3 -berzah Aleminde Ruhların Birbirleriyle Münâsebetleri

2- Kabir Azabının Keyfiyeti:

Önce şunu belirtmeliyiz ki, yukarıda sıraladığımız âyet ve hadisler kabir azabının mutlak olarak varlığına delâlet etmektedir. Bu sebeple kabir azabının varlığına in­anmak zaruridir ve bunu inkâr etmek küfre götürür. Ama kabir azabının varlığını tasdik ettikten sonra, bunun yalnız ruhi veya hem ruhi hem de bedenî olacağı hususu gibi -hakkında kesin delil olmayan- keyfiyeti hususunda ileri sürülen görüşlerdeki farklılık insanı küfre götürmez. Çünkü bunlardan her hangi birine nasslarda açık delalet yoktur, sadece işaretler vardır. ³⁵⁰

Bu gibi -nasslarda açıklık bulunmayan- hususlarda izlanecek en doğru yol, üzerinde akıl yürütmemek ve işi Allah'a havale etmektir. O, nasıl dilerse öyle yapar, çünkü O'nun gücü her şeye yeter demektir. Ancak insanoğlu, kendine verilen eksik ve ölçülü, sadece kulluk vazifelerini idrak edip yapması için verilmiş olan aklıyla her şeyin üstesinden gelmek ister. Onun için bu konuda da akıl yürütülmüştür. Halta o büyük (!) akıllarına dayanarak kabir hayatını imkânsız gören ve tümüyle inkâr edenler de çıkmıştır.

Biz burada kabir azabını kabul edenlerin, keyfiyeti hususundaki görüşlerini sıralamağa çalışacağız. Yuka­rıda da işaret ettiğimiz gibi, bunlardan her hangi birini kabul etmek veya etmemek insanı küfre götürmez. Ama nassların daha açık olarak işaret ettiği ve daha kuvvetli delillere dayananların görüşleri -şayet birini tercih gere­kirse tercihe şayan olmalıdır. ³⁵¹

Kabir Azabının Keyfiyeti Konusundaki Görüşleri Önce İkiye Ayırabiliriz:

a) Kabirde hayat olmaksızın ölünün azap ya da nimet göreceğini söyleyenler: Bu fikir, Ruhun çıkışın­dan sonra da ölünün bizzat akıllı, idrak ve ilim sahibi olduğuna kail olan Sâlihiyye ³⁵² ile bir çok konulardaki izahlarıyla Ehl-i Sünnet itikadına ters düşen Kerrâmiyye'nin ³⁵³ görüşüdür. Onlara göre, azabın gerçekleşmesi için hayat şart değildir. ³⁵⁴

b) Kabirde azap ya da nimetin gerçekleşmesi için hayatı şart koşanlar: Ehl-i Sünnet ve'1-Cemaat âlimleri, kâfir ve bazı günahkâr mü'minler için azabın, itaatkâr mü'minler için de nimetin gerçekleşmesi için Al­lah Tealâ'nın ölünün cesedine hayat verdiğini söy lemislerdir."³⁵⁵

Burada Ehl-i Sünnet âlimleri, ta'zib ve ten'im (nimetlerime) için hayatı şart koşmakla Mu'tezlle ile birleşmişlerse de, Mu'tezile ölüye hayat verilmesini caiz görmezken Ehl-i Sünnet uleması, ölü her ne halde bulu­nursa bulunsun, mutlaka Allah ona azabın acısını ve nimetin zevkini hissedecek kadar bir hayat verir, demekle Mu'tezileden ayrılmışlardır.

Ehl-i Sünnet âlimleri burada "Ey Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün ve iki defa dirilttin..." ³⁵⁶ âyetini de delil getirerek bu hayatın illa da dünyadaki hayata denk bir hayat olması gerekmediğini, oradaki azap ve nimeti idrak edecek kadar olmasının yeterli olacağını ve Allah'ın ölüye bu kadar bir hayat vermesinin mümkün olduğunu söylemişlerdir. ³⁵⁷ Âyet de buna işaret ettiğine göre hayat şarttır ve vardır.

Kabir azabının ve nimetinin idrak edilmesi için hayatı şart koşan âlimlerin, bu hayatın keyfiyeti hususunda dört ayrı görüş etrafında toplandıklarını görü­yoruz:

aa) Kabirde azabın hak olduğunu ve Allah'ın ölüye bunu idrak edecek kadar hayat verdiğini kabul edip, bu­nun keyfiyetiyle meşgul olmayız ve keyfiyetini bilemey­iz, diyenler.³⁵⁸ Selef-i Sâlihîn ve âlimlerden bir kısmı bu görüşü savunurlar ki, onlar Allah her şeye kadirdir, nasıl dilerse öyle yapar, biz öylece inanırız, derler; daha ileriye gitmezler. Hakikatte en doğru yol da budur ve "kocakarı imanı" denilen, seksiz şüphesiz, âyet ve hadislerde bildiri­lenlere olduğu gibi iman etmektir bu. Tıpkı ashabın, Hz. Peygamber (sav) den bir şey duyduklarında, hiç üzerinde fikir yürütmeden, o söylediyse doğrudur, deyip tasdik et­tikleri gibi.

bb) Bazı kimseler, kabirdeki azap ve nimetin, ruhla hiç bir ilgisi bulunmaksızın, -sadece bedenle idrak edileceğini söylemişlerdir. ³⁵⁹ Bu görüş, yukarıda (a) mad­desinde zikredilenden farklıdır. Çünkü onlar ölünün, kendisine hayat verilmeksizin, bizzat azap ve nimeti idrak edeceğini söylüyorlardı. Bunlar ise, hayat verileceğini, an­cak ruh iade edilmeksizin bu hayatın bedende ya­ratılacağına kail olmuşlardır ki, her iki görüş de çok az kimse tarafından benimsenen görüşlerdir.

cc) İslâm âlimlerinden küçük bir topluluk da kabir­deki azap ve nimetin sadece ruhi olduğunu söylemişler ve bedeni işe karıştırmamışlardır. ³⁶⁰ Ancak bunların bu açıklamaları, filozofların görüşlerinden çok farklıdır. İslâm filozofları, ölümden sonra artık hiçbir zaman ruhun bedene dönmeyeceğini ve bu dönüşün imkânsız olacağını, âhiret hayatının da sadece ruhi olduğunu söyleyip, ³⁶¹ böylece âhiretteki dirilmenin cisimle olacağını inkâr ettiklerinden dolayı bazı alimlere göre küfre vardıkları halde, ³⁶² yalnız kabir hayatının ruhi olacağını söyleyen âlimler küfre varmazlar. Çünkü bunlar, mahşerdeki dirilmenin cesetle birlikte olduğunu kabul etmektedirler. Aslında İslâm filozofları da mahşeri ve âhiret hayatının varlığını kabul ettiklerinden, onları tekfir etmek de kesin bir yargı olmasa gerekir.

Ruhun bizzat idrak edici ve ölümden sonra da bu idrakinin devamlı olduğunu söyleyen Fuzuli (v. 963/ 1556), iyi ruhların, bulundukları makamda tam olmayan bir lezzetle lezzetlendiklerini, kötü ruhların da bulunduk­ları makamda tam olmayan bir elemle elemleneçeklerini söyleyip bedeni bu lezzet ve eleme iştirak ettirmemiştir.³⁶³

Allah yolunda öldürülenlerin (şehitlerin) diri olduk­larının bildirildiği:

"Allah yolunda ölrülenlere, onlar ölülerdir demeyin. Hakikatte onlar diridirler. Fakat siz anlayıp bilemezsiniz."³⁶⁴ ayetinde, "onların bizim anlayamayacağımız bir şekilde diri olmalarından kasıt, hayatlarının cesetle olmadığını tenbih etmektir." diyen el-Münzirî (v. 658/1258) de ³⁶⁵ kabir hayatının ruhi olduğunu belirtmek istemiştir. Fahreddin Razî'nin de bu âyeti aynı şekilde açıkladığına bakılırsa' ³⁶⁶ onun da kabir hayatının ruhi olduğuna kail olduğu söylenebilir.

Şehristânî'nin (v. 584/1188) de kabir hayatının ruhi olacağı görüşünde olduğu söyleniyor. ³⁶⁷ Fakat kendi eserlerinde böyle bir şeye rastlanılamamıştır.

Kabirdeki azap veya nimetin yani kabir hayatının ruhi olacağını savunan âlimler. Peygamber Efendimiz (sav) in, Miraç gecesinde göklere yükseltildiği zaman Hz. Adem (a.s) ile ve diğer peygamberlerin ruhlarıyla karşılaşmasını ve Hz. Adem'in sağında iyilerin ruhlarının, so­lunda da cehennemliklerin ruhlarının bulunduğunu ha­ber vermesini ³⁶⁸ delil getirirler. Halbuki onların ruhlarının bedenlerinden ayrı oluşu, az sonra izah edileceği gibi, be­denleriyle hiç ilişkilerinin olmadığını göstermez.

Bu konuda bir de İbn Ömer'den gelen şöyle bir ha­ber vardır:

İbn Ömer bir gün bir kabirde açığa çıkmış bir kafatası görür ve bir adama onu toprağa gömmesini em­rettikten sonra yanındakilere dönerek:

"Bu bedenlere to­prak hiçbir zarar vermez. Kıyamet gününe kadar nimet yahut azaplanacak olan ruhlardır." der.³⁶⁹

Kıyamet gününe kadar insan azap çektikten sonra, bu azap ruh üzerinedir de dense bunu, o hak etmiş insan çekecektir, ceset üzerinedir de dense yine o çekecektir. Mühim olan insanın kabrinde azap çekmesi yahut nimet görmesi olduğuna göre, bu, yalnız ruha, yahut yalnız ce­sede veya her ikisine de olmuş ne farkeder. Bunların hepsi de mümkün şeylerdir ve Allah'ın kudreti dahilindedir. Ama gel görelim ki bu hususta İslâm âlimlerinin çoğunun görüşü, dördüncü maddede açıklanacak olan, ruh ve cesedin ikisine birden azap edileceği veya nimet tattırılacağı şeklindedir.

dd) Kabirdeki azap ve nimet, ruhla bedenin her ikisine birlikte olacaktır. Bu görüş, Ehli Sünnetin ve müslümanların çoğunluğunun görüşüdür. Aslında nassların zahirinden de bu anlaşılmaktadır ve akılla bu nassları tevil etmeye de lüzum yoktur. ³⁷⁰ Çünkü tev'il ancak zahirini almak ve anlamak mümkün olmadığı ve tev'ili gerektirecek bir sebep bulunduğu zaman yapılır. Kabirdeki azap ve nimetin ruhla birlikte cesede de tattırılması, yani hem ruhi, hem de bedenî olması ise aslında mümkün olan şeylerdendir ve bunda hiçbir imkânsızlık yoktur.

Ölünün bedeninin azap veya nimetten hissedar ol­masını imkânsız görenler, bunun iki yönden imkânsız olduğunu söylemektedirler: Birincisi, ölünün cesedenin çoğu kez ölümle birlikte veya toprakta çürümesiyle orta­dan kalktığını ve tam olarak mevcut olmayan bir bünyeye hayat verilip de, azap veya nimet tattırılmasının imkânsızlığını sanmaları. İkincisi ise, ölüde hiçbir nimet yada azap eserini göremeyişleri ve çoğu kez bir tabutla veya dar bir lahde defnedilen ölünün, hadislerde bildiril­diği gibi, oturmasını...falan imkansız saymaları.

Bunların bu itirazlarını sıralayan Teftazânî, kabir hayatı hakkında zikredilenlerin hiçbirinin; diğer hari­kulade şeyler gibi, imkan dairesi haricinde ve imkânsız olmadıklarını, doğru sözlü Peygamber bunları haber verdiği için de tasdik etmelerinin gerekli olduğunu belirtmektedir. Ve insanın, azap ve nimetten etkilenmesi için bütün vücudunun sağ-sâlim kabirde bulunmasının şart ol­madığını, Allah isterse yırtıcı hayvanın karnındaki parçalara bile bu azap ve nimeti tattırabileceğini, veya beden ortadan kalktıktan sonra insanın aslî cüzleri üzerine bu azap veya nimetin devam edeceğini söylemekte; Allah'ın her şeye kadir olduğunu kabul eden­lerin, O'nun lahdi veya tabutu genişletmesinde de hiçbir imkânsızlık görmemeleri gerektiğini belirtmektedir. İnsanın bütün bu olanları görememesi de, reddetmesini gerektirmez. Çünkü Allah Tealâ, bazı şeyleri, hikmetine binaen insanlardan saklı tutmuştur. ³⁷¹

Bazı hadis-i şeriflerde suâl esnasında ruhun bedene iade edildiği zikredilmektedir. ³⁷² Âlimlerden bir kısmı, suâlden sonra ruhun tekrar Cennet veya Cehennem'deki yerine döneceğini belirtirken, ³⁷³ Eş'arı ve Maturidîlerin çoğu, Allah'ın, ölünün cesedinde azabın acısını duyacak veya nimetin lezzetini tadacak kadar bir hayat yaratacağını söyleyip, ruhun cesede iadesi hususunda bir şey söylemekten çekinmişlerdir. Ölünün bu kadar bir hayat için ruhunun cesedine tam olarak iadesinin gerekmey­eceğini, bunun ancak kudret ve ihtiyarî fiillerin de bulun­duğu tam bir hayatta gerekli olacağını söyleyen âlimlerimiz, bunu kalp sektesi geçiren adamın durumuna benzetmektedirler. Nasıl ki kalp sektesi geçiren bir adam, aslında diri olduğu halde, kudreti ve fiilleri olmadığı için, biz onun diriliğini bilemiyorsak, aynı şekilde kabirdeki ölünün hayatını da bilemeyiz. ³⁷⁴

Bunu Peygamber Efendimiz (sav), kendisinde ruh ol­madığı halde bir dişin ağrımasına benzetmiştir. Kendisine gelen bir adam:

"İçinde ruh olmadığı halde, et kabirde nasıl bir acı duyar?" diye sorunca, Rasulullah (sav):

"İçinde ruh olmadığı halde dişin ağrıdığı gibi." cev­abını vermiştir. ³⁷⁵ Rasulullah (sav) bu cevabı ile nasıl ki ruhsuz sandığın diş ağrı ve acı duyuyorsa, ruhsuz sandığın ceset de, ruhla irtibatı dolayısıyla, acı ve ağrı duyar, demek istemiş, illa da ruhun cesede girmesinin şart olmadığına işaret etmiştir. ³⁷⁶ Burada o, adamın bede­nin azap duymasına olan inancını tenkit etmemiş, tasdik etmiştir ki, bu da, ruhla birlikte bedenin de kabirde azap duyacağına delildir.

Peygamber Efendemiz (sav) in, Bedir Savaşı'nda öldürülen müşriklerin dolduruldukları kuyunun başına gelerek oradan onlara:

"Rabbinizin size vadettiği (azabı) gerçek olarak buldunuz mu?" diye hitabetmesi de ³⁷⁷ cese­tle ruhun birlikte azap gördüğüne delâlet eder. Çünkü eğer kabirdeki cesetler hiçbir şey duymayacak olsalardı Rasulullah onlara kuyunun başından hitap etmezdi. Kaldı ki, onun bu hareketini yadırgayıp:

"Ölülere mi sesle­niyorsun, hiç ölüler duyar mı?" diyenlere:

"Siz onlardan daha iyi işitmiyorsunuz, yani sizden bile iyi duyarlar." diye cevap vermiştir. ³⁷⁸

Kabirdeki azap ve nimetin ruh ve cesedin ikisine birlikte olacağını belirten âlimler, ruh ve cesedin -içice olmasalar bile- aralarında bir bağlantı, bir ittisal buluna­cağını ve böylece Cennet nimetleri içinde, yahut Siccin'de olan ruhun duyduğu zevk veya elemden bedenin de hisse­dar olacağını söylemişlerdir. ³⁷⁹ Bunu, güneşin gök yüzünde olduğu halde, dünya üzerinde ve arzda (yeryü­zünde) ışığının ve ısısının hissedilmesine benzetenler olduğu gibi, ³⁸⁰ uyuyan bir kimsenin uykusunda gördüğü bir rüyadan dolayı bedeniyle de acı, yahut lezzet duymasına teşbih edenler de vardır. ³⁸¹ Suyütî, kabirdeki ittis­alin uykudakinden daha kuvvetli olduğunu söylemek­tedir. ³⁸²

Allah Tealâ dünyada herşeyin bir numunesini ya­ratmıştır ki, uyku da ölümün misâlidir. Nasıl insan, gözleri kapalı ve bütün duyuları idrakten yoksun olduğu halde rüyasında gördüğü korkulu şeylerden ötürü terler döküyor, titriyor veya gördüğü hoş bir rüyadan ötürü be­denen de lezzet duyuyorsa, aynı şekilde ölünün göreceği azap, yahut nimetten bedeni de etkilenecektir. Azap acı duymak olduktan sonra bunun uykuda, yahut uyanık­ken olması arasında fark var mı? İsterse vücudunda onun izleri kalmasın.

Yine ruh ile bir ilgisi bulunduktan ve onunla bir­likte azap veya nimeti hissettikten sonra, beden ister et olsun, ister kemik, isterse toprak. Ne iarkeder ki...

Alimlerimizden bazıları, kabirdeki bu ittisalin, bede­nin tek çürümeyen parçası olan kuyruk sokumu kemiğine,³⁸³ ya da insanın doğumundan ölümüne kadar değişmeyip dalma aynı kalan aslî parçalara ³⁸⁴ olacağını söylerler. Böylece cesedi ortadan kalkmış olanların azap veya nimeti hissetmesi imkân dahiline girmiş olur, imkânsız olduğunu söyleyenlerin itirazları da ortadan kalkar.

Zaten kabirde bizzat azap veya nimeti tadacak olan ruhtur. Beden onun vasıtasıyla azabın acısını, yahut nimetin lezzetini duyacaktır. Bu sebeple mü'minlerin ruh­ları Cennet'te bizzat lezzetlenirken, meselâ Üçler Mezarlığı'ndaki aslî parçalarıyla olan ilgileri sebebiyle, beden de Cennet nimetleriyle lezzet duyar. Kâfirlerin'de aynı şekilde ruhlarının çektiği azaptan bedenleri de elem duy­ar. İşte bu sebeple mü'minin kabri Cennet bahçelerinden bir bahçe, kâfirinki de Cehennem çukurlarından bir çukur olur. ³⁸⁵

Böylece berzahtakilerin İlliyyun'da veya Siccin'de ol­duklarını bildiren haberlerle kabirlerinde olduklarını bildiren haberlerin arası bulunmuş olur ki, ölünün cesedi ne şekilde ve nerede bulunursa bulunsun bu ilgi devam eder. Allah Tealâ da, ölünün cesedi her ne şekle girmiş olursa olsun, onda azabın acasını yahut nimetin lezzetini idrak edecek kadar hayatı yaratmağa kadir olduktan sonra -ki nimetlendirmek veya elemlendirmek istediği kimse için Al­lah'ın hayat verdiğine Ebu'l-Mü'în en-Nesefî, şehitler hakkındaki âyet-i kerimeleri (Bakara, 2/154 veÂl-i İmrân, 3/169-170) delil getirir ³⁸⁶ cesedin de ruhla birlikte azap görmesi nasıl imkansız olur ki... Akıl bunu imkânsız görmediği gibi, nakilde de olacağı haber verilmiştir. O halde inanmamak ve kabul etmemek için bir sebep var mıdır? ³⁸⁷

Kabirdeki ölüde azap veya nimetin eserinin gorülmeyişine gelince: önce şunu bilmeliyiz ki, dünya ile âhiret âlemi birbirinden çok farklıdır. Ve biz ancak dünya ölçülerine göre, duyu organlarımızın algılama alanına giren şeyleri algılayabiliriz. Tıpkı bir radarın, görüş açısına giren cisimleri haber vermesi gibi. Biz dünyadaki varlıkların bile pek çoğunu, duyu organ­larımızın algılama alanlarına girmediği, yahut algılaya bilmemiz için gerekli şartlar mevcut olmadığı için algılayamazken, nasıl olur da dünya ötesi âlemi algıla­maya kalkışırız. Yahut algılayamadık diye inkâr ederiz? Bu tıpkı yanımızda uyuyup da rüya gören bir kimsenin gördüğü rüyayı -biz bir şey görmedik- diye inkâr etmemize benzer ki, bu ne kadar gülünç ise, kabir âleminde olanları göremiyoruz, duyamıyoruz diye inkâr edenlerin hali de en az o kadar gülünçtür.

Araştırıcı Lincoln Bernett:

"İnsanın, kendisini çevreleyen gerçeklerden algılayabildiği (idrak edebildiği), duyu organlarının güçsüzlüğü nedeniyle sınırlıdır. İnsanın gözü daha duyarlı olsa, meselâ X ışınlarının dal­galarını farkedebilse, yeryüzü kendisine şimdiki gördüğünden bambaşka şekilde görünürdü." demiştir. ³⁸⁸

Peygamberimiz (sav), ashabıyla birlikteyken ona Cebrail (a.s) geliyor ve vahiy getiriyordu. Yanındakiler hiç biz görmedik diye Cebrail'in geldiğini ve vahiy getirdiğini inkâr ediyorlar mıydı? Eğer öyle deselerdi, kendileri de pey­gamber olmayı istiyorlar demek olmaz mıydı? Çünkü Cebrail (a.s) ı görmek ve duymak peygamberlere mahsus­tur.

"Duyu organları yoluyla insanın bilgisi, ışık hızıyla sınırlı ve bağlıdır. Işık hızına eşit veya ondan üstün hızla hareket eden cisim, insanoğluna göre hiçtir. Fakat bun­dan, böylesi hızla hareket eden varlık, yaratık ve diğer âlemlerin yokluğu veya bulunamayacağı anlamı çıkma­maktadır." ³⁸⁹ Aksi halde göremiyorum diye inkâr etmek, körün güneş ışığını veya sağırın bülbül sesini inkâr etme­si gibi olur.

Öyleyse -bütün sem'iyyât konularında olduğu gibi-kabir hayatı ve kabirdeki azap veya nimetin keyfiyeti hususunda da akıllı insana yakışan, o âlemi Allah'ın lutfuyla bizzat idrak etmiş olan Peygamberimiz (sav) in haber verdiklerini olduğu gibi kabul etmek, üzerinde fazla kafa yormamak, hele inkâra hiç kalkışmamaktır.

Bunu böylece tesbit ettikten sonra şimdi Peygam­berimiz (sav) in haber verdiği -şahıslara göre farklı olan-azap şekillerine geçebiliriz. ³⁹⁰