2–mavzu. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq va G’arb falsafasi. Reja

XIII-XIV asrlarda so‘fizmning yangi oqimi – naqshbandiylik vujudga keladi. Uning asoschisi Bahovuddin Naqshbandiy edi. Naqshbandiylik o‘z mohiyatiga ko‘ra idealistik ta’limot edi. Biroq u ba’zi xususiyatlari bilan YAssaviy tariqatidan farq qilgan. Naqshbandiylikning namoyondalari ma’lum ma’noda dunyoviy, hayotiy masalalarga katta e’tibor berganlar. Ular tarkidunyo qilishga, dunyo ishlaridan voz kechishga qarshi chiqdilar, real hayotning noz-ne’matlaridan foydalanishga undadilar va mehnat qilishga, bilim olishga chaqirdilar.
Arab xalifaligida VIII asr oxiri IX asr boshlarida xalifalikning markazi–Bog‘dod, Damashq shaharlarida madaniyat kuchayib bordi: xindcha, yunoncha, forschadan ilmiy, siyosiy, badiiy asarlarning tarjimalari ko‘paydi, madaniy aloqalar avj oldi. qadimgi YUnonistonning mashxur olimlari Aristotel, Galen, Gippokrat, Arximed, Evklid kabilarning merosi keng o‘rganildi. Xalifalikning turli o‘lkalaridan taniqli olimlar Bog‘dodga olib kelindi, bu erda IX asr boshida «Dor ul xikma» - Donolik uyi - ilm markazi tashkil topdi, unda turli ilmlar – falakiyot, riyoziyot, tibbiyot, tarixshunoslik, geografiya, kimyo, falsafa kabi fanlar bo‘yicha tadqiqotlar keng yo‘lga qo‘yildi.. Arab xalifaligida ijtimoiy taraqqiyotning turli darajasida bo‘lgan ko‘pgina xalq va qabilalar birlashgan edi. Unga Suriya, Misr, Xuroson, Movarounnaxr kabi ming yillik madaniy merosga ega bo‘lgan xalqlar xam kirgandi. Arab-musulmon madaniyati xalifalik tarixining dastlabki madaniy merosi zaminida shakllangan edi. Bu madaniyatning arablar, shuningdek, arablashtirilgan boshqa xalqlar tarixi uchun xam axamiyati juda katta bo‘ldi. Xalifalikdagi arablashtirilmagan xalqlar arablarnikidan farq qiladigan o‘z milliy madaniyatlarini asrlar osha tiklab olgan bo‘lsalar-da, u arab-islom madaniyati doirasida yangi bosqichda rivojlandi. IX–XII asrlarda Markaziy Osiyoda dexqonchilik, xunarmandchilik va savdoning taraqqiy etishi empirik bilimlarni rivojlantirishga extiyoj tug‘dirdi va shunga muvofiq Markaziy Osiyoning ilg‘or kishilari matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot fanlarini chuqur o‘rgandilar. Bu davrni o‘z mazmuni, salmog‘i, axamiyati jixatidan Markaziy Osiyo Uygonish davri ham deyiladi. Uyg‘onish davri madaniyatining o‘ziga xos tomonlari mavjud bo‘lib, ular kuyidagilardan iborat edi:
1. Dunyoviy ma’rifatga intilish, bu yo‘lda o‘tmish va qo‘shni mamlakatlarning madaniyati yutuqlaridan keng foydalanish, ayniqsa tabiiy-falsafiy, ijtimoiy ilmlarni rivojlantirish.
2. Tabiatga qiziqish, tabiiyotshunoslik ilmlarining rivoji, ratsionalizm, aql kuchiga ishonishdan, asosiy e’tiborni xaqiqatni topishga qaratilgan fanlarga berish, xaqiqatni inson tasavvuri, ilmining asosi deb xisoblash.
3. Insonni ulug‘lash, ulardan aqliy, tabiiy, badiiy, ma’naviy fazilatlarini asoslash, insonparvarlik, yuqori ahloqiy maromlar va qoidalarni takomillashtirish, komil insonni tarbiyalashni maqsad qilib qo‘yish.
4. Universallik - qomusiylik, barcha narsa bilan qiziqish bu davr madaniyatning muxim tomonlaridan biri edi.
SHu davrda ilg‘or falsafiy fikrlar rivojlanishida Ibn Zakariy ar–Roziy, Al Kindi, Muhammad Muso al-Xorazmiy, Forobiy, Ahmad Farg‘oniy, Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziy, Abu Abdulloh al-Xorazmiy Mafotix, qoshg‘ariy, YUsuf xos Xojib, Mirzo Ulug‘bek, Navoiy kabi mashxur mutafakkirlarning roli kattadir.Uyg‘onish davri falsafasi tabiiy-ilmiy fanlar rivoji bilan uzviy boglanib ketgan. CHunki tabiatdagi xodisalar, inson organizmining xolatidagi o‘zgarishlar sabablarini o‘rganish jarayonida ijtimoiy fikrda o‘rnashib qolgan olamga aqidaviy-diniy qarashlarga putur etib, olamning ilmiy manzarasi xaqidagi tasavvurlar ijtimoiy ongda muhim o‘rin egallay boshladi.
Bu davrdagi jaxonga mashxur olimlardan biri Muxammad ibn Muso al-Xorazmiy bo‘lib, uning matematika, astronomiya, jo‘g‘rofiya, tabobat, tarixshunoslik soxasidagi nodir asarlari falsafiy fikrlar rivojiga ham katta xissa bo‘lib qo‘shildi. Olimning eng mashxur asarlari: «Al-jabr va-l muqobala», «Kitob surat al arz», «Er surati», «Astronomik jadvallar», «quyosh soati to‘g‘risida risola», «Xind xisobi xaqida risola», «Ustur lab qurish xaqida kitob», «Zij», «Astronomik jadval», «Musiqa bo‘yicha risola», «Tarix bo‘yicha risola» kabi asarlari uning ilmiy tafakkuri benixoya kengligi, qomusiy alloma ekanligi, nafaqat o‘z davrining, balki xamma zamonlarning eng buyuk qomusiy olimi ekanligidan dalolat berib turibdi.
SHarqda va jaxonda tabiiy va aniq fanlar rivojiga salmoqli xissa qo‘shgan buyuk allomalardan yana biri Ahmad al-Farg‘oniydir. Farg‘oniyning asosan oltita kitobi butun dunyoga ma’lum va mashxur.
1. «Kitob fi usul ilm an-nujum», ya’ni «Astronomiya ilmining usullari xaqidagi kitob».
2. «Al-Farg‘oniy jadvallari».
3. «Oy Erning ustida va ostida bo‘lganida vaqtni aniqlash risolasi».
4. «Usturlab bilan amal qilish xaqidagi kitob».
5. «Etti iqlim xisobi».
6. «Usturlab yasash xaqidagi kitob».
Uning ushbu asarlarida koinot xaritasi tuzilgan, Er va fazoviy sayyoralar xajmi, iqlimlar, jo‘g‘rofiy kengliklar to‘g‘risida kuzatuvlar orqali asoslangan yangi ma’lumotlar berilgan, ilm-fanning yangi yo‘nalishlariga asos solingan. qo‘lga kiritilgan ma’lumotlarni umumlashtirish, tadqiqotda xissiy va aqliy mushohada mushtarakligi allomaga xos xususiyatlar sifatida ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning muxim omillari bo‘lib keldi.
Abu Nasr Muhammad Forobiy Sirdaryo bo‘yidagi Forob qishlogida tugilib, o‘z Vatanida va so‘ngra Bogdod va Damashqda bilim oldi. U Markaziy Osiyo xalqlari va butun sharqning mashxur faylasufi va olimlaridan biri edi. Forobiy yirik faylasuf, tilshunos, mantiqshunos, matematik, astronom, ximik, medik, psixolog, musiqa san’atining yirik nazariyotchisi, grek madaniyati, fani va falsafasini egallagan edi. Forobiy eng yirik Aristotelshunos, uning falsafasi, tabiiy-ilmiy nazariyasi va asoslarini chuqur bilgan faylasuf edi. SHuning uchun Forobiyni hayotligidayoq «Al muallim as-soniy» (2- ustoz), ya’ni 2-Aristotel deb faxriy nom bilan atagan edilar. Forobiy Aristotel asarlarini arab tiliga tarjima qilib, unga sharxlar yozadi, shu bilan birga 160 dan ortiq nodir asarlar yaratdi. Forobiy «Falsafani o‘rganishda nimalarni bilish kerak?», «Falsafiy savollar va ularga javoblar», «SHe’r san’ati», «SHoirlarning she’r yozish san’ati qonunlari xaqida», «Ilmlarning kelib chiqishi to‘grisida», «Musiqa xaqida so‘z», «Oxanglar tasnifi xaqida kitob», «Masalalar bulog‘i», «Aql to‘grisida», «Inson a’zolari xaqida risola», «Fozil shahar axolisining qarashlari», «Davlat xaqida risola» kabi qimmatli asarlar bizga meros qilib qoldirdi. Forobiy Allohni «birinchi sabab», «birinchi moxiyat» deb izohlaydi. U sabab-oqibat munosabatlarida birinchi sababni xudo deb biladi. Undan keyingi sabablarni materiya bilan bog‘laydi. Materiya o‘z sababiga, ya’ni xudoga xos bo‘lgan barcha xususiyatlarga egadir. Uningcha, materiyasiz, ya’ni oqibatsiz sabab ham bo‘lishi mumkin emas. Dunyo, tabiat xudo tomonidan qisqa muddat ichida yaratilgan emas, deydi olim. Uning fikricha, dunyo xudodan boshqa moxiyatga ega bo‘lgan borliq bo‘lmasdan, xudoninng zuhr etilishidir. Tabiatning bu xolga kelishiga qadar bir qancha vaqtlar, jarayonlar o‘tgan. SHunday qilib, Forobiy barcha mavjudotni, olamni, materiyani birinchi sabab – xudodan keltirib chiqaradi. Forobiyning fikricha, materiya olamdagi narsa va xodisalarning asosidir. Dunyoning moddiy asosi yoki materiya tuproq, suv, xavo, olov va osmondan iborat bo‘lib, Forobiy ta’limoticha, osmon jismlari ham erdagi jismlar ham ana shu unsurlarning birikuvidan vujudga keladi. Forobiy fikricha, olamdagi har bir predmet materiya va shakldan iborat bo‘lib, materiya ham shakl, ham teng axamiyatga ega bo‘lgan sabablardir, deydi. U harakat materiyaning ob’ektiv xususiyati, moddiy olam esa harakatning manbaidir: olamdagi predmet va xodisalar to‘xtovsiz harakat va o‘zgarishda, harakat va o‘zgarishning sababi esa boshlangich moddiy elementlarning turlicha qo‘shilishidadir, degan fikrni ilgari suradi.