2015-nisan-bh-424-doc

Aygaz, Kâğıt Oyma Sanatına Işık Tutuyor

Aygaz, “Aygaz Kitaplığı” adlı serinin 14. kitabı, “Kat’ı: Osmanlı Dünyasında Kâğıt Oyma Sanatı ve Sanatçıları”nı tarih ve sanat meraklılarıyla buluşturdu.

Aygaz Kitaplığı projesiyle, 1996 yılından bu yana 14 eseri kültür-sanat hayatına kazandıran Aygaz, Osmanlı döneminin önde gelen el sanatlarından biri olan, deri ve kâğıt oyma sanatı “Kat’ı”nın tarihini bir kitapta topladı.

Aygaz’ın desteğiyle Dr. Filiz Çağman tarafından hazırlanan “Kat’ı: Osmanlı Dünyasında Kâğıt Oyma Sanatı ve Sanatçıları” kitabı, kat’ı sanatı üzerine hazırlanan en kapsamlı ve detaylı çalışma olma özelliğini taşırken, bu alanda büyük bir boşluğu dolduruyor. Kat’ı sanatıyla Topkapı Sarayı Müzesi’nde çalıştığı yıllarda tanışan Dr. Çağman, buradaki eserlerden etkilenerek konu hakkında ilk makalesini 1976 yılında yazmış.

Bir referans niteliği taşıyor

İlk olarak Çin-Orta Asya’da doğan ve gelişen, 16. yüzyıldan itibaren Osmanlılarda da önem kazanan kat’ı sanatını konu alan kitap, toplumu bilgilendirmenin yanı sıra, akademik çevreler ve öğrenciler için de referans niteliği taşıyor. Kitap, Türkiye ve yurtdışındaki müzelerle, özel koleksiyonlarda bulunan kat’ı sanatının en önemli eserlerini bir araya getirerek, uluslararası alandaki tüm tarih meraklılarının ilgisine sunuyor.

Yüzlerce yıllık bir geçmiş

Kâğıdın keşfi başta kitap sanatları olmak üzere, yeni sanat dallarının oluşmasına da imkân tanımış. Özellikle kâğıtla yapılan sanat dallarından biri olan kâğıt oymacılığı Uzakdoğu ve İslam sanatı tarihinde etkileyici bir yere sahip. Türkçe “kâğıt oyma” adını alan bu sanata Arapça “kat’ı” denilmiş ve Osmanlılar tarafından yaygın olarak bu terim kullanılmış.

Kâğıt oymacılığı günümüzde, kâğıdın keşfedildiği ülke olan Çin’de, renklendirilmiş kâğıtlardan yapılan çeşitli çiçekler, hayvanlar ve şekiller biçiminde, bir halk sanatı olarak varlığını sürdürüyor. Özellikle Budist inanç dünyasına uygun, süsleme amaçlı ya da sembolik anlamları olan uygulamalar günümüze değin gelmiş.

Kâğıdın bu şekilde kullanımına, İngiliz Arkeolog Aurel Stein tarafından Çin’in kuzeybatısındaki Dunhuang’ta, 17 numaralı mağarada yapılan çalışmalar sırasında bulunan ve günümüzde Londra British Library’de korunan süslemeler arasında rastlanıyor. Bu eserlerin bulunduğu coğrafya ise kâğıdın keşfedildiği Çin’e çok yakın…

Yaklaşık 13x13 cm ölçülerinde farklı renkte kâğıtların, değişik boyutlarda kesilerek üst üste yapıştırıldığı, yer yer mürekkep ve boyayla renklendirilen kâğıttan kesme çiçekler, kat’ı sanatının günümüze ulaşan en erken örnekleri. 5. ve 10. yüzyıllar arasında yapıldığı tahmin edilen bu eserlerin, Budistlerin ibadet maksadıyla kullandıkları mağaraların duvarlarını süslemek amacıyla üretildiği düşünülüyor. Kâğıt oyma, kâğıttan süs yapma sanatı Çin’den İç Asya’ya, İslam Dünyası’na ve Japonya’ya yayılmış.

Orta Asya’da bir halk sanatı olarak doğan ve gelişen kat’ı, 16. yüzyıldan itibaren Osmanlılarda da önem kazanmış. Yazı ve motiflerin oyulup kesilerek kâğıt ya da deri zemine yapıştırılması diye tanımlanabilecek bu teknikle, olağanüstü eserler meydana getirilmiş. İlk örneklerine deri kitap kaplarında rastlanan, daha sonra yazma kitapların sayfa süslemelerinde ve minyatür albümlerinde, sülüs, nesih ve nestalik levhalarda kullanılan bu değerli sanat eserleri günümüzde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde, Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde ve Sadberk Hanım Müzesi’nde korunuyor.

Kat’ı sanatının değerli örnekleri günümüzde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde, Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde ve Sadberk Hanım Müzesi’nde korunuyor.

Dr. Filiz Çağman hakkında

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü’nü 1964 yılında bitiren ve aynı yıl Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde çalışmaya başlayan Filiz Çağman, burada görev aldığı süre içerisinde, İstanbul Üniversitesi’nde doktorasını tamamladı. Topkapı Sarayı Müzesi’nde çalıştığı yıllarda özellikle İslam minyatür ve kitap sanatı üzerinde uzmanlaştığı gibi, Osmanlı dönemi taşınabilir kültür varlıkları ve sanat eserleri konusunda da uzmanlık alanını geliştirerek, yurtiçinde ve yurtdışında birçok serginin hazırlanmasında görev aldı. 1997 yılında Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü’ne atandı ve emekli olduğu 2005 yılının Şubat ayına kadar bu görevi sürdürdü. Aynı yıl, danışman olarak Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi’nde çalışmaya başladı ve bu görevine 2010 yılına kadar devam etti. İslam resim sanatı konusunda kitap ve makaleleri bulunan yazar, yaptığı sergi çalışmaları ve yayınlarıyla ilgili olarak T.C. Dışişleri Bakanlığı Üstün Hizmet Ödülü’ne layık görüldü.

“Yine En Güzeli İstanbul!”

Murat Belge, İstanbul’u anlatan kitaplara imza atan, dünyanın birçok şehrini gördüğü halde “Yine en güzeli İstanbul” diyebilen bir yazar. Şehrin belki de en güzel olduğu bahar aylarını karşılarken, Murat Belge’yle bir İstanbul sohbeti gerçekleştirdik.

İstanbul mitolojide dahi ismi geçen bir şehir. Tarih boyunca hep en önemli merkezlerden biri sayılmış. İstanbul’un bu özelliğinin nereden geldiğini düşünüyorsunuz ve mitolojide İstanbul’dan bahseder misiniz?

İstanbul hakkında yazıya geçmiş en eski kayıtlar daha burada bir kent kurulmamış bir çağdan başlıyor. Yunan mitolojisinde iki mit var:

Birincisi; çapkın tanrı Zeus, günün birinde İo adında bir genç kıza vurulur. Çoğu çapkın erkek gibi Zeus’un da kıskanç bir karısı vardır: Hera. Tanrılar tanrısı Zeus’a Hera’nın gücü yetmez ama sevgililerinden öç almaya, Zeus da onları Hera’nın hışmından korumaya çalışır. Bir seferinde İo’yu bir ineğe çevirir ama Hera bunu yutmaz. İneğe karşı, ineği her zaman rahatsız edecek bir sinek yaratır. Zavallı İo sineğinden kaça kaça Boğaz kıyılarına gelir, suyu görünce atlar. Asya kıyısına geçer. Orada sineği kendisini beklemektedir! Yunanca “bous” inek demek, “phoros” da geçit; böylece buranın adı “inek geçidi”, yani “Bosphorous” olur.

İkinci mit nedir?

İkinci hikâye ise; mitolojik kahraman İnson’un Karadeniz’in ta ucuna kadar gidip Kalkhis Kralı’nın elinde bulunan altından koç postunu alması gerekmektedir. İlk iş kendine bir gemi yapar, adını “Argo” koyar. Elli arkadaşını toplar, elli kürekli gemiyle yola çıkarlar. Arkadaşları arasından Herakles, Orpheus gibi mitoloji sosyetesinin marut simaları da vardır. Serüven çok, kısacası postu alıp gelirler. Mitolojik iki hikaye. Ama dikkat: inek bir kıtadan diğerine yüzüyor; gemi bir denizden ötekine geçiyor. Boğaziçi’nin güzelliği, yeşilleri, yalıları, erguvanı bir yana tarihi öneminin temelinde bu yatıyor. Dünyada anlattığım iki işi yapacağınız fazla bir yer yok. Akdeniz’in bir adı, “Medi-terin-nean” yeryüzünün ortası anlamına gelir. Bir zamanlar öyleydi. Yeryüzünün ortasının ortasında da İstanbul vardı. Buna Kuzeyliler Mecklenburg (Büyük Kent), Slavlar Tsarigrad (Çar’ın yani Sezar’ın kenti), biz de Dersaadet (yani Mutluluk Diyarı) diyorduk. İstanbul da Yunanca “kente” ya da “kentte” anlamına gelen “eis tin polis”in bozulmuş şeklidir. Yunanlılar uzun gelen “Konstantin” faslını es geçip “Polis” derlerdi: Kent. Ama böyle kullanılınca cins isim olmaktan çıkıyor, özel isim oluyordu.

İstanbul’un yaşadığı en parlak ve en güzel dönem hangisidir? Elinizde olsa İstanbul’u hangi dönemde yaşamak isterdiniz?

Konstantin’in şehri yaptırdığı sıra herhalde fazlasıyla “şantiye” havasındaydı. (Zaten hep öyledir ya) Ama Theodisios yılları iyi zamanlar olmalı. Justinianus zamanı mutlaka ilginçti. Fetih sonrası gene uzun süre ortalık durulamadı. Kanuni Süleyman çağına gelirsek, tarihi dinamikler bu çağda teklemeye başlar. Ama günlük hayatta bunlar hissedilmezdi. Bu dönemde Şehzade, Süleymaniye, Haseki, Mihrimah, Kara Ahmet Paşa, Hadım Süleyman Paşa Camilerinin ve daha birçok şeyin yapıldığını gözlemliyorsunuz. Sonra Osmanlı “belle époque”u diye tanımlayabileceğimiz 10-12 yıllık Lale Devri mutlaka çok ilginç olmalı. II. Mahmud’un saltanat yılları da (1826’dan sonra), muhataralı (tehlikeli) olabilir, ama aynı nedenlerle ilginç olmalı. Ben kendi yaşadığım dönemden de memnunum bu ilginçlik açısından. Eski, kozmopolit İstanbul’un ne olduğunu anlayacak kadar kıyısından yetiştim. Sonra da çok hızlı bir değişim sürecine tanık oldum, hala oluyorum.

İstanbul’da gerek tarihiyle, gerek mimarisi, doğası ya da insanlarıyla sizi en çok etkileyen yer neresidir?

Benim “en çok”lu yerlerim, yemeklerim, kitaplarım vb. yoktur. Çoğulcuyum demeli belki. Her şey yerinde, zamanında... Kandilli’den Rumelihisarı’na bakmak güzel; ama Rumelihisarı’ndan Kandilli’ye bakmak da güzel.

Sizce İstanbul’u İstanbul’da yaşayanlar ne kadar tanıyor? Ne kadar bilinçli geziyor?

İstanbul’da yaşayanlar İstanbul’u pek tanımaz. Bunun başlıca nedeni kültürel ikiliktir. Seksenli yıllarda BİLSAK’ın bir etkinliği çerçevesinde İstanbul’u gezdirmeye başladım. Söz gelimi Ayvansaray’dan bir yerlere bakıyoruz, bir alay çocuk gelir, hep bir ağızdan “Hello! Goodbye!” diye bağırır. Gelip oradan bakanların Türk olabileceği akıllarından geçmez. Beyaz İstanbullular muhtemelen kentin bütün arterlerinden geçmişlerdir. Ama bu caddelerin bir sokak ilerisine gitmemişlerdir. Gitmeleri için sebep olmamıştır. Dolayısıyla böyle bir geziden sonra “Meğer neler varmış!” diye hayrete düşerler. Yoksullara yani “Siyah İstanbullulara gelince, onlar kente “var kalma” mücadelesi çerçevesinde bakmış. Bu çerçevede kendileri için gerekli ya da yararlı olan ayrıntıları görmüşlerdir. Gerisini hiç kaydetmezler. Paralel sokağın adını öğrenmezler. Gezen zaten yoktu yakınlara kadar. Gezmek için bir başka türlü bakış açısı ve tabii biraz da imkan gerekiyor. Böylece merak başlıyor. Merak son derece lüks bir duygu. Baktığını görmek de ayrı konu. Baktığınız şeye dair kavramlar yoksa zihninizde, baksanız da görmüyorsunuz. Tabii o zaman gezseniz de bir şey olmuyor. Bunlar yeni yeni değişmeye başladı.

Siz bir turiste genel hatlarıyla nasıl bir İstanbul gezisi önerirdiniz?

İstanbul’da tarih de yoğun, doğal güzellik de. Bu program turistin süresine bağlı. Söz gelişi İstanbul’a gelip Ayasofya ya da Topkapı Sarayı’nı görmeden gitmek tuhaf. Ama Haliç’te ara sokakları gezmek de başka türlü yaşantı.

Dünyada herkesin zihninde Paris aşk kokar, Roma tarih… Sizce İstanbul’da ağırlıklı olarak öne çıkan şey nedir?

İstanbul geçirdiği bütün dönüşümlerden sonra hala bir Akdeniz kenti. Akdenizli olmak bir hayat tarzı, bir yaşama üslubu edinmek demektir. Bunun bir “sere serpe” yanı vardır ki bence en önemlisi budur. Bu bir İstanbullu’yu bir Napolili’ye, bir Granadalı’ya, bir Tunuslu’ya bağlar. İstanbul’da daha önce ifade ettiğim gibi tarih var, güzel doğa var; ama bir de bu kültür var. Belki burada da birçok karşıt eğilime karşı dayanmaya çalışan bir kültür. Vaktiyle kolejde bir Amerikalı hoca “Let’s have some rehavet” dermiş evet rehavet, keyif...

Güzellikleriyle kendine hayran bırakan Boğaziçi yalıları aynı zamanda pek çok ilginç hikâyeyi barındırıyor. Bunlardan bazılarını bizimle paylaşır mısınız?

Kıbrıslı Yalısı, ilginç insanların yaşadığı ve başka ilginç insanların konuk olarak geldiği bir yalıdır. Bunlar Yahya Kemal, Ahmed Haşim, Yakup Kadri, Fazıl Ahmed gibi konuklar. Babıali Baskını’nda vurulan Kıbrıslı Tevfik Bey, kardeşi Kıbrıslı Şevket Bey gibi de ev sahipleri olmuştur. Komşular ise Abud’lar, Ostroroglar... Bana çok sevimli gelen hikaye Fazıl Ahmed’in kardeşi, Mahmud Bey’e ait. Mahmud Bey’in baldırında bir ur çıkmış. Büyümüş de büyümüş. Sonunda ameliyatla kesip almışlar. Almışlar ama Mahmud Bey böyle kocaman bir et parçası büyüttüğü için, doğurma yetisine sahip olduğuna yani kadın olduğuna hükmetmiş. Kadın kılığına girip adını da “Mahmude”ye çevirmiş. Yalı yalı dolaşıp (hepsi de aile dostu) çamaşıra, temizliğe gideceğini söylemeye başlamış. Bu ziyaret ettikleri Mahmude Hanım’ın çayını kahvesini vermiş ama işveren olmamış.

Kuzguncuk’ta Fethi Ahmed Paşa Yalısı bir zamanlar Demokrat Partili milletvekili ve avukat Şevket Mocan’ın mülküydü. Mocan, Fethi Paşa soyundan geliyordu. Sert mizaçlı bir adam olduğu anlaşılıyor. Büyük kızı Ayşe semt sakinlerinden Dündar Baştimar’la, o zamanın deyimiyle “alaka peydahlamış” Dündar, Baştimar ailesinden. Aileden bir başkası Zeki Baştimar. Türkiye Komünist Partisi ileri gelenlerinden, Yakup Demir takma adıyla TKP Genel Sekreteri olmuş. Tam Şevket Mocan’a göre bir damat adayı! Derler ki bir gün Dündar’la Ayşe aralarda sandalla gezerken Şevket Mocan yalının penceresinden tüfekle ateş açmış. Görmedim, duydum. Şevket Mocan ölmeden önce küçük kızının da bir başka sosyalist olan Mustafa Kemal Ağaoğlu’yla evlendiğini gördü.

Sizce dünyanın en güzel şehri neresidir?

Çok gezdim sayılır. Gezdiğim yerlerin hemen hemen hepsini de sevdim: Montreal veya İskenderiye, Sevilla veya Amsterdam, Barselona, Rio... Yine de en güzel İstanbul diyebilirim. Su, deniz, göl, ya da nehir her zaman kenti güzelleştirir. Bu buluşma İstanbul’da olağanüstü biçimler alıyor.

Yurtdışında hiç bilmediğiniz bir noktaya seyahat edeceğiniz zaman gezi programınızı nasıl yaparsınız?

Hiç gitmediğim yerler var ama hiç bilmediğim demek başka bir şey. Okuduğunuzdan, dinlediğinizden, bir şeyler var aklınızda. Madagaskar ahalisinin çoğunluğunun Endonezya’dan geldiğini bilmem için Madagaskar’a gitmem gerekmiyor. Çok doğru bir şey olmayabilir ama önceden okuma gibi işlere pek girişemem. Zaten vakit de olmaz. Gidince öğrenmeye çalışırım. Ama bunu herkese tavsiye etmem. Gereksiz vakit kaybettirebilir. Biraz hazırlıklı gitmekte yarar var.

İnsanlar iyi yeme-içme, iyi gezme kültürünü nasıl edinir?

Soyut düzeyde bakılırsa, genellemeler düzeyinde, önce asgari bir refah gerekiyor. Ama refah bu işin sadece maddi temeli. Bunları imkan olarak bize veren şey. Tabii iyi olan ne, iyi olmayan ne bunlar da öznel şeyler.

Yeme-içme, yiyen ve içen ben olduğuma göre daha çabuk edinmeye çalışacağım şeyler. Ama iyi gezme tam olarak böyle değil. İyi doyduğundan şüphe etmediğim çok sayıda turist görüyorum; neyi gezdiklerinin, neyi yediklerinin pek farkında değiller. Gezmek iyidir denmiş onlara, bir ayrıcalık simgesidir. Onun için geziyorlar. Çok zaman gerçekten merak etmeden, gerçekten anlamadan… Fotoğraf çekiyorlar, bitiyor. Dönüşte eşe dosta gösterirler.

Şu an üzerinde çalıştığınız yeni bir kitap var mı? Konusunu ve ne zaman okuyabileceğimizi öğrenebilir miyiz?

Türkiye ve Rusya’da edebiyatlarda Batılılaşma’ya karşı gösterilen tepkileri karşılaştıran bir kitap yazmaya başladım, bir yandan dersimi de verirken. Sonbahara biter. İstanbul Gezi Rehberi’nin genişletilmiş yeni baskısına hazırlanıyorum. Her yeri yeniden gezmek gerekecek. Yazı, yani iyi havaları bekliyorum. Bunlar bitince “Türkiye’de ve dünyada sol” üzerine bir kitap yazmaya girişeceğim. Şimdiye kadar yazdıklarımdan uygun olanları toplayıp bir o kadar da yenisini yazınca sanırım bayağı hacimli bir kitap olacak. Bu ne zaman biter, hiç fikrim yok. Sanırım epey sürer.

İstanbul hakkında yazıya geçmiş en eski kayıtlar daha burada bir kent kurulmamış bir çağdan başlıyor.”

Merak son derece lüks bir duygu. Baktığını görmek de ayrı konu. Baktığınız şeye dair kavramlar yoksa zihninizde, baksanız da görmüyorsunuz. Tabii o zaman gezseniz de bir şey olmuyor!”

1960’lı yıllarda Galata Köprüsü

30 Ekim 1973 Boğaziçi Köprüsü’nün açıldığı gün.

Bahar Yorgunluğunu Üzerinizden Atın

Sabahları yataktan kalkmak istemiyorsanız, tüm gün kendinizi halsiz, uykulu ve yorgun hissediyorsanız, kas ağrıları çekiyor ve sürekli bir isteksizlik hali yaşıyorsanız bahar yorgunluğu sizi de etkisi altına almış olabilir. Mevsim dönüşlerinde hissedilen birtakım ruhsal ve bedensel sorunlar önlem alınmazsa baharın keyifli günlerine gölge düşürüyor. Oysaki birkaç küçük önlemle daha iyi hissetmek ve bahar yorgunluğundan kurtulmak mümkün.

01 Beslenmenize dikkat edin

Öncelikle sağlıklı yaşamanın en büyük ipucu olan bol su içmeyi unutmayın! Günde 2-3 kez bitkisel çay, madensuyu ve meyve suyu için. Özellikle karbonhidratlı ve yağlı yiyeceklerden uzak durun! Sebze ve meyve tüketiminizi artırın.

02 Enerjinizi doğru kullanın

Yorgunlukla baş edebilmek için enerjinizi doğru kullanmaya odaklanın. Çalışma ve dinlenme periyotlarınızı doğru planlayın. Kısa ve sık dinlenme aralıkları yorgunluğun ortaya çıkmasını önleyebilir.

03 Yüzün, Koşun, Dans edin

Düzenli egzersiz metabolizmayı hızlandırır ve dokulara yeterli düzeyde oksijen taşınmasını sağlar. Yüzme, koşu, bisiklete binme gibi sporlardan sıkılanlardansanız dans ederek de egzersiz yapabilirsiniz.

04 Stressiz bir yaşam sürün

En büyük düşmanınız stresten uzak durun! Bahar depresyonunun altından kalkmak için sizi strese sokan her ne varsa hayatınızın dışında bırakın. Kaliteli ve düzenli uykunun stresle başa çıkmanın en büyük yardımcılarından biri olduğunu unutmayın.

05 Vitamin desteği alın

Sadece bahar aylarında değil, kış aylarında da eksik olan vitaminlerin alınması bahar yorgunluğunu azaltır. Ancak vitaminleri doktor kontrolünde almanın önemini unutmayın.