5-Mavzuni davomi

---

5-Mavzuni davomi 
Xaritaning mazmunini ishlab chiqishga kirishilganda, unda tasvirlanishi 
kerak boʻladigan obyektlar tavsifini aniqlash zarur. Obyektlarni tavsiflash ularning 
xususiyatlaridan kelib chiqib bajariladi. Obyektlar xususiyatlari odatda tuzilmaviy, 
mantiqiy va funksional turlarga boʻlinadi. O b y e k t l a r n i n g t u z i l m a v i y
x u s u s i y a t l a r i - bu obyektlarni tuzilishi va ularning elementlarini yagona butun 
qilib yoki tizimli tashkil qilishni aks ettiruvchi xususiyatlardir. Bunda obyektning 
mazmunli va fazoviy tuzilishlari ajratiladi.
Mazmunli tuzilmaga sanoat obyektlari, qishloq xoʻjaligining ixtisoslashuvi, 
tuproq-grunt tavsifi, aholi punktlari turlari va shu kabilar kiradi. Obyektning 
fazoviy tuzilmasiga aholi punktining tuzilmasi, unda imorat qurilishi, kvartallarni 
rejasi, daryo tarmogʻining va qirgʻoq chiziqlarining chizmasi va boshqalar kiradi. 
Sifat va miqdor koʻrsatkichlari kabi tuzilmaviy xususiyatlar oʻlchashning muvofiq 
keluvchi birikmalarida, masalan maydon birliklarida, obyektning uzunligi va 
balandligida, tabiiy qiymatlar va shu kabilarda ifodalanadi.
O b y e k t y o k i h o d i s a l a r n i n g m a n t i q i y x u s u s i y a t l a r i g a
ularning ahamiyatliligi boʻyicha u yoki bu guruhga tegishli boʻlishi kiradi. 
Masalan, aholi punktidagi asosiy, magistral va ikkinchi darajali koʻchalar, oriyentir 
ahamiyatiga ega boʻlgan yoki boʻlmagan obyektlar va h.k.
O b y e k t l a r n i n g f u n k s i o n a l x u s u s i y a t l a r i ga obyekt tomonidan 
bajariladigan funksiyalar kiradi (masalan, olib borayotgan faoliyati, kema qatnovi 
mavjudligi va shu kabilar).
Model sifatida xaritalarni loyihalashda, kartografik hodisalarning miqdor va 
sifat tavsifini tasvirlash uchun, ularning ifodalanish birliklari va koʻrsatkichlari 
turlarini tanlash kerak. Tavsiflarning turini va ularning koʻrsatkichlarini tanlash 
xaritaning maqsadi, mavzusi, xaritaga olinayotgan obyektning yoki hodisaning 
tabiati (uning tarkibiy va fazoviy tuzilmasi), xaritani tuzish uchun jalb qilingan 
kartografik manbalar xususiyatlari kabi omillar bilan belgilanadi.

---

Kartografik axborotni taqdim qilish shakli (miqdorli, sifatli) muhim 
ahamiyatga ega. Qator holatlarda sifatli axborotni tasvirlash uchun u miqdorli 
shaklga aylantiriladi. Masalan, shartli ball tizimida koʻrsatkichlarning ifodasiga 
ega eksport baholash metodidan foydalanilganda, koʻrishimiz mumkin. 
Modellashtirilayotgan hodisaning miqdor tavsifi mutloq (absolyut) yoki nisbiy 
koʻrsatkichlarda ifodalaniladi. 
Kartografik tasvirlash usullarini, kartografik shartli belgilar va legendalar 
tuzilishini loyihalashni asosiy maqsadi – bu xaritaning mazmunini uzatishning eng 
yaxshi, qulay sharoitini taʻminlashdir, yaʻni real borliqning alohidagi tomonlarini 
kartografik shaklda ifodalash.
Xaritada xaritaga olinayotgan obyektni toʻgʻri va aniq tasvirlash va 
xaritaning maʻlumotliligini oshirish, koʻplab hollarda kartografik tasvirlash 
usullarini toʻgʻri tanlashga bogʻliq. Tasvirlash usulini tanlash xaritaning maqsadi 
va masshtabiga, shuningdek, xaritaga olinayotgan hududning xususiyatlariga, 
xaritaga olinayotgan obyektlar va hodisalarning tavsifi (mohiyati) kabi omillarga 
bogʻliqdir.
Bu omillar bilan birga xaritaga olinayotgan obyektning fazoviy tuzilmasi, 
uning joylashish darajasi (nuqtada, chiziqda yoki maydonda) ham hisobga olinadi. 
Obyekt maydonda joylashgan holatda uni hududda tarqalish xarakteri eʻtiborga 
olinadi (uzluksiz yoki tarqoq, bir tekis yoki ora-sira, aniq yoki noaniq konturlarda).
Tasvirlash usulini tanlashda va uni amalga oshirishda, mavjud kartografik, 
statistik va boshqa materiallar va dastlabki manbalarning batafsillik darajasi va 
toʻliqligi, shuningdek, usulni texnik tadbiq qilish imkoniyatlari hisobga olinadi. 
Sanab oʻtilgan omillarni bilish, uni aniq vazifalar uchun qoʻllash, tasvirlanishining 
eng maqsadga muvofiq, tejamkor kartografik tasvirlash usullarini tanlash, uning 
oʻziga xosligi, imkoniyatlari, ustunliklari va kamchiliklarini hisobga olish 
muhimdir.
Xaritani loyihalashda kartografik shartli belgilarning eng maʻqbul tizimini 
ishlab chiqishga alohida eʻtibor beriladi. Kartografik belgilarni loyihalashning 
umumiy masalalari ushbu darslikning 1-bobida berilgan, ular batafsil “Xaritalarni 

---

jihozlash” kursida bayon qilingan. Bu masalani aniq xaritalarni yaratish uchun 
tadbiq qilish keyingi boblarda qisman yoritilgan.
X a r i t a l a r n i j i h o z l a s h n i loyihalash:
-
xaritani nashrga tayyorlashning eng maqbul 
usullarini tanlash;
-
xarita mazmunini koʻrib uni idrok qilishning eng 
yaxshi yoʻllarini, koʻrgazmaliligini, badiiyligini, shuningdek, 
xaritani eng qulay nashr qilishni taminlovchi grafikli (shtrixli 
va shriftli) va boʻyoqli jihozlashni ishlab chiqishni oʻz ichiga 
oladi.
Xaritani nashrga tayyorlash plastiklarda chizish yoki oʻyish yoʻli bilan nashr 
qilish 
masshtabidagi 
alohida 
originallarda, 
shuningdek, 
yiriklashtirilgan 
masshtabda yoki nashr qilish masshtabida qattiq yelimlangan asosda qogʻozga 
chizish yoʻli bilan (birlashgan yoki alohidagi originallarda) amalga oshiriladi. 
Xaritalarni nashrga tayyorlashning eng maʻqbul usullarini loyihalash koʻplab 
omillarga bogʻliq: bu ishlarni bajarish uchun tuzish originallari mazmunining 
murakkabligi, ijrochilar malakasi, jihoz va materiallar, vaqtning yetarligi va h.k.
Xaritalarni shtrixli, shriftli va boʻyoqli jihozlanishi estetik jihatidan 
mukammal boʻlishi, xaritaning maqsadi va undan foydalanish shartlariga eng 
mukammal tarzda muvofiq kelishi shart. Boshqacha qilib aytganda, ular 
kartografik dizaynni taʻminlashi shart, uning asosida sanoatning dizayni bilan 
analogiyasi boʻyicha ishlab chiqarish sanʻati tamoyili - “shaklining foydasi va 
mukammalligi” yotadi.
Kartografik dizayn xaritaning estetik va badiiy ifodaligida, qoʻllangan 
tasviriy vositalarning amaliyotga yoʻnaltirilganligida namoyon boʻlib, ularning 
soddaligida, qatʻiyligida, tejamkorliligida, tuzilishi va oʻzlashtirilishi qulayligida, 
koʻrgazmaliligida bilinadi.
Xaritalarni jihozlashda estetiklik xaritaning fonli (maydonli) va shtrixli 
elementlari uchun ranglarni garmonik uygʻunligini toʻgʻri qoʻllash bilan erishiladi. 
Xaritaning grafik jihozlanishi iloji boricha sodda, stillashgan va noyob boʻlishi 

---

kerak. Xaritalarni badiiy jihozlashning asosiy tamoyillari xaritalarni jihozlash 
boʻyicha amaliy qoʻllanmalarda batafsil bayon qilingan.
Xaritani jihozlashni loyihalash ishlari ilmiy-texnik, foydalanish, maqsad va 
mazmun hossalarini eʻtiborga olib amalga oshiriladi.
Bir tomondan xaritaning mazmunini loyihalash, boshqa tomondan bu 
mazmunni aks ettirish uchun kartografik tasvirlashning qulay usullari va 
kartografik belgilar tizimidan foydalanish xaritalar legendasini shakllantirishni 
taʻminlaydi. U birinchi ikkita vazifani hal etilishi bilan bir vaqtda ishlab chiqiladi 
va ikkita xizmatni bajaradi. 
Birinchi xizmati shundan iboratki, legenda ishlab chiqilgan boʻlib, u xaritani 
tuzish jarayoniga xizmat qiladi. U xaritaning asosiy va organik qismi hisoblanadi. 
Legendani ishlab chiqish xarita mazmunining asosiy elementlarining toʻliqligini 
belgilash, ularning ahamiyati va oʻzaro aloqalarini aniqlash, elementlar tasnifining 
tamoyillarini bilish va xaritani jihozlash xarakterini belgilash imkonini yaratadi.
Legendaning ikkinchi xizmati “oʻqilgan” degan nomidan kelib chiqadi va 
uni jizohlash uchun zarur boʻlgan xaritalarda foydalanilgan shartli belgilarni 
aniqlashtirishdan iborat. Legenda xaritani oʻqish, unda nazarda tutilgan fikrlarni va 
mazmunni ochish hamda tizimli aloqani aniqlash imkonini beradi. Turli xil 
xaritalar legendalarining turlari va ularni tuzish metodikasi ushbu darslikning 4-
bobida koʻrib chiqilgan.
Xarita va atlaslarni loyihalashni eng muhim bosqichlaridan biri – bu 
xaritaning muharriri tomonidan texnik muharrir ishtirokida amalga oshiriladigan 
xaritalarni yaratishdagi eng samarali texnologiyalarni ishlab chiqish hisoblanadi. 
Tanlangan texnologiya ishlab chiqarish hajmini va uning rentabelligini 
taʻminlovchi, xaritalar originallarini yaratishning eng samarali, istiqbolli va 
oqilona usullaridan boʻlib, foydalanishga, ishlab chiqarish unumdorligini 
oshirishga, sifatga, ishlab chiqarish siklini tejamkorligiga va uning minimal 
tarzdagi davomiyligiga asoslangan boʻlishi kerak.
Xaritani loyihalashda texnologiyalarni tanlash bilan birga mazkur 
kartografik asarni yaratishning tashkiliy masalalari ham hal etiladi, ishni 

---

bajaruvchilar oʻrtasida hamkorlik qilish boʻyicha tavsiyanomalar beriladi, ishni 
bajarish ketma-ketligi oʻrnatiladi. 
Loyihalashning yuqorida koʻrib chiqilgan turlari har qanday turdagi xaritani 
yaratishda bajariladi, lekin xaritani tuzishning oʻziga xos xususiyatlari hisobga 
olinadi. Xaritalarni loyihalash boʻyicha butun ishlar majmuasida, shuningdek, 
koʻrsatmalar, yoʻriqnomalar va boshqa muharrirli-texnik hujjatlarni ishlab chiqish 
ham bajariladi. Bunda loyihalashning oʻziga xosligi quyidagicha: 
-
mazkur turdagi xaritalarni loyihalash va tuzishda 
oldingi tajribalar hisobga olinadi; 
-
yaratilayotgan 
turdagi 
xaritalarning 
qulay 
parametrlarini belgilash uchun eksperemental tadqiqotlar 
bajariladi;
-
xaritalarni yaratish metodlari va texnikasining 
yangi talablarini hisobga olib, mazkur turdagi xaritalar uchun 
asosiy, tayanch holatlar ishlab chiqiladi.
Bajarilgan ishlar natijasi xaritalarni yoki ularni tizimini yaratish boʻyicha 
tahririy – texnik loyiha hisoblanadi.