Shahar maktablarining vujudga kelishi. G’arbiy Yevropada XII— XIII asrlarda hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi shaharlarning o’sishiga va shahar madaniyatining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Shaharning asosiy aholisini tashkil qiluvchi hunarmand va savdogarlar o’z bolalariga amaliy faoliyat uchun zarur bo’lgan bilim berishni istar yedilar. Ular o’sha davrlarda cherkov maktablaridan qanoatlanmadilar. Hunarmandlar sexlarga uyushib, o’zlarining sex maktablarini ocha boshladilar, hunarmandlarning bolalari bunda o’qish, yozish, hisob va dindan saboq olar, uyga qaytgach otalaridan hunar o’rganar yedi. Gildiyalarga uyushgan savdogarlar ham o’zlarining gildiya maktablarini ochib bolalariga dastur asosida bilim bera boshladilar. Keyinroq sex va gildiya maktablari magistrat maktablariga, ya’ni shahar boshqarmasi (magistrat) harajatidagi maktablarga aylandi.
Bu maktablarning mudir va o’qituvchilari tegishli sex, gildiya va magistratura tomonidan tayinlanardilar. Talim pullik bo’lgan ushbu maktablar cherkovga hisobot bermasdi.
Bir talay sex, gildiya va magistrat maktablarida o’qish lotin tilidan ona tiliga ko’chirildi.
Sex, gildiya va magistrat maktablarining vujudga kelishi, G’arbiy Yevropa mamlakatlaridagi maktab ishining taraqqiyotida katta yutuq yedi. Bunday maktablar asta-sekin rivojlanib XV asrga kelib butun G’arbiy Yevropada faoliyat yurita boshladi.
Yevropada dastlabki universitetlar hamda Akademiyalarning tashkil topishi va ulardagi ta’lim tizimi. Yevropada birinchi universitetlar XII asrning ikkinchi yarmida Italiyada (Bolonya shahrida), Angliyada (Oksford shahrida), Fransiyada (Parijda) tashkil qilindi. Bu universitetlar dastlab professor va studentlarning mustaqil idora qilinadigan uyushmasi (korporasiyasi)dan iborat yedi. XIII asrga kelib o’z-o’zini idora qilish huquqini saqlab qolgan holda davlat tomonidan rasmiy tasdiqlandi. Cherkov yesa universitetni tamomlagan studentlarga ilmiy daraja va o’qituvchilik huquqini bera boshladi. Ana shu tariqa universitetlar rasmiy o’quv muassasasiga aylandi. XIV-XV asrlarga kelib universitetlar Yevropa mamlkatlarining hammasida mayjud edi.
Universitet ta’limining va undagi metodlarning sxolastik mazmuniqan qatiy-nazar, o’rta asr universitetlari Yevropa madaniyatining rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Zamonaviy Yevropa talim tizimining poydevori bo’lgan bu universitetlar ko’hna qitta mamlakatlarining demokratik rivojida ham o’z o’rniga yega.
