Tələb, təklif və hökumət siyasətlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin təhlili
Təklif, Tələb və Hökumət Siyasətləri
Tənzimlənməyən bazar sistemində, tarazlıq qiyməti və həcmini bazar gücləri müəyyən edir.
Tarazlıq şərtləri səmərəli olmasına baxmayaraq, bu halda belə bəzi kəsimlər məmnun olmaya bilər.
İqtisadçıların rolu nəzəriyyələrdən istifadə edərək siyasət formalaşdırmaqdır.
QİYMƏT TƏNZİMLƏMƏLƏRİ
Siyasətçilər alıcı və satıcıların bazar qiymətindən məmnun olmadıqlarını düşündükləri halda bazara müdaxilə edirlər.
Nəticədə hökumət döşəmə və tavan qiymət mexanizmi tətbiq edir.
QİYMƏT TƏNZİMLƏMƏLƏRİ
Tavan Qiyməti
Bir əmtəənin satıla biləcəyi maksimum qiymət qanunla müəyyən edilir.
Döşəmə Qiyməti
Bir əmtəənin satıla biləcəyi minimum qiymət qanunla müəyyən edilir.
Tavan qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər
Hökumət tavan qiyməti tətbiq etdikdə bunun iki mümkün nəticəsi olar bilər:
Əgər tavan qiyməti, tarazlıq qiymətindən yüksək müəyyən edilmişdirsə təsirli olmayacaqdır.
Əgər tavan qiyməti tarzalıq qiymətindən aşağı müəyyən edilmişdirsə, təsirli olacaqdır və tələb artıqlığına (təklif çatışmazlığına və ya qıtlığıa) səbəb olacaqdır.
Qrafik 1: Tavan qiyməti şəraitində bazar
Qrafik 1: Tavan qiyməti şəraitində bazar
Tavan qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər
Tavan qiymətinin təsirləri
Təsirli tavan qiyməti aşağıdakılara səbəb olur:
qıtlıq, çünkü QD > QS.
Məsələn: 1970-ci illərdəki benzin qıtlığı
qeyri-qiymət mexanizmləri
Məsələn: Uzun növbələr, satıcılar tərəfindən həyata keçirilən diskrimnasiyalar
1973-cü ildə OPEC dünya bazarlarında xam neftin qiymətini yüksəldir. Bununla da, xam neft benzinin əsas xammalı olduğundan yüksək neft qiymətləri benzin təklifini azaltmağa başlamışdır.
Bəs uzun benzin növbələrinə nə səbəb oldu?
Qrafik 2: Tavan qiyməti şəraitində benzin bazarı
Qrafik 2: Tavan qiyməti şəraitində benzin bazarı
NÜMUNƏVİ HADİSƏ: Qısa və uzun müddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənzimləmələr
Kirayə haqqları üzrə təsbit edilən tavan qiymətidir.
Kirayə haqqlarının tənzimlənməsi siyasətlərinin məqsədi yoxsul xalqın evlərdən istifadə edə bilməsinə kömək etməkdir.
Bir iqtisadçıya görə kirayə haqqlarının tənzimlənməsi “şəhəri bombalamadan dağıtmanın ən yaxşı yoludur.”
Qrafik 3: Qısa və uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənzimləmələr
Qrafik 3: Qısa və uzunmüddətli dövrdə kirayə haqqları üzrə tənizmləmələr
Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər
Hökumət döşəmə qiyməti tətbiq etdikdə, bunun 2 mümkün nəticəsi ola bilər:
Əgər döşəmə qiyməti tarazlıq qiymətinin altında müəyyən edilmişdirsə təsirli deyildir.
Əgər döşəmə qiyməti tarazlıq qiymətinin üstündə müəyyən edilmişdirsə təsirlidir və təklif artıqlığı ortaya çıxarır.
Qrafik 4: Döşəmə qiyməti şəraitində bazar
Qrafik 4: Döşəmə qiyməti şəraitində bazar
Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər
Döşəmə qiyməti təklif və tələbin tarazlıq qiyməti və həcminə doğru hərəkətinə mane olur.
Bazar qiyməti döşəmə qiymətinə çatdıqda, daha aşağı düşə bilməz və bazar qiyməti döşəmə qiymətinə bərabər olur.
Döşəmə qiyməti mexanizminin bazar nəticələrinə göstərdiyi təsirlər
Təsirli döşəmə qiyməti aşağıdakılara səbəb olur...
Təklif artıqlığına. Çünkü QS > QD.
Qeyri-qiymət mexanizminə. Bu ayrı-seçkilik kriteriyasından istifadəyə əsaslanan alternativ mexanizmdir.
Məsələn: Minimum əmək haqqı, aqrar qiymət yardımları.
Minimum əmək haqqı
Minimum əmək haqqı döşəmə qiymət mexanizminə ən yaxşı nümunədir.
İşə götürənin daha aşağı əmək haqqı ödəməsinə mane olur.
Qrafik 5: Mimimum əmək haqqı əmək bazarına necə təsir göstərir?
Qrafik 5: Mimimum əmək haqqı əmək bazarına necə təsir göstərir?
VERGİLƏR
Hökumətlər dövlət layihələrində istifadə edəcəkləri gəliri artırmaq üçün vergi qoyurlar.
Alıcılar və ya Satıcılar üzərinə qoyulan vergilər bazar nəticələrinə necə təsir göstərir?
Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir.
Bir əmtəəyə vergi qoyulduqda həmin əmtəənin alqı-satqısı aşağı düşür.
Alıcılar və satıcılar vergi yükünü bölüşdürürlər.
Elastiklik və Vergi İnikası
Vergi inikası bazar iştirakçıları arasında vergi yükünün bölüşdürülməsi yoludur.
Elastiklik və Vergi İnikası
Vergi inikası vergi yükünün kimin çiyninə düşəcəyini müzakirə edir.
Vergilər bazar tarazlığında dəyişmə doğurur.
Vergilərin kimə tətbiq edilməsinə baxmayaraq, istehlakçılar daha çox ödəyir, satıcılar isə daha az qazanır.
Qrafik 6: Alıcılar üzərinə vergi tətbiqi
Elastiklik və Vergi İnikası
Vergi bazar fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir.
Bir əmtəəyə vergi qoyulduqda həmin əmtəənin alqı-satqısı aşağı düşür.
Alıcılar və satıcılar vergi yükünü bölüşdürürlər.
Qrafik 7: Satıcılar üzərinə vergi tətbiqi
Qrafik 8: Məşğulluq vergisi
Elastiklik və Vergi İnikası
Vergi yükü hansı nisbətlərdə bölüşdürülür?
Vergilər alıcıların üzərinə qoyulduğu halla müqayisədə satıcıların üzərinə qoyulduqda təsirləri necə olur?
Bu sualların cavabı tələb elastikliyi və təklif elastikliyindən asılıdır.
Qrafik 9: Vergi yükü necə bölüşdürülür
Qrafik 9: Vergi yükü necə bölüşdürülür
ELASTİKLİK VƏ VERGİ İNİKASI
Onda vergi yükü necə bölüşdürülür?
Bazarda daha az elastik olan tərəfin vergi yükü daha çox olur.
Tələb Elastikliyi> Təklif elastikliyi, onda istehsalçının
Təklif elastikliyi > Tələb elastikliyi, onda istehlakçının
VERGİ YÜKÜ DAHA ÇOXDUR!
Xülasə
Qiymət tənzimləmələri tavan və döşəmə qiymətlərini əhatə edir.
Tavan qiyməti əmtəə və xidmətin maksimum qanuni qiymət səviyyəsini göstərir. Məsələn, kirayə haqqlarının tənzimlənməsi.
Döşəmə qiyməti əmtəə və xidmətin qanuni minimum qiymət səviyyəsini göstərir. Məsələn, minimum əmək haqqı səviyyəsi.
Xülasə
Dövlət ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə vergi gəlirləri yüksəldilir.
Nə vaxt hökumət əmtəənin üzərinə vergi qoyur, o zaman da həmin əmtəənin bazar tarazlığı həcmi aşağı düşür.
Əmtəə üzərinə qoyulan vergi alıcılarn ödədiyi qiymət ilə satıcıların əldə etdiyi qiymət arasındakı fərqdir.
Xülasə
Vergi dərəcəsi vergi yükünün kim tərəfindən ödəniləcəyi ilə əlaqəlidir.
Vergi dərəcəsi verginin alıcılar və satıcılardan toplanılması ilə əlaqəli deyildir.
Vergi dərəcəsi təklif və tələbin qiymət elastiklikləri ilə əlaqəlidir.
Vergi yükü daha çox bazarın az elastik olan gücü üzərinə düşür.
TÖVSİYƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATLAR
Nick Wilkinson, “Managerial Economics: A Problem-Solving Approach”, Cambridge University Press, 2005
Gregory Mankiw, “Principles of Microeconomics”, Cengage Learning, 2011
Luke M. Froeb, Brian McCann, “Managerial Economics: A Problem-Solving Approach”, Thomson South-Western, 2008
Michael R. Baye, “Managerial Economics and Business Strategy”, McGraw-Hill/Irwin, 2010
İbrahim Özer Ertuna, “Yönetim Ekonomisi”, Okan Üniversitesi Yayınları, 2009
Qreqory Mənkyu, “Ekonomiksin Əsasları”, Bakı, ADİU, 2010
