2–mavzu. Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: sharq va G’arb falsafasi. Reja

O’rta asr tafakkuri faqat siyosiy va cherkov birligiga erishishnigina emas, balki falsafada birlikka ham erishishni xohlagan. XIII asrda Yevropaga Aristotel falsafasining kirib kelishi sxolastlarni bu masalani bajarishga undadi. Sxolastlar uchun dalillar mutlaq, ishonchli va muhimdir. Ular ta’limotining mazmunini Bibliya (Tavrot va Injil), e’tiqod ramzlari, cherkov otalarining asarlari tashkil etardi. Ularning maqsadi esa e’tiqod aqlga mos keladimi? degan savolga javob berish bo’lgan.
Sxolastlar metodologiyasi Aristotel dialektikasi (ya’ni logikasi)ga tayangan, ta’limotning mazmuni esa ilohiyot bo’lgan. Mazmun ham, usul ham o’zgarishi mumkin emas.
Ko’p sxolastlarning falsafiy fikrlash mezoni yunon falsafasi bo’lgan. Ularning ta’limoti Platon va Aristotel falsafasining umumiy tamoyillariga mos kelishi kerak edi. Xususan, universaliylar (umumiy tushunchalar)ning tabiati, e’tiqod va tafakkurining mutanosibligi masalasida bahs-munozara olib borilar edi.
Realizm ta’limoticha, universaliylar yoki umumiy g’oyalar yakka narsalardan alohida mavjuddir. Masalan, go’zallik, farovonlik kabi umumiy tushunchalar ayrim, yakka odamlarning hatti-harakatidan mutlaqo mustaqil mavjuddir. Bunday qarash lotincha ibora «universalia akte rem», ya’ni «unversaliylar yaratilgan narsalardan avval mavjuddir», deb ifodalanardi. Bu ta’limot realizm nomi bilan mashhur. Realizmning yirik vakillaridan biri Anselm Kenterberiyskiydir (1033-1109). U Shimoliy Italiyada tug’ilgan. 1093 yilda Kenterberiyda arxiyepiskop lavozimini egallagan. Uning tafakkur va e’tiqodning o’zaro munosabatlariga bo’lgan qarashlari «bilish uchun e’tiqod qilaman», degan tezisda o’z ifodasini topgan. Uningcha, eng avval va asosan e’tiqod bilimning asosi bo’lishi kerak. Anselm o’zining ikki asarida tafakkur e’tiqodni asoslab berishi kerakligi haqidagi xulosalarga keladi.
Sxolastika ta’limotining asosiy vakillari va ularning falsafiy qarashlari. Foma Akvinskiy 1225-yilda tug’ilgan. Unga muloyimligi tufayli «Farishta doktor», degan laqab berishadi. Foma Akvinskiyning ijodiy merosi ham Albertniki singari boy. Uning asarlarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
Aristotelning «Analitika», «Nikomax etikasi», «Metafizika», «Fizika», «Jon haqida», «Osmon va yer haqida»,«Tabiiy narsalarning vujudga kelishi va o’lim haqida», «Politika» va boshqa asarlariga yozilgan sharhlar.
2. Kichik falsafiy risolalar. Ularning ichida eng muhimi «Averroeschilarga qarshi aqlning birligi haqida». Lekin uning asosiy asarlari «Ilohiyot umumlashmasi» va «Mushriklarga qarshi umumlashma», «Ilohiyot umumlashmasida» katolik dini aqidashunosligi ishlab chiqilgan. Bu asarlar umuman sxolastik ilohiyotshunoslikning asosidir. Akvinskiy fan va din munosabatlari masalasini aniq ishlab chiqqan. Uningcha, fanning vazifasi dunyodagi qonuniyatlarni tushuntirish. Shuningdek, Akvinskiy ob’ektiv, to’g’ri bilimga ega bo’lish mumkinligini tan oladi. U faqat inson aqlining faoliyatigina haqiqat bo’la oladi, degan tasavvurlarni ham inkor qiladi. Uningcha, bilim ichkariga, fikrlarning sub’ektiv shakllariga emas, ob’ektga, tashqariga qaratilishi kerak.