2021 qadimgi xitoy falsafasining asosiy yo’nalishlari

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 3 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
38 
w
www.oriens.uz
April
2021
 
 
aniq bo’lmasada, aynan ular asotirlar, afsonalar ma’naviy ta’siridan ozod bo’la 
borganlar va olam to’g’risidagi ilk dunyoqarashni o’zlarida shakllantirib, 
rivojlantirganlar. Ularning qarashlarida afsonaviy va dunyoviy bilimlar bir-biri bilan 
bevosita bog’lanib, bir-birini to’ldirib brogan Xitoy falsafasi o’zining gullab 
yashnagan vaqtiga “urushuvchi davlatlar” deb atalgan davrda erishdiki, uni Xitoy 
falsafasining “oltin davri” (eramizdan avvalgi VI-IIIasrlar) deb atadilar. Asosiy 
falsafiy yo’nalishlar quyidagilardan iborat edi: in-yan, besh unsur, konfutsiychilik, 
daosizm, moizm, legizm 
3
. 
Qadimgi xitoyda markazlashgan davlatchilikning kuchsizlanishi oqibatida 
markaziy boshqaruv ma’muriyatning turli soxa vakillari (joylardagi hukmdorlarga 
ta’sir etish uchun) falsafiy maktablar tashkil etishga kirishdilar. Tashkil etilgan 
maktablar esa umumiy 家“Сhizya” deb nomlana boshladi
4
. Bu nomlash o’z vaqtida
ularning jamiyatdagi xususiy maqomini belgilab berar edi. “Chizya” So’zining asli 
mohiyati ham “uy”degan ma’noni anglatadi.
1
.
儒家 Kungzichilik maktabiga olim – intellektual salohiyat egalari va 
hunarmandlar asos solgan bo’lib, ularning asosiy maqsadi Kungzi g’oyalarini targ’ib 
qilish va uni rivojlantirish bo’lgan. Shu ma’noda ularning amaliy faoliyatida
insonparvarlik 人 (Jen) g’oyalarini targ’ib qilish bosh masala bo’lgan
5
.
2. 老子Lao zi asos solgan 道Dao maktabi. Bu maktabga tarki dunyochilik 
qilgan darveshlar, muvofaqqiyat va mag’lubiyat, mavjudlik va halokat, qayg’u va 
baxt, qadimiylik va zamonaviylik yo’li (Doa)to’g’risida yilnomalar tuzish tufayli 
“pokizalik va bo’shliq”, “kamsitilish va zaiflashish” orqali “shohona san’at” o’z-
o’zini saqlashga etishgan xronografiya muassasalaridan chiqqanlar yaratishgan
6
.
3. 阴阳“Zulmat va yorug’lik maktabi”ni, (dunyoni tashkil etuvchi, 
boshlovchilar) osmon belgilari, quyosh, oy, yulduzlar, koinot mo’ljallari, vaqt 
almashuvini kuzatuvchilar - astronomiya muassasalaridan chiqqanlar yaratganlar. 
4. 法家Legizmni, “odob-axloq asosidagi” boshqaruvni 礼(Li) mukofotlar, 
jazolar, muayan qonunlar (法) bilan to’ldirgan, sud muassasalaridan chiqqanlar 
yaratishgan.
5. 名家“Ismlar”maktabini, faoliyatlari qadimda mansab va marosimlardagi 
nominallik va reallik mos kelmaganligi bois ularni muvofiqlashtirish bilan bog’liq 
bo’lgan, marosimlar muassasasi vakillari yaratishgan. 
3
Ян Юн. История древнекитайской идеологии / Перевод с китайск. - М.,1957. - C142. 
4
Там же. - C. 143. 
5
Быков Ф.С. Зарождение общественно-политической и философской мысли в Китае. - М., 1966. -C. 
45. 
6
Ян Хин-шун. Древнекитайский философ Лао-цзы и его учение. - М.-Л., 1950. - C.106. 

---