5-mavzu. “Vertical Thinking” (Vertikal fikrlash) va “Lateral Thinking”

5.1-rasm. Vertikal fikrlashning mohiyati⁴
Edvard de Bono, shuningdek, yonma-yon fikrlashni hazil bilan bog’laydi, chunki tanish naqshdan yangisini kutilmagan uslubga o’tkazish borligini ta’kidlaydi. Aynan mana shu ajablanib, kulgi va yangi tushunchalarni vujudga keltiradi, bu dastlab aniq bo’lmagan boshqa fikr uslubini ko’rish qobiliyatini osonlashtiradi. De Bononing fikriga ko’ra, lateral fikrlash ijodkorlikning “vertikal” mantiq, muammolarni hal qilishning klassik usuli sifatida standart idrok etishdan ataylab uzoqlashadi.
Lateral fikrlash muammolarni bilvosita va ijodiy yondashuv orqali hal qilish, darhol aniq bo’lmagan fikrlash va faqat an’anaviy bosqichma-bosqich mantiq yordamida erishib bo’lmaydigan g’oyalarni o’z ichiga oladi.

5.2-rasm. Lateral fikrlashning mohiyati⁵
Lateral fikrlashni tanqidiy fikrlashdan farqlash kerak. Tanqidiy fikrlash, birinchi navbatda, xulosalarning haqiqiy qiymatini baholash va xatolarni izlash bilan bog’liq bo’lsa, lateral fikrlash xulosalar va g’oyalarning “harakat qiymati”ga ko’proq e’tibor beradi. Inson ma’lum bir g’oyadan yangi g’oyalarga o’tish uchun lateral fikrlashni qo’llaydi.
5.2. VF va LF ning ahamiyati.
Vertikal fikrlashning maqsadi ham muammoga bitta jiddiy javobni berishdir. Vertikal fikrlash, javob allaqachon mavjud bo’lgan va ketma-ket vositalar yordamida tushuntirilishi kerak bo’lgan jarayonlarda ko’proq qo’llaniladi. Shu nuqtai nazardan, vertikal fikrlash orqali olingan javob, shaxs uchun mavjud bo’lgan ma’lumotlarni ko’rib chiqishda ko’pincha “eng to’g’ri” deb hisoblanadi.⁶ Bono talqiniga kelsak, shaxslar yagona fikrlash uslubiga rioya qilishlari shart emas, aksincha ikkalasini sintez qilish yo’li bilan yechimlar hosil qilishadi. Amaldagi fikrlash uslubi jihatidan har xil shaxslar har xil imtiyozlarga ega bo’lishiga qaramay, har ikkalasining muvozanati odatda har qanday muammoga yechim topishda eng maqbul deb hisoblanadi.
Deyarli har qanday “fikrlash uslubi”ning yondashuvlari cheksiz tuyulishi mumkin, chunki odamlar bunday fikrlash usullarini deyarli har qanday jarayonlarda qo’llashlari mumkin. Biroq, vertikal fikrlashni yaratish, yoshligidanoq odamlarda tanqidiy fikrlashga undovchi vosita bo’lib xizmat qilishi kerak. “Olti fikrlovchi shlyapa” singari unchalik mashhur bo’lmasa-da, bu holda de Bononing asarlari yana o’qituvchilarga akademik sharoitda yordam berish vositasi sifatida qaralishi mumkin. De Bono rivojlanayotgan yosh toifasiga kirgan shaxslar uchun tanqidiy fikrlash konsepsiyasini tan olish juda muhim deb hisoblagan. Biroq, bu muammolarni hal qilishda ijodkorlikdan foydalanishni rad etish uchun emas, aksincha ikkalasining ham muvozanatini tasdiqlash edi. De Bononing asarlari “Vaziyat jumbog’i”ni ishlab chiqqan Pol Sloan tomonidan yanada kengaytirildi.
“Vaziyat jumboq”lari - bu har bir savolga bir nechta mumkin bo'lgan javoblarga ega bo’lgan, shuningdek eng to’g’ri bo’lgan jumboqlarning bir qatori. O’yin o’ynayotgan bolalar nafaqat eng to’g’ri javobni to’g’ri tanlagani uchun, balki boshqa javoblarni aniqlagani uchun ham mukofotlanadi. Ushbu usul yordamida shaxsning yonma-yon va vertikal fikrlash qobiliyatlari bir vaqtning o’zida rivojlanadi, shuningdek o’qituvchilarga bolaning qaysi “mutafakkir” turiga mos kelishini baholashga imkon beradi. Bolaning fikrlash uslubini farqlash va tasniflash o’qituvchilar uchun rivojlanish haqida gap ketganda juda muhimdir. Shu sababli, de Bonodan kelib chiqadigan tushunchalarning amaliy qo’llanilishi akademik sharoitda ulkan progressiv ta’sirga ega.
Shunday qilib, ketma-ket fikrlash qobiliyati (bu holda vertikal fikrlash deb tasniflanadi) bu shaxs bilan rezonanslasha boshlaydigan tushunchadir. Odatda shaxslar o’zlarini vertikal yoki keyinroq bo'lgan yagona fikrlash usuli bilan bog’lashganligi sababli, Pol Sloan bunday vaziyat jumboqlarini yoshligida kiritishni taklif qiladi. Bu, aks holda shaxsga qulay bo’lmaydi deb o’ylaydigan fikrni rag’batlantirishga yordam beradi deyilgan.⁷
Lateral fikrlash – bu jarayonlar to’plami. Lateral fikrlash vositalarining to’rtta asosiy toifalari:
• sizning fikrlash tarzingizni odatdagi yo’llaridan xalos qiladigan g’oyalarni yaratadigan vositalar;
• yangi g’oyalarni izlashda ongingizni yangi imkoniyatlar uchun ochadigan vositalar;
• qiymatni maksimal darajaga ko’tarishga yordam beradigan jamlovchi vositalar;
• yovvoyi g’oyalarni yaratish va ularni haqiqiy dunyo cheklovlari, resurslari va qo’llab-quvvatlashiga moslashtirish orqali ijod jarayonini asoslaydigan vositalar.
Muammoni hal qilish. Agar biror narsa muammo tug’dirsa, vaziyatning ishlashi yoki holati kamayadi. Muammoni hal qilish muammoga nima sabab bo’lganini aniqlash va keyin uni hal qilish yo’llarini aniqlash bilan shug’ullanadi. Maqsad - vaziyatni kerakli joyga yetkazish. Masalan, ishlab chiqarish liniyasi soatiga 1000 ta mahsulotni ishlash tezligiga ega. To’satdan, ish tezligi soatiga 800 ta mahsulotga tushadi. Nima uchun bu sodir bo'lganligi haqida g’oyalar va ishlab chiqarish liniyasini ta’mirlash uchun ishchilarga ish haqini oshirish kabi yechimlarni o’ylash kerak. Muhandislik talabalarining juda ochiq savollarga javob berish qobiliyatlarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, ko’proq lateral fikrlaydigan talabalar muammolarni ancha tezroq va aniqroq yechishga qodir.