼuliyatni his
qiladigan, jamoani birlashtirib umumiy maqsad (taʼlim-tarbiya sifati va
samaradorligini oshirish) sari yetaklab, javobgarlikni o„z zimmasiga olib biladigan,
yosh avlod manfaatlari hamda el-yurtni kelajagini o„ylab mehnat qiladigan kishiga
nisbatan ishlatiladi.
Rahbarlik yuqori darajadagi masʼuliyatlikni, yuksak aql–farosat, ko„p kuch-
g„ayrat, izlanish va topqirlikni, o„z ustida tinmay ishlashni talab qiladi. Rahbar eng
avvalo masʼuliyatli, kompetentli (o„z kasbining mohir ustasi), tashkilotchi, adolatli
va fidoyi bo„lishi zarur.
Maktab rahbari sog„lom ijodiy muhit vositasida jamoa aʼzolari orasida
shunday munosabatlar tizimini shakllantiriishi kerakki, bu muassasa oldiga
qo„yilgan maqsadlarga eng yuqori darajada erishish imkonini bersin. Buning uchun
rahbardan quyidagi malaka va xususiyatlarga ega bo„lish talab etiladi:
* tashkilotchilik qobiliyati;
* o„z bilimini muntazam oshirib borishi;
* taʼlim-tarbiya sifati va samaradorligini oshirishda shaxsiy namuna ko„rsata olishi
(o„z mutaxassisligi bo„yicha namunaviy ochiq darslar tashkil etishi, dars
tahlillariga kirishi, ilg„or tajribalarni joriy etishda yetakchilik qilishi);
* yangi g„oya, yangi tashabbus, yangi texnologiyalarni joriy etilishini qo„llab-
quvvatlashi;
* o„qituvchi va o„quvchi psixologiyasidan xabardor bo„lishi (yosh xususiyatlari va
temperamentlariga qarab samarali muloqotga kira olishishi);
* faqat o„zining nuqtai-nazari va fikrini o„tkazmasdan, o„zgalarning ham fikrini
inobatga olishi;
* o„qituvchilarning bilim va malakalarini, ijodkorlik qobiliyatlarini qadrlash
xususiyatini mavjud bo„lishi;
* tadbirkor, ishbilarmon bo„lishi;
* vaziyatni to„g„ri baholay olish;
* mustaqil qaror qabul qila olish va mazkur qarorga javobgarlik hissi bo„lishi;
* hamkorlariga, jamoa aʼzolariga bergan vaʼdasini doim o„z vaqtida bajarish;
* mag„rurlanib ketmaslik, jamoa o„rtasida kamtar bo„lish, o„ziga ortiqcha baho
bermaslik;
* o„zining ishtiroki zarur bo„lgan masalalarnigina hal qilishda qatnashishi;
* faoliyatidagi har bir xato va kamchiliklarini sinchiklab tahlil qilib, kerakli saboq
chiqara olish kabi xususiyatlar.
Shu bilan birgalikda rahbar kadrlardan samarali faoliyatning muhim vositasi
sifatida har bir harakatga ijodkorlik bilan yondashib, hududdagi shart-sharoitlarni
aniq hisobga olgan holda ish uslubini tanlash talab qilinadi.
Jamoa ko„pchilikni tashkil etadi, shunday ekan ularning fikri, dunyoqarashi,
maʼnaviyati, xarakteri, ruhiyati ham turlichadir. Rahbar ularning turli-tuman
ishlarini kuzatib turishi kerak bo„ladi. O„z muassasasi aʼzolarining hatti-
harakatlaridan voqif bo„lmaslik jamoaning bir necha tarafga bo„linishiga sabab
bo„ladi.
Sog„lom muhitni rivojlantirishda insondagi ehtiyoj va qiziqishlari
o„zgarganligini ham hisobga olmoq kerak. Аgar yaqindagina mehnat faolligining
asosiy sharti ish haqining miqdoridan, so„ngra esa qulay moddiy ish sharoitini
taʼminlashdan iborat bo„lgan bo„lsa, hozirda mehnatga moddiy rag„batlantirishning
muhim roli saqlanib qolgan holda maʼnaviy, ijtimoiy-psixologik faktorlarga tobora
ko„proq ahamiyat berilmoqda. Hozir mutaxassis o„zining ish joyi sifatida ko„proq
jamoasi ahil bo„lgan, masʼuliyatli va ijodkor o„qituvchi hurmat qilinadigan, u
haqida g„amxo„rlik qilinadigan, o„zini erkin his etadigan, qulay psixologik vaziyat
tarkib topgan ish joyini tanlamoqda va bor kuchini sarflab ishlamoqda.
Taʼlim
muassasalarida
sog„lom
muhitni
shakllantirish
bevosita
o„qituvchilarning vazifalarini sifatli bajarishlariga bog„liq. Shundan kelib chiqqan
holda o„quvchilarning erishgan natijalari va yutuqlarning asosi – maktablarda dars
jarayonining sifatli tashkil etilishi hisoblanadi. Darsning sifati esa maqsadga
erishish uchun eng samarali usul va vositalar orqali sinfda sog„lom, do„stona
muhitni yaratib, o„quvchilarga bilim berish hamda mustaqil faoliyat ko„rsatish kabi
hayotiy ko„nikmalarni rivojlantirish orqali taʼminlanadi.
Bu jarayon esa o„qituvchilardan quyidagi talablarga javob berishni talab etadi:
- o„z fanining ilmiy - amaliy nazariyasini va zamonaviy yutuqlarini bilish;
- o„quvchilarning mustaqil bilim olishlarini, ularda boshlang„ich tadqiqotchilik
ko„nikmalarini shakllantirish maqsadida samarali usullarni qo„llay olishlari;
- ilg„or ish tajribalar, yangiliklarni o„qitish jarayoniga tadbiq qilish;
- o„quvchida mustaqil bilim olish, ijodkorlik va izlanishlarni rivojlantirish
usullaridan foydalana olish;
- dars jarayonida o„zaro hurmat, ishonch va o„zaro yordamni tashkil eta olish;
- dars va darsdan tashkari jarayonni ko„tarinki kayfiyatda tashkil eta olish;
- o„quvchilarni umumiy maqsadlarga intilishlarini rag„batlantirish va qo„llab-
quvvatlash.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda taʼlim muassasalarida sog„lom
muhitni shakllantirishga qaratilgan “SOG„LOM MUHIT - SOG„LOM JАMOА”
deb nomlangan tavsiyalar, eng avvalo maktablarda amaldagi vaziyat qanday
ekanligini aniqlash maqsadida o„z-o„zini baholash metodikasini joriy etish hamda
shundan kelib chiqqan holda keyingi faoliyatlarini rejalashtirishga qaratilgan.
Dostları ilə paylaş: |