2–mavzu. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq va G’arb falsafasi. Reja

Nominalistlar bilan realistlar o’rtasidagi qarama-qarshilik jiddiy muammolardan bo’lib, sxolastikaning dastlabki davridayoq (1050 — 1150) ular o’rtasida keskin kurash ketgan. Bu davrda Anselm va Bernard boshchiligidagi realistlar ustunlikka erishganlar. Sxolastikaning ravnaqi davrida (1150— 1300) Foma Akvinskiyning mu’tadil realizmi nominalizm ustidan g’alab qozonadi. 1300 yildan boshlab, cherkov ilohiyotchilari tafakkurida nominalizm ustunlik qila boshlaydi. Nominalizm ayrim odam guruhga nisbatan realroqdir, deb insonga e’tiborni kuchaytiradi. Bu e’tibor Uyg’onish davri falsafasiga ta’sir ko’rsatadi hamda olamni bilishda tajribaviy usul afzal ekanligini tasdiqlashda katta ahamiyatga ega.
2.G’arbiy Yevropa Uyg’onish davrida ijtimoiy-falsafiy fikrlarning rivojlanish. Uyg’onish davri Yevropa XIV asrning ikkinchi yarmidan to XVII asrning boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Renessans iborasi- qayta tirilish, ya’ni antik madaniyat, fan, falsafaning yangidan qayta tirilishi, jonlanishi ma’nosini anglatadi.
Bu davrga kelib, ko’pchilik mamlakatlarda asta-sekinlik bilan eski ishlab chiqarish munosabatlarining o’rniga yangi ishlab chiqarish munosabatlari kurtak shaklida vujudga kela boshlagan edi. Bu davrda, ayniqsa, Italiya eng taraqqiy etgan davlat bo’lgan.
Ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi bu o’zgarishlar, geografik va texnik kashfiyotlar Yevropa xalqining bu davrdagi ma’naviy hayotida ham tub o’zgarishlarga olib keldi. Jumladan, bu davrda cherkovning ma’naviy hokimiyati xristian dini negizida vujudga kelgan islohchilik harakatlari ta’sirida ham singdirilgan edi. Bu islohchilik harakatlarida feodalizm quroli bo’lgan rim katolik cherkovi ta’siridan qutulishga harakat qilayotgan, tobora mustahkamlanib borayotgan yangi tabaqalarning intilishlari aks etardi. Cherkov ma’naviy hokimiyatining zaiflanishiga faqat turli islohotchilik harakatlari ta’sir qilibgina qolmay, balki cherkov, din bilan hech qanday aloqasi bo’lmagan dunyoviy madaniyat va ma’naviyatlarning keng tarqalishi ham sabab bo’ldi. XIV asrlarda dastlab Italiyada vujudga kelgan bu yangi madaniyat gumanizm nomini oladi. Umuman gumanizm iborasi lug’aviy jihatdan insoniylik, degan ma’noni anglatadi. O’z mohiyati jihatdan bu madaniyat cherkov, ilohiyotga xos bo’lgan ma’rifatlilikka zid bo’lgan ma’rifatni anglatardi. Gumanistlar dunyoviy fanlarni cherkov sxolastik «olim»ligiga qarshi qo’yardilar. Keyinchalik bu oqim Yevropaning boshqa qator mamlakatlariga ham keng tarqaldi. Bu madaniyat badiiy adabiyot, tasviriy san’at, haykaltaroshlik, arxitektura va me’morchilik, fan va falsafada erishilgan ajoyib yutuqlarni o’zida mujassamlashtirgan edi. Bu madaniyatning eng asosiy mohiyatlaridan biri- asrlar davomida feodal zo’ravonlik va cherkov tomonidan inkor etilgan inson shaxsining manfaatlari va huquqlarini himoya qilgan gumanizm edi, chunki u har tomonlama rivojlangan inson shaxsi haqida gapirsa ham, butun xalqni nazarda tutmas edi. Balki uning ayrim, nisbatan cheklangan tabaqasi haqida gapirardi. Ikkinchidan, bu gumanizm insonni feodal zo’ravonlikdan, cherkov hukmronligidan ozod qilish haqida orzu qilsa ham, umuman, insonni ijtimoiy ozod qilish masalasini qo’ymagan, ya’ni keng mehnatkashlar ommasini ijtimoiy ozoddikka olib chiqishni xayoliga ham keltirmagan edi. Shuning uchun bu gumanizm o’z mohiyati jihatidan tor doiradagi gumanizm ediki, uning asosiy xususiyati invidualizm, raqobat kabi tamoyillardan iborat edi. Ammo shunga qaramasdan, madaniyatdagi bu yangi oqim o’sha davrda ilg’or tabiiy-ilmiiy va ijtimoiy-falsafiy fikrlar rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Bu davrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ilmiy hayotdagi keskin o’zgarishlar o’z navbatida Uyg’onish davri falsafasining rivojlanish xususiyatlarini belgilab berdi. O’z mohiyati jihatdan bu falsafiy rivojlanish nisbatan ilmiy yo’nalishda bo’lib, uning asosiy maqsadi sxolastikaga tobora ko’proq zarba berish edi. Bu zarbaning mohiyati shundan iborat ediki, falsafa gumanistik madaniyatning tarkibiy qismlaridan biri bo’lib qolib, ilohiyotning xizmatkori bo’lishdan butunlay voz kechadi. Shuni ham qayd qilib o’tmoq kerakki, sxolastika hali ham cherkov tomonidan rasmiy tan olingan davlat falsafasi edi. Shuning uchun ham bu narsa Uyg’onish davri falsafasining eng katta yutug’i edi.