3. Mərkəzi Afrikada nüfuz mübarizəsi. Mərakeş – Osmanlı əlaqələri

Tunisdə mübarizə. 1574-cü ildə Osmanlı torpaqlarına daimi olaraq qatılan Tunis əvvəlcə mərkəzi əyalət kimi idarə olunurdu; lakin yeniçərilərin üsyanından sonra bölgənin idarəsi bəylərlə əvəz olundu. 1705-ci ildə Aydınlı Hüseyn bəy mövcud seçki sistemini ləğv edərək vərəsəlik prosedurundan keçərək öz sülaləsinə məxsus bir valilik qurdu. Bölgənin mərkəzdən uzaq olması və digər daxili və xarici səbəblərə görə Osmanlılar Tunisdəki bu yeni vəziyyəti qəbul etməli oldular. Asiya və Amerikadakı müstəmləkəçilik cəhdlərində istədiyi nəticəni əldə edə bilməyən fransızlar və öz siyasi birliyini yeni qurmağa başlayan italyanlar əsrin ortalarından Tunis coğrafiyası üzərində hakimiyyət mübarizəsinə başladılar. Əvvəla, regionu maliyyə cəhətdən özlərinə bağlayan qərb dövlətləri daha sonra balans siyasəti apararaq Tunisi faktiki işğal etmək planlarını həyata keçirmə meydanına qoydular. Bu baxımdan fransızların səyləri daha qabarıq idi. 1830-cu ildə Əlcəzairi öz hökmranlığı altına alan Fransa, 93-cü il müharibəsində ağır yaralanan və nüfuzdan düşmüş Osmanlı hökumətinin zəifliyindən istifadə etməyə çalışırdı. Bu vəziyyət qarşısında Sultan II Əbdülhəmid bölgədəki xilafət nüfuzunu itirməmək üçün Əlcəzair, Tunis və Trablusda böyük bir yürüşə başladı. Bölgəyə yeni hərbi hissələr göndərildi, mövqelər möhkəmləndirildi, xəlifənin Fransaya qarşı böyük müharibəyə girəcəyi və Tunis və ətrafının xarici dövlətlərin müdaxilələrindən qorunacağı elan edildi, bəzi səhralarla müqavilələr bağlandı. tayfalar. Osmanlıların bu əks hərəkətləri coğrafiyanı idarə etməkdə çətinlik çəkən fransızların getdikcə daha sıxıntıya düşməsinə və güclərini zəiflətməsinə səbəb olduqda, Fransa hökuməti Osmanlı idarəsinə nota verərək vali Nazif paşanın vəzifəsindən uzaqlaşdırılmasına səbəb oldu. Lakin Sultan II Əbdülhəmid Tunis və ətrafdakı fəaliyyətindən tamamilə əl çəkmədi. Lakin 1881-ci ildə müvəffəqiyyətlə xidmət etmiş Fizan valisi Mustafa Faiq Paşanın vəzifəsindən uzaqlaşdırılması, 1882-ci ildə Misirin ingilislər tərəfindən işğalı və Liviyada Şeyx Həmzə Zafirlə əlaqələrin kəsilməsi bölgənin taleyinin çətinləşməsinə səbəb oldu. Qərb müstəmləkəçilərinin mərhəmətinə buraxıldı. 1881-ci ildə Əlcəzair torpaqlarında Əlcəzair sərhəddində Krumir qəbiləsinin davam edən torpaq mübarizələri fransızların işğalı üçün bir bəhanə oldu. Sərhəddə təhlükəsizliyi qorumaq məqsədi ilə siyasi manevr edən Fransa, İstanbul hökumətinə işğal planının olmadığını bildirməsinə baxmayaraq, Tunisə əsgər göndərməyə başladı və faktiki olaraq onu işğal etdi. O dövrdə Krit sularında olan və Tunisi qorumaq üçün yola çıxan iki Osmanlı döyüş gəmisi Tunis sahillərinə çatanda işğal artıq başa çatmışdı. 12 may 1881-ci ildə Tunis bəyə diktə edilən Bardo müqaviləsi (Kəsr-i Səid müqaviləsi) ilə valilik Sadıq Paşada qaldı, lakin Fransızların lazım bildikləri yerləri işğal etmələri və Tunis gəlirləri kimi sərt şərtlər də irəli sürüldü. Osmanlı hökuməti bu müqaviləni tanımırdı və 1871-ci il fərmanı ilə bölgənin Osmanlı dövləti ilə əlaqələri var idi, üç əsr Osmanlı hakimiyyəti altında idi və əyalət rəisi yalnız daxili məsələlərdə sərbəst idi; lakin xarici dövlətlərlə münasibətlərində mərkəzdən asılı olduğunu bildirərək Bardo müqaviləsinin etibarsız olduğunu dünya ictimaiyyətinə bəyan etdi. Osmanlı rəhbərliyi Sevr müqaviləsinə (1920) qədər demək olar ki, hər fürsətdə fransızların bölgəni işğal etməsinə etiraz etsə də, 1886-cı ildən Tunisin Fransa ərazisi olması müddəasını (maddə 20) qəbul etməli oldu.