20-mavzu. Pulning xalqaro munosabatlardagi xarakat reja
-1923yillardaAQSh talabvamajburiyatlari
Yüklə 0,78 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Rivojlangan davlatlar zahirasi 1914
- 20.6. Valyutakursi vaunga ta ‘ sir etuvchi omillar
20.3-jadval
1913-1923yillardaAQSh talabvamajburiyatlari
1925yildaAngliyabankiavvalgikursasosida"oltinstandarti"nikiritdi.Ammoumavjudbozordagisharoitlargamuvofiqemasedi.AmerikavaFransiyabanklariesa1931yildaBuyukBritaniyafuntsterlingidagizahiralariniko'paytirganholda"oltinstandarti"tiziminiqabulqilmadilar. AQSho'zto'lovbalansiniaktivbo'lishiniistaganholdaxorijiyhamkorlarigauzoqmuddatlikreditlarniberib,iqtisodiydepressiyadavridao'ziqtisodiymavqeinisaqlabqolishgamuvvafaqbo'ldi.Fransiyadavlatiesafuntsterlinglaridagiaktivlarinioltingaalmashtirishhuquqigaegaekanliginita'kidlab,BuyukBritaniyanigao'zqaroridaqat'iyliginibildirdi.AmmoBuyukBritaniyao'zmajburiyatlaribo'yichajavobberaolmayqoldiva1931yilningyozidaqog‘ozpullarinioltingaalmashtirilishinibekorqildi. 1926-1929yillardaba'zimamlakatlardalikvidmablag‘larningo'sishivaoltinningjamg‘arilishi30-yillardajahondakuchliiqtisodiyinqirozsodirbo'lishigasababbo'ldi. JahonvalyutamarkaziYevropadanAQShgako‘chdi,AQShqarzdordankreditorgaaylandi. BudavrlardaAQSholtinstandartigaamalqilganyagonadavlatedi. Ba'zidavlatlar1929-1930yillardayoq"oltinstandarti"dano'zlarinitortganedilar.1931yilgachabo'lgandavrdadeyarlibarchavalyutalarbir-biriganisbatanerkintebranaredi.AQSho'zvalyutalariningoltinbilanbog‘liqligini1933yildabekorqildi.Ammo1934yildaunisbatanpastroqparitetbilan"oltinstandarti"gaqaytdi.AQShdollariningkursiendiilgarigikursning54%initashkilqilaredi.Bundanso'ng,ya'ni1934yildavomidako'pchilikdavlatlaro'zvalyutalarinidevalvatsiyaqildilar.Shundayqilib,milliyvalyutalarningko'psonlidevalvatsiyalarivasavdocheklanishlarinikiritishdavriboshlandi.Oqibatdadunyosavdohajmikeskinqisqaribketdivadeyarlibarchamamlakatlardaishsizlarsoniko'payibketdi. Yuqoridaqaydetilganvajahontarixiga"buyukdepressiya"nomibilankirgan,30-yillardagichuqurjahoniqtisodiyinqirozioqibatidadunyoningbarchadavlatlario'zqog‘ozpullarinirasmiyravishdaoltingaalmashtirilishinito‘xtatdilarhamdabundankeyinhechbirdavlato'zqog‘ozpullarinioltingaalmashinishinitiklayolmagan. Davlatlarmilliyqog‘ozpullariningbahomasshtabigaasosanoltingaalmashinishinito‘xtatilishiikkinchijahonvalyutatiziminingasosi,"oltin-devizstandarti"ninginqirozinibildiradi.Oqibatda1930yildantoIkkinchijahonurushiningoxirigachajahonvalyutabozoridatartibsizlikhukmsurdi. Ikkinchijahonurushidanso'ngjahonningyetakchidavlatlariboshliqlari30-yillarinqirozigaolibkelganxatolarnitakrorlamaslikkaharakatqilib,1944yilningiyuloyida,keyinchalik"Bretton-Vudstizimi"nominiolgan,Bretton-Vudsdaqat'iyvalyutakurslaritiziminiyaratdilar. O‘shadavrningmuhimmasalalaridanbiribuharbiyyillarqarzlarimuammosinihalqilishedi.Masalan,BuyukBritaniyaAQShgayiriksummalarniqarzedi.NafaqatBuyukBritaniya,balkiYYevropadagibarchadavlatlarurushdavridako'rgantalofatlarioqibatidayaqinyillarichidao'zqarzlarinieksportlarihisobigaqoplashimkonigaegaemasedilar.ShusababliIkkinchijahonurushioqibatidapaydobo'lganharbiyqarzlarmuammosiqaytmaskreditlarvauzoqmuddatlissudalartiziminikiritishyo'libilanqalqilinganedi. Davlatlarningo'zqarzlarinialohidaqismlarbilanuzishgaimkonibo'lmaganligisababliulardainflyatsiyahisobigabundayqarzlardanqutilishishtiyoqitug‘iladi. Davlatlarniyakkalanishiningoqibatlariayniqsa,o'zlarinixalqaroraqobatta'siridanholiqilishbilanbog‘liqxatti-harakatlarida,devalvatsiyaketidan"quvish",turliko'rinishdagisavdocheklanishlarivato'siqlar,dunyosavdohajminingpasayishi,ommaviyishsizlikhamdasiyosiybarqarorsizlikdao'zaksinitopganbo'lib,buo'znavbatidaularningxalqarohamkorlikkaintilishlarizo'rayibborayotganligidandalolatberaredi. Bretton-Vudsvalyutatiziminingaslmohiyatiqat'iyyokibarqaror,o'zgaruvchanligisezilmasvalyutakurslarinijoriyetishdaniboratedi.Ikkinchijahonurushidanhamsiyosiy,hamiqtisodiyjihatdannihoyatdacharchabchiqqandavlatlarjahonbozoridadavlatlararovalyutamunosabatlaridahukmsurayotgantartibsizlikkabarhamberishmaqsadida1944yildaAQShningBretton-Vudsnomlijoyidaxalqarovalyuta-moliyakonferensiyasinichaqiradilar. 1944yilda44davlatimzolaganAsosiyxususitlari: Valyutaparitetidan+1%gatebranishgaruxsatberilgan,Yevropavalyutatizimiuchun- +0, 75% RasmiykursbơyichaAQShdollariniayrboshlanishioUSD($) 35=trounsi(31, 1g.) Oltinbilanbirgaikkivalyutazahiravalyutasirolinibajardi XVFnitashkiltilishi Ikkinchijahonurushidanso'ngjahonningyetakchidavlatlariboshliqlari30-yillarinqirozigaolibkelganxatolarnitakrorlamaslikkaharakatqilib,1944yilningiyuloyida,keyinchalik"Bretton-Vudstizimi"nominiolgan,Bretton-Vudsdaqat'iyvalyutakurslaritiziminiyaratdilar. O‘shadavrningmuhimmasalalaridanbiribuharbiyyillarqarzlarimuammosinihalqilishedi.Masalan,BuyukBritaniyaAQShgayiriksummalarniqarzedi.NafaqatBuyukBritaniya,balkiYYevropadagibarchadavlatlarurushdavridako'rgantalofatlarioqibatidayaqinyillarichidao'zqarzlarinieksportlarihisobigaqoplashimkonigaegaemasedilar.ShusababliIkkinchijahonurushioqibatidapaydobo'lganharbiyqarzlarmuammosiqaytmaskreditlarvauzoqmuddatlissudalartiziminikiritishyo'libilanqalqilinganedi. Davlatlarningo'zqarzlarinialohidaqismlarbilanuzishgaimkonibo'lmaganligisababliulardainflyatsiyahisobigabundayqarzlardanqutilishishtiyoqitug‘iladi. Davlatlarniyakkalanishiningoqibatlariayniqsa,o'zlarinixalqaroraqobatta'siridanholiqilishbilanbog‘liqxatti-harakatlarida,devalvatsiyaketidan"quvish",turliko'rinishdagisavdocheklanishlarivato'siqlar,dunyosavdohajminingpasayishi,ommaviyishsizlikhamdasiyosiybarqarorsizlikdao'zaksinitopganbo'lib,buo'znavbatidaularningxalqarohamkorlikkaintilishlarizo'rayibborayotganligidandalolatberaredi. Bretton-Vudsvalyutatiziminingaslmohiyatiqat'iyyokibarqaror,o'zgaruvchanligisezilmasvalyutakurslarinijoriyetishdaniboratedi.Ikkinchijahonurushidanhamsiyosiy,hamiqtisodiyjihatdannihoyatdacharchabchiqqandavlatlarjahonbozoridadavlatlararovalyutamunosabatlaridahukmsurayotgantartibsizlikkabarhamberishmaqsadida1944yildaAQShningBretton-Vudsnomlijoyidaxalqarovalyuta-moliyakonferensiyasinichaqiradilar. Jahonshumulahamiyatgaegabo'lganBretton-Vudsxalqarovalyuta-moliyakonferensiyasi1944-47yillarmobaynidabo'libo'tgan.Mazkurkonferensiyada qabulqilinganKelishuvmoddalariurushdanso'nggijahonvalyutatiziminingtamoyillarinibelgilabberdi. Butamoyillarquyidagilardaniborat edi: Oltingavaikkizahiravalyutasiga,ya'niAQShdollarihamdaqismanBuyukBritaniyafuntsterlingigaasoslangandavlatlararooltin-devizstandartitizimio'rnatildi.Bundaoltin-devizstandartifaqatginadavlatlararomunosabatlardasaqlanibqolganbo'lib,mamlakatlarningpultizimlariesaoltingaalmashmaydigankreditpullargaasoslanganedi. Oltinni,jahonvalyutatiziminingasosisifatidaishlatilishiningquyidagiasosiy4shakliko'zdatutilganedi: valyutalarningoltinparitetlarisaqlanib,XalqaroValyutaFondidaularniqaydetishtartibikiritilganedi; oltinxalqarohisob-kitoblarbo'yichaqoldiqniso'ndirishvositasivaijtimoiyboylikningramzi,Xalqarovalyutalikvidliginingmuhimkomponentisifatidaishlatilabordi; v)AQSho'ziningo'sganvalyuta-iqtisodiyqudratigavakapitalistikdunyodao'ziningengyirikoltinzahiralarigatayanganholdaAQShdollarigaasosiyzahiravalyutasimaqominibiriktiribqo'yishmaqsadidadollarnioltingatenglashtiribqo'ydi; g)shumaqsaddaAQShg‘aznaxonasixorijiydavlatlarmarkaziy(milliy)banklarivahukumattashkilotlarigaAQShdollarlarinioltinga,birunsiyaoltin35AQShdollarirasmiybahoasosidaalmashtirishnidavomettirdi.Oltinningbundayrasmiybahosi1934yildaAQShdollariningbahomasshtabiasosidakiritilganedi. Valyutalarnio'zarosolishtirilishivao'zaroalmashuvi,XalqaroValyutaFondia'zolaribo'lmishdavlatlaro'rtasidarasmiyravishdao'zarokelishibolinganhamdaqat'iybelgilangan,AQShdollarlaridaifodalangan,valyutaparitetlariasosidaamalgaoshadiganbo'ldi.O‘zarokelishibolinganbundayparitetlarningo'zgartirilishifaqatFondningruxsatibilanamalgaoshishimumkinedi. Valyutalarningqat'iybelgilangankurslarrejimikiritildi.Valyutalarningbozorkurslariparitetidankichikmiqdorlardaoqishimumkinedi,XalqaroValyutaFondiningNizomigamuvofiqvalyutakurslarinibundayoqishiparitetidan+;-1%,YYevropavalyutakelishuvigaasosanesa+;-0,75%(ya'ni,taxminan1,5%)nitashkiletishimumkinedi.Valyutakurslaritebranishiningbundaychegaralarinisaqlashmaqsadidamazkurshartnomagakirgandavlatlarmarkaziy(milliy)banklariAQShdollarlaridayokio'zmilliyvalyutalaridavalyutaintervensiyasiniamalgaoshirishgamajburedilar. Masalan,GermaniyamarkasiAQShdollariganisbatan3,69va3,63chegaralardatebrangan,FransiyafrankiningkursiesaAQShdollariganisbatanbupaytdapasayishtendensiyasigaegabo'lganbo'lsa,ya'ni5,5125-danto5,5960gacha,undabundayholatavtomatikravishdaGermaniyamarkasiningFransiyafrankiganisbatan3,19%gadevalvatsiyasigaolibkelar edi.Ya'ni: 3,6300/5,5960=0,6487DEM/FRF 3,6900/5,5125=0,6694DEM/FRF 0,6694/0,6487=3,19%. XalqaroValyutaFondiorqalidavlatlararovalyutatartibgasolinishikiritildi.BungaasosanXalqaroValyutaFondimuvozanatsizvalyutalarbarqarorliginiqo'llab-quvvatlashmaqsadidaxorijiyvalyutadamuayyanbirdavlatlarning vaqtinchahosilbo'lganto'lovbalanslarikamomadiniqoplashuchunkreditlarberaboshladi. Shundayqilib,Bretton-Vudsvalyutatizimivalyutamunosabatlarinibozortomonidantartibgasolinishinidavlatbilanbirgalikdaolibborilishigaasoslanganekan. Bretton-Vudsvalyutatizimima'lumbirdavrmobaynidao'zigayuklatilganfunksiyalarniyaxshibajaribkeldi.Biroqbumazkurvalyutatiziminingnuqsonsizekanligidandalolatemasalbatta. Bretton-Vudsvalyutatizimi,boshidanoqAQSh,AQShdollarimanfaatlariuchunxizmatqilishgamo‘ljallanganvalyutatizimiedi.ButizimAQShdollariniboshqadavlatlarvalyutalariustidanhukmronliginita'minlagan.Ammojahonvalyutabozoridagibundayahvol,AQShningjahoniqtisodiyotidagiulushiniqisqaribborishivaYevropaIqtisodiyhamjamiyatidavlatlarihamdaYaponiyaroliningo'sibborishijarayonidasaqlanibqolishiamrimaholedi (jadval3). 1970-yillarningboshida,Bretton-Vudsvalyutatizimivajahoniqtisodiyotidakechayotgano'zgarishlarrealligiorasidagiziddiyatningkeskinkuchayishivalyutamunosabatlariborasidabirqatorislohotrejalarininghayotgakiribkelishigasababbo'ldi. AQShda: Qisqamuddatliqarzlari1949-1971yy. 8,5barobaroshdi Oltinzahiralari2,4martaqisqardi 1971yilgachadevalvasidanboshtortdi Evrodollar1960y.-2mlrd., 1981y.-750mlrd. TMKlarningsalbiyroli Brettonvudstizimiinqirozi Valyutainqiroziniiqtisodiypasayishbilanmoskelgani Inflyatsiyaninikuchayishi―issiqpullarni‖kơpaytirdi Tơlovbalanslarinibarqarormasligi ValyutatiziminikuchlarnisbatigamoskelmasligiBretton–Vudstiziminingqarama-qarshiligitartibsizbozorvaboshqariladigandollartizimibo‘yichaishyuritishquyidagilargaolibkeldi: -o‘zgarmasoltinnarxivanarxio‘suvchitovarvaxizmatlarorasidafarqyuzagakelishiga -AQShdanko‘pmiqdordagikapitalningboshqadavlatlargaoqibketishiga -chetellardagikattaharbiyxarajatlarga -AQShningto‘lovbalansidefitsitlibo‘lishiga -dollarningrealkursivauningoltinparitetiorasidauzilishningbo‘lishigaolibkeldi. Bretton-Vudsvalyutatizimininginqirozijahonvalyutabozoridagitartibsizliklargaolibkeldi.Ammobundaytartibsizliklaruzoqqacho'zilmadi.1976-78yillardaAQShningKingston(Yamayka)shahridabo'libo'tganxalqaromoliya-kreditkonferensiyasidato'rtinchijahonvalyutatizimigaasossolindi. To'rtinchijahonvalyutatiziminingasosiytamoyillariquyidagilar: oltin-devizstandartio'rnigaSDRstandartikiritildi.Ushbuxalqarohisob-kitobvalyuta(pul)birliginingyaratilishi(O.Emmingerloyihasibo'yicha)haqidagi kelishuv1967yildaXVFa'zolaribo'lmishdavlatlartomonidanimzolandi.SDRningmuomalagakiritilishimunosabatibilanXVFUstavigakiritilganbirinchio'zgartirish1969yilning28iyulidakuchgakirdi; oltinningdemonetizatsiyajarayoniyuridikjihatdanyakunlandi.Uningrasmiybahosi,oltinparitetlarivaAQShdollarlarinioltingaalmashinishibekorqilindi.Yamaykakelishuvigaasosanendioltinqiymato'lchovivavalyutakurslariuchunboshlanqichhisobnuqtasibo'laolmaydi; v)a'zomamlakatlargaharqandayvalyutakursirejiminitanlabolishhuquqiberildi; g)XVFyangisharoitlardadavlatlararovalyutamuvofiqlashtirilishinijonlantirishilozimedi. ShubilanbirgalikdaYamaykavalyutatizimisharoitidavalyutalarkurslariningrejimierkinsuzuvchibo'lib,AQShdollaristandartio'rnigako'pvalyutalistandartqabulqilindi. Shundayqilib,Yamaykavalyutatiziminingmuammolariuningyanadaislohetilishiningob‘yektivzaruratinikeltiribchiqaradi.Buyerdagap,birinchinavbatda,valyutakurslarinibarqarorlashtirish,yetakchidavlatlarvalyuta-iqtisodiysiyosatlariningo'zaromuqobillashtirilishinikuchaytirishyo'llariniqidirishto‘g‘risidaboradi.Ularningvalyutahamjihatligijahonvamilliyiqtisodiyotlarmuvozanatsizliginingmanbalaridanbiribo'lmishjahonvalyutamexanizminitakomillashtirishistagidao'zifodasinitopadi.Biroqvalyutakelishmovchiliklariningnegizidayuqoridazikretilganuchmarkazningo'zaroraqobatdoshligiyotadi. YamaykavalyutatiziminingbarqaroremasligigajavobanYYevropaIttifoqimamlakatlariiqtisodiyintegratsiyajarayonlarinirag‘batlantirishmaqsadidao'zXalqaro(hududiy)valyutatiziminibarpoetdilar. Zamonaviyvalyutatizimixususitlari: TMK jahoni.ch.50% Jahonsavdosining70%, ulardan40% ichki savdo 100kuchliiqtisodiyotning52TMK, qolganlaridavlatlar Jamipatentlarning80% 100yirikTMK i.ch.kapitalini25%ninazoratqiladi 300yirikTMK jami25% aktivlargaga Valyutasavdolaritơxtovsizsutkada24soatamalgaoshiriladi Jamixorijiyaktivlarning40-50% TMKlargategishli 20.6.Valyutakursivaungata‘siretuvchiomillar Valyutakursiningxalqaroiqtisodiymunosabatlartizimidagio‘rnihaqidaso‘zyuritilishidanuningmazmuninianiqlashtirishmaqsadgamuvofiqdir:valyutakursi(inglizcha,«rateofexchange»)–mavjudbo‘lganmilliyvalyutapulbirliginingboshqabirorxorijiydavlatvalyutapulbirligidaaksetganqiymatigaaytiladi. Masalan,1999yilningboshidayevrokursi1,18dollarnitashkiletganbo‘lsava2011yilning9avgustkuni1,42dollarnitashkileganbo‘lsayevroningkursi20%(1,42-1,18)/1,18=0,2gaoshgan..EkvivalenttarzdaAqShdollariham1999 yilningboshida0,85yevroturganbo‘lsa2011yilning9.avgustidabirdollar0,70yevrogatengbo‘lgan,ya‘ni(0,70-0,85)/0,85=-0,17=17% gaqadrsizlangan. Valyutakursiiqtisodiyotdabo‘libo‘tadiganbarchaiqtisodiyvamoliyaviyinfratuzilmaqonun-qoidalarningo‘zgaribturishi,xususan,barchamoliyaviyoperatsiyalar,umumdavlatmiqyosidatovarayirboshlash,savdovatqlovbalanslariningiqtisodiybarqarorlikyokinobarqarorlikjihatlarivaumumanolganda,―fundamentalsathi‖valyutakursiningrealqiymatinikeltiribchiqaradi.Umumanolganda,biron-birmamlakatiqtisodiyotiningqandaydarajadaekanliginiuningvalyutakursidanbilibolishmumkin.Mohiyatijihatidanbiron-birdavlatningvalyutakursinafaqatsotibolishqobiliyatinibelgilabberadi,balkimazkurmamlakatdaolibboriladiganjoriyvayakuniyhisob-kitoblar,buxgalteriyainfratuzilmasidagihisoblar,umumdavlatstatistikahisob-kitoblari,valyutabirjasidagiolibboriladigantahlillar,hamdayuqoridagilargaasoslanganholdakelgusimoliyaviyyilholatlariprognozlashtiriladi.Valyutakursiprognozlashtirilayotganda,mamlakatbyudjeti,kutilayotganinflyatsiyavaishsizlikdarajalaritahminiyholatdanamoyonbo‘ladi.Valyutakursiningxalqaroiqtisodiymunosabatlartizimidagiqrnihamg‘oyatdamuhimdir.Chunki,xarqandayxalqaroiqtisodiyoperatsiyalarbiron-birmilliyvalyutaningboshqasigaayriboshlanishibilanbog‘liqdir. Shuninguchunbozorkotirovkasirasmiykotirovkadanfarqqiladi.Jahonamaliyotidakatirovkalashniamalgaoshirishning2xilusulimavjud; To‘g‘rikotirovkalash.Agarxorijiyvalyutabirliginingbahosimilliyvalyutadako‘rsatilsa,buto‘g‘rikotirovkalashdebataladi.Masalan,2003yilning30sentyabrida 1AQShdollariganisbatano‘zbekso‘miningkursi975,00so‘mni, 1Rossiyarubliganisbatan31,97so‘mnitashqiletdi.1AQShdollari=975,00so‘mButo‘g‘rikotirovkalashhisoblanadivabundaykotirovkalashhozirgivaqtdajahondagiko‘pchilikmamlakatlardaqo‘llanilibkelinmoqda. So‘mning(milliyvalyutaning)dollarga(xorijiy)valyutaganisbatanbahosiegrikotirovkalashdebataladi.Egri(teskari)kotirovkalashdabirbirlikmilliyvalyutaningxorijiyvalyutalardagimiqdorio‘rnatiladi,ya‘nibirbirlikmilliyvalyutaningxorijiyvalyutadagibahosiko‘rsatiladi, masalan; 1so‘m=-------AQShdollariyoki1so‘m= 0,0010256AQShdollari975,00 100so‘m=0,102564AQShdollari 1000so‘m=1,02564 AQShdollari 1so‘m=---------Rossiya rubliyoki1 so‘m= 0,031279Rossiyarubli31,97 100so‘m=3,12793Rossiya rubli 1000so‘m= 31,2793Rossiyarubli Kotirovkaningchaptomonidagivalyutakotirovkabazasi,o‘ngtomonidagikotirovkavalyutasidebyuritiladi. 1so‘m = 975,00AQSH dollari kotirovkabazasi kotirovkavalyutasi Valyutakotirovkasiodatda2asosiyelementnio‘zidamujassamlashtiradi. sotibolishkursi(Bid-bid) valyutanisotishkursi (offer-ofep) Masalan, 1AQSH dollari=975,0o‘zbekso‘misotishkursi(offer) 981,0o‘zbekso‘misotibolishkursi(Bid) Valyutanisotishvasotibolisho‘rtasidagifarqspred(spread)debnomlanadivauyuqoridagimisolda 6so‘m(981-975)nitashqilqiladi. Bankkotirovkasibilanbanklararobozorkotirovkasio‘rtasidagifarqmarjadeyiladivaubankningvalyutabo‘yichapozitsiyasi,uningbitimlariningsummasi,salmog‘ivaboshqaomillargabog‘liqbo‘ladi.Valyutakurslariningturlariko‘pbo‘lib,ularniquyidagicha tavsiflashmumkin. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||