3- ma`ruza Spotchilarda shifokor (tibbiy) pedagogik nazorat o`tqazish mazmuni va metodlari. O`quvchi yoshlarni jismoniy tarbiya va sport bilan shugullanishida shifokor nazorati

Ajratish tizimining asosiy a’zosi, juft a’zolar - buyraklardir. 
Buyraklamingvazifasi 
- 
tanadanoqliklaralmashinuvioqibatidavujudgakelgano‘chmasmoddalarni, 
jumladan, 
azotlinushxo‘rdlarni 
(shlaki) 
vatanagaturliyo‘Ilarbilankiribqolganbegonamoddalamiforig‘ etishdaniborat.0 ‘rtacha 
olganda, buyraklar bir kecha-kunduzi 1,5 litr peshob va har 100 ml ga 2 gramm 
hisobidan 30 grammga yaqin mochevinani tashqariga chiqaradi. 100 ml qon tarkibida 
0,03 gramm, ya’ni 30 mg mochevina bo‘lib, bu miqdor, peshob tarkibidagi 
mochevinaning miqdoridan 70 karra kam. Buncha miqdordagi mochevinani tashqariga 
chiqarish uchun buyraklaming koptokchalaridan 100 litr qon (aniqrog‘i plazma) o‘tishi 
zamr. Umuman olganda, buyraklarda qon aylanish jarayoni, boshqa a’zolardagiga 
nisbatan 20 marta jadallik bilan amalga oshadi. Tanadagi barcha qon (5 litr) buyraklar 
orqali 7-8 daqiqa ichida o‘tadi, bir daqiqa ichida esa, oyoqlardan o‘tadigan qon 
miqdorini o‘tkazadi. Me’yorda peshob tiniq, somon-sariq rangli suyuqlik bo‘lib, uning 
solishtirma og‘irligi 1015-1017-1020 ga teng bo‘ladi va u peshob tarkibidagi zich, 
ayniqsa, mochevina hisobiga vujudga keladi. Peshobning solishtirma og‘irligi, quyidagi 
hollarda yuqori boMishi mumkin: 1) bir kecha-kunduzi peshob kam ajralganda; 2) 
kuchli terlash chog‘ida; 3) go‘shtli, quyuq taomlami tanovul qilingach; 
Buyraklarfaoliyatigasportmashg‘ulotlariningta’sirinitadqiqotqilishshuniko‘rsatdiki, 
tinchholatdako‘pchiliksog‘lomsportchilarda, chiniqmagansog‘lomkishilamikidekbo‘ladi. 
Shuning bilan birga, ma’- lumki, shiddat bilan bajariladigan yuklamalar paytida taikibida 
oqliklar, qon va silindrlar paydo bo‘lishi mumkin.Sportchilar peshobidagi o‘zgarishlarni 
ular buyraklaridagi (ayniqsa sportchi tinch holatda boMganida) patologik jarayon bilan 
bog6lashadi. Buning sababi (qovurg‘alar osti, pastki qovurg‘alar, buyraklarning) 
bevosita va bilvosita har qanday shikastlanishi bo‘lishi mumkin. Buyraklaming 
to‘g6ridan to‘g‘ri, bevosita shikastlanishi zarba yeyish, itarish, ezilish natijalari tarzida, 
buyraklami bilvosita shikastlanishi esa, tanani keskin ravishda silkinishi (oyoqqa 
yiqilganda) qorin va orqa mushaklarni kuchli darajada qisqarishi, (og‘irlikni ko‘tarish) 
paytida kelib chiqadi. Bunday hollarda buyraklar joyidan siljishi, umurtqa pog‘onasining 
o‘simtasiga va XII qovurg‘aga urilib, shikastlanishi yoki buyraklarni bukilib, ularning 
qutblarini yaqinlashuvi va parenximasini yorilib ketishi kuzatilishi mumkin.Buyrak-tosh 
kasalligi buyraklar jomi, peshob pufagi-qovuqda tosh paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. 
Kasallik ayrim hollarda alomatlarsiz kechishi mumkin. Odatda, bel sohasida (chap va 
o‘ng tomonda) to‘mtoq yoki o‘tkir og‘riqlar (huruj tarzida) bilan kechadi. 

---

Nazorat savollari 
1.
Nerv tizimi va tayanch harakat apparati faol holatlarining yomonlashuvi nimadan 
darak beradi? 
2.
Uyquning ifodasini aniqlash markaziy nerv tizimining qan- day holatini baholashda 
qoilanilishi mumkin? 
3.
Uyqusizlikning sabablariga nimalar kiradi? 
4.
Narkolepsiya deganda nimani tushunish zarur? 
5.
Romberg sinamasining mohiyati nimadan iborat? 
6.
Barmoq-burun sinamasini muvofiqlashtirishning qaysi xilida ishlatiladi? 
7.
Elektroensefalografiya usuli ko‘magida patologik jarayon- ning qaysi jihatlarini 
aniqlasa bo‘ladi? 
8.
Nevrasteniya deganda nimani tushunish kerak? 
9.
Vegetativ nerv tizimi faol holatini tekshirishda dermogra- fizm, Ashner sinamasini va 
boshqalami qo‘llash mumkinmi? 
10.
Sportchilarda ichki sekretsiya bezlarining kasalliklari qanchalik ko‘p uclirashi 
mumkin? 
11.
Sportchilarda oshqozon-ichak kasalliklaridan qaysi biri kocproq uchraydi? 
12.
Shiddatli mashqlar bilan shug‘ullanganda, peshobda qanday moddalar paydo b lishi 
mumkin? 
13.
Sportchilarda buyraklarning qanday kasalliklari kuzatilishi mumkin?