4- sinf o’qish darslarida xalq ertaklarini o’rgatish usullari

Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ish kirish, 2 bob, 5 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.

I BOB

ERTAK JANRINING BADIIY VA EPIK XUSUSIYATLARI

I.1. Ertak janri tabiati. O’zbekiston mustaqillikka erishgani tufayli milliy qadriyatlarga e’tibor kuchaydi. Zero, milliy qadriyatlar mamlakatimiz mustaqilligini mustahkamlaydigan ma’naviy asoslardan biridir Shu yil 5-10 aprelda Surxandaryo viloyatida o’tkazilgan “Xalqaro Baxshichilik festtivali”da Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning “ Xalqimiz sarchashmalarining ko’zlari qaytadan ochilayotganligi, jahon madaniyati yutuqlariga zo’r hissa qo’shgan buyuk ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy merosi teranligi va chuqurligi anglab olinganligi, har bir avlodning o’z o’tmishiga, olijanob milliy va diniy an’analariga hurmat bilan qarash, ularni asrab-avaylash ruhida tarbiyalanayotganligi, ayni chog’da hozirgi zamon jahon stivilizastiyasi va ma’naviyati qadriyatlarini o’zlashtirish va ularga oshno bo’lish zarurligi ravshan anglab etilganligi – mana shularning hammasi hayotbaxsh bir zamindirki, bizning yangilanish va xalqimizning milliy o’zligini anglashini oshirish, aholining siyosiy etukligi va faolligini kuchaytirish borasidagi siyosatimiz mana shu zaminga tayanadi”², degan fikrlari ma’naviyatimizning mustahkam poydevorlaridan bo’lmish mumtoz adabiy merosimizni va folklorimizni chuqur tadqiq etish va ularga yangicha yondashishni talab etmoqda.

Xalqimizning asrlardan asrlarga meros tarzida kelayotgan milliy qadriyatlari uzoq tarixiy jarayonda shakllangan. Ular ona yurtga ehtirom, avlodlar xotirasiga sadoqat, kattalarga hurmat, hayo, andisha kabi xususiyatlarning ustuvorligi, boshqa xalqlarnikiga o’xshamaydigan urf-odatlar, rasm-rusumlar, marosimlar va an’analar bilan tavsiflanadi.Ma’lumki, qadriyatlar muayyan sharoitlarda shakllanadi. Shu sababli ular mahalliy, milliy, mintaqaviy hamda umuminsoniy shakl va mazmunda mavjud bo’ladi.

Ertaklar o`zbek folklorining eng ommaviy va keng tarqalgan janrlaridan biri bo`lib, ularda xalqimizning uzoq asrli hayot tajribasi, donishmandligi, orzu- umidlari ifodalangan. Boshqa xalqlar folkloridagi kabi o`zbek xalq og`zaki ijodidagi ertaklarda ham tabiat va jamiyat haqidagi tushunchalar turli-tuman badiiy obrazlarda berilgan. O`zbek folklorining bu turli g`oyaviy mazmun jihatdan xalq- chil bo`lib, turli davr talablarini obrazlar orqali o`zida aks ettiradi. Ertaklar mehnatkash omma tomonidan yaratilgan va uzoq asrlardan beri ertakchilar hofizasida saqlanib, xalq urf-odatlari bilan chambarchas bog`langan, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotni fantastik va badiiy uydirmalar orqali ifodalangan folklorning epik janridir. Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu-log`otut turk “asarida etuk shaklida uchraydi va biror voqeani og`zaki tarzda hikoya qilish ma`nosini bildiradi. Ertak Surxandaryo, Samarqand, Farg`ona, o`zbeklari orasida metal, Buxoro viloyatidagi tuman va qishloqlarda ushuk, Xorazmda varsoqi, Toshkent shahrida va uning atrofida cho`pchak deb ataladi. Ertak hayot haqiqatining xayoliy va hayotiy uydirmalar asosida tasvirlanganligi, tilsim va sehr vositalariga asoslanishi, voqea va harakatlarning ajoyib-g`aroyib harakatlarda kechishi, qahramonlarning g`ayritabiiy jasorati bilan folklorning boshqa janrlaridan farq qiladi. Ertaklarda uydirma muhim mezon bo`lib, syujet voqealarining asosini tashkil qiladi, syujet chizig`idagi dinamik harakatning konflikt yechimini ta`minlaydi. Uydirmalarning turli xil namunalari ta`limiy estetik funksiyani bajaradi, janr komponenti sifatida o`ziga xos badiiy tasvir vositasi bo`lib xizmat qiladi. Uydirmalar voqea va hodisalarni hayotda bo`lishi mumkin bo`lmagan yoki mavjud bo`lgan hodisalar tarzida tasvirlaydi. Xayoliy va hayotiy uydirmalarning ishtiroki syujet chizig`ida tutgan o`rni va vazifasiga ko`ra ertakni ikki turga – xayoliy uydirmalar asos bo`lgan ertaklar,hayotiy uydirmalar asos bo`lgan ertaklarga bo`lish mumkin. Hayotiy uydirmalar asosidagi ertak syujeti mo`jizali, sehrli, hayotiy uydirmalarga asoslangan ertaklar syujeti esa hayotiy tarzda bo`lib, unda real voqea – hodisalar tasvirlanadi. Ertakda asosan uch maqsad hikoya qilinadi. Birinchisida ideal qahramonning jasorati, yovuz kuchlarga qarshi chiqib, xalq manfaatini himoya qilishi.

Ikkinchisida, asosan bosh qahramonning o`zga yurt malikalariga yoki parizodalariga oshiq bo`lib uylanishi, kasalga dori topishi, ajdar va devlar olib qochgan kishilarni ozod qilishi, uchinchisida, esa adolatsizlikka, zulmga qarshi chiqishi kabi maqsadlar bayon qilinadi. Birinchi maqsad pahlavonning faol harakati va g`ayri tabiiy kuch-qudrati bilan amalga oshsa, ikkinchi maqsad esa bosh qahramonning aql-idroki, tadbirkorligi bilan amalga oshadi. Ertak janri obrazlar talqini, g`oyaviy mazmuni va konflikti, syujet va kompozitsiyasi, uydirmalarni o`rni, vazifasi, tili va uslubiga ko`ra, shartli ravishda hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar, hajviy ertaklarga bo`linadi.

O`zbek xalq ertaklarni to`plash va nashr etish sohasida ko`zga ko`rinarli, ishlar qilindi va qilinmoqda. Biroq bu sohada ilmiy tekshirish ishlari ancha kech boshlandi. O`zbek xalq ertaklarining tasvifiga birinchi bo`lib marhum folklorist Buyuk Karimov kirishgan bo`lsa-da, bu ish oxiriga yetkazilmay qolgan. Biz mavjud fikrlarni umumlashtirib o`zbek olimlari to`plagan boy materiallar asosida

ertaklarning tasnifiga doir ba`zi bir fikrlarimizni bayon etmoqchimiz. Bizga ma`lumki, dunyo xalqlari jumladan,Yevropa va rus xalqlari ertaklari A.Aarne.Andreyev usuli bilan ma`lum bir sistemaga solib ishlab chiqilgan. 1911-yilda fin olimi Antti Aarne bir qancha Yevropa xalqlarining, jumladan A.N.Afanosyevning rus xalq ertaklari to`plamini o`rganib, shular asosida ertak syujetlarining ko`rsatkichini tuzdi. U ertaklarning qisqacha bayonini berib, ularni tasnif etdi va ma`lum bir tematik prinsip asosida gruppalashtirdi. Har bir syujet gruppasi tartibiga raqam qo`yildi. Aarne ko`rsatkichi butun dunyoga mashhurdir. U juda ko`p tillarga tarjima etildi. Buning folkloristika sohasida syujet raqamlari orqali ertaklarni aniqlashda ahamiyati zo`r. Shuningdek ertaklarning tasnifini berishda ham milliy ahamiyatga ega. Bu sistema ertaklarni ham shaklan, ham mazmunan turkumlarga ajratib turuvchi vosita hisoblanadi. 1929-yilda professor N.P. Andreyev rus geografik jamiyatining topshirig`iga muovofiq bu ko`rsatkichni rus tiliga tarjima etdi va yangi syujetlar asosida to`ldirdi. Bu ko`rsatkich bibliografik to`lalikni o`z ustiga ololmaydi; ertaklardagi orginallikni,har bir xalqning milliy holoriti psixologik holati va boshqa o`ziga xos xususiyatlarini ochib bera olmaydi. Uning vazifasi o`quvchilarga ertak syujetlarining qaysi to`plamda mavjudligini, qay darajada tarqalganligini ko`rsatishdan iboratdir. Bu ko`rsatkich asosida o`zbek xalq ertaklarini tasnif etish va nomerlash hozircha qiyin, chunki hali o`zbek ertaklari to`la to`planmagan va nashr etilmagan. Ma`lum bir syujetga ega bo`lgan ertaklar qayerlarda qay darajada tarqalganligi ham ma`lum emas. Bu ularni bir darajada bo`lsa ham sistemalashtirmaslik kerak degan emas, albatta. Qo`limizdagi mavjud faktlar o`zbek xalq ertaklarini ma`lum darajada klassifikatsiyalashga imkon beradi. Biz o`zbek xalq ertaklarining g`oyaviy mazmuni, badiiy xasusiyatlari, syujet sxemasi, kompozitsion qurilishi va uslubiga ko`ra to`rt asosiy guruhga bo`lamiz.

1.Hayvonlar haqidagi ertaklar.

2.Sehrli-fantastik ertaklar.

3.Hayotiy ertaklar.

4. Satirik ertaklar.

1.Hayvonlar haqidagi ertaklar. Bu turdagi ertaklarning bir qanchasida ibtidoiy insonning hayoti, mehnat, dunyoqarashi tushunchasi ifodalangan. Bularda ko`zga tashlanadigan muhim xususiyat tabiat hodisalari va turli hayvonlarga totemestik va animestik qarashning ifodalanishidir. Qadimgi davrlarda yuzaga kelgan bunday ertaklarda o`sha zamondagi ovchilik, baliqchilik va boshqa kasb bilan shug`ullanuvchilarning dunyoqarashlari, ishonchlari, e`tiqodlari o`z izini qoldirgan. Ular insonlar o`rnidan hayvonlar gapiradigan, fikrlaydigan qobiliyatga ega deb tushunganlar. Yuzaga kelgan ertak afsonalar nasldan-naslga, asrdan-asrga o`tib, bir qismi bizgacha yetib kelgan. O`zbek xalq ertaklari orasida hayvonlar haqida yaratilgan ertaklar anchagina o`rinni tashkil etadi. Hayvonlar haqida ertaklar o`ziga xos xususiyatga ko`ra, ertaklarning boshqa turlaridan farq qiladi. Kompozitsion tuzilishga ko`ra soddaligi bilan ajralib turadi. Syujet doirasini tashkil etuvchi voqealar miqdori kam. Ko`pincha ular bir,ikki voqea asosida quriladi. Ertak matnini tashkil etuvchi rivoyat ko`pincha dialog asosida qurilgan bo`lib, mazmuni ramz obrazlar allegorik shaklga asoslangan. Hayvonlar haqidagi ertaklarni bolalar ertagiga qo`shish mumkin. Chunki ularda bolalarning ma`naviy va estetik talablariga javob beradigan xususiyatlar ko`p. Ularda harakat tez ifodalanadi, dialoglar, hayvonlar va shaxslar o`rtasidagi fikr va maqsadlarni anglatuvchi vosita. Fikrimizning dalili uchun “Bo`ri bilan tulki”ertagini keltiramiz.