5-tema. XVII ásirden XIX ásirdiń yarımıǵa shekem tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler rawajlanıwı. Joba

5.1. Buxara ámirligi, Qoqand ҳáм Xiywa xanlıqlarında tálim-tárbiya, mektep hám medreselerde, qızlar mektebinde bilimlendiriwdiń mazmunı.
XVI ásirdiń ekinshi yarımı, ásirese ásirdiń axırında Maverennaxrda temuriylı beklerdiń ortasında hákimiyat ushın talas-tartıslar, óz-ara urıslar kúsheyip ketti. Ekinshi yarımı hám usı ásirdiń axırında Shaybaniyxannıń basqınshılıq is-háreketleriniń háwij alıwına imkániyat jaratıp berdi.
Maverennaxr hám Xorasandaǵı bekkem mámlekettiń awhalları tómenledi. XV-ásirdiń axırında Shaybaniyxan Otrar qalasın basıp aldı hám Túrkstandı, sońınan Buxara hám Samarqandtı, Ferǵana oypatlıǵın, 1506-jılı bolsa Xerattı basıp aldı. Biraq ózi Iran shaxı Ismayıl 1-menen bolǵan urısta qaza taptı.
XVI-ásirdiń axırında Ashtarxaniyler húkimranlıq ete basladı. Bul dáwirde Orta Aziyada bir-birine bolǵan qarama-qarsılıqlar, urıslar kóbeyip bara berdi. XV11 ásirde Imamqulixan, Subxanqulixan ortasındaǵı taxt ushın gúresler dawam ettirildi. Mámleketti birlestiriwge umtılıwlar boldı. Biraq óz-ara kelispewshilikler sebepli xalıqtıń tınıshlıǵıı buzıldı, talan-tarajlıq hádiyseleri orın aldı.
Ekonomikalıq-siyasıy turmısta túskinlik júz berdi. Bul túskinlik mádeniy turmısqada unamsız tásirin tiygizdi. Degen menen XV ásirdegi mádeniy rawajlanıwdıń belgili dástúrleri saqlanıp Ilim, din, jámiyetlik-filosofiyalıq hám ádep-ikramlılıq pikirler tariyxında ayrım oyshıllar, belgili talant iyeleri, belgili shayırlar jetilisip shıqtı.
Bul dáwirde ózbek hám tájik ádebiyatı tariyxında óshpes iz qaldırǵan, xalıqtıń ayanıshlı awalların, arzıw-úmitlerin úlken ókinish penen jırlap, xalıqqa jetkerip bilgen Sayd Nasafiy, Turdiy, Mashrab, Supı Allayar siyaqlı shayırlar tınımsız túrde óz dóretiwshiliklerin rawajlandırdı. Olar óz shıǵarmalarında jámiyetlik turmıstaǵı qarama-qarsılıqlar, basqınshılardıń miyrimsizlikleri haqqında shınlıqtı bayanladı. Xalqtı birlikke, tatıwlıqqa, birgelikte miynet islewge shaqırdı.
Bul dáwirlerdegi Mirzaxan Sheroziy (1585-jılı ólgen), Yusup Qarabaqıy (1563-1447), Muxammad Sharif Buxariy (1697-jılı ólgen) siyaqlı ulamalar óz shıǵarmalarında xalıqtı ilim alıwǵa, bilimli bolıwǵa shaqırdı. Olar tálim-tárbiya, diniy úrp-ádetler haqqında pikir júritti.
XVIII ásir hám XIX ásirdiń birinshi yarımında Orta Aziyada qáliplesken 3 xanlıq ortasında toqtawsız hám ayawsız gúresler alıp barıldı. Usınday urıslardıń nátiyjesinde Qoqand hákimi Omarxanǵa 1808-jılı turmısqa shıqqan, belgili shaira Nadirabegim 1842-jılı Qoqandqa bastırıp kirgen Buxara ámiri Amir Nasırullanıń pármanına muwapıq eki balası hám 12 jasar aqlıǵı Muxammed Aminxan menen birgelikte óltirildi.
Biraq, bunday waqıyalarǵa qaramastan sawda, ekonomika, mádeniy baylanıslar, ilim-bilim rawajlanıp bara berdi. Xorezm xanlıǵında Shermuxammed Munis, onıń jieni Muxammad Rizo – shayır Ogaxiy, Kámil Xorazmiy, Avaz Otar siyaqlı alımlar, tariyxshılar jetilisip shıqtı.
Buxara xanlıǵında Abduraxman Jamiydiń «Tarixıy Abul Fayzxan», Muxammad Vafoiydıń «Tuxfai xoni», Amin Buxoriydiń «Ubaydullonoma», Muxammad Shariftiń, Muxammad Mir Olim Buxoriydiń hám basqada shayır hám oyshıllardıń miynetleri júzege keldi.
Qoqand xanlıgında Ǵoziy, Maxmur, Uvaysiy, Nodirabegim, Gulxaniy siyaqlı shayırlar dóretiwshilik miynetleri menen shuǵıllandı.
Bul dáwirlerde ózlerin noǵaylımız dep júrgen xalqımızda qaraqalpaqlar dep atala basladı. Edil Jayıq boyında jasaǵan qaraqalpaqlar Altın Orda ıdıraǵannan keyin, kún kórisi awırlasıp Jańadár’yaǵa, Sırdár’yaǵa, Xorezm oypatına keldi.
Qaraqalpaqlardıń túrkstandaǵı kópshiligi ózbekler, qazaqlar menen qońsıshılıqta jasadı. Ózleriniń awız ádebiyatın, mádeniyatın rawajlandırdı. Degen menen siyasıy jaqtan qazaq xanlıǵınan ǵárezli boldı. Qazaq xanı Táwke xannıń tusında (1680-1718) qaraqalpaqlardı onıń balaları basqarıp turdı.
1694 jılları qaraqalpaqlardıń xanı retinde Taburchik sultan, 1709-jılları onıń balası Gayıp sultan, 1726-jılları Ishmuxammed xanlar basqardı. 1730-1740-jılları kishi júzdiń xanı Abılxayır xannıń qol astında boldı. Bul dáwirlerde de qaraqalpaq xalqınıń ilim-bilimge bolǵan qızıǵıwshılıǵı artıp bardı.
Degen menen 1723-jılǵı Jońǵarlar shabılıwı qaraqalpaqlardıń joqarǵı hám tómengi qaraqalpaqlar dep bóliniwine sebepshi boldı. Joqarı qaraqalpaqlar Jońǵarlardıń qolında qalıp qoydı. Al, tómengi qaraqalpaqlar qazaqtıń kishi júziniń qolında qaldı.
Usınday sırt elli basqınshılardıń shabılıwınan qutılıw ushın orıs patshalıǵı menende qatnas jasawǵa urınıwlar boldı. Olar qazaqlar menen birgelikte 1722, 1725, 1726 hám 1730 jılları orıs patshalarına elshilerin jiberip, ózleriniń olar menen birgelikte jasaw tilekleriniń bar ekenligin bildirdi.
Nátiyjede Iran shaxı Nádirdiń (Qırıq-qız) topılısınan qutıldı. Degen menen salıqtı orıs patshalıǵına tóleytuǵın bolǵanlıǵı Abılxayr xanǵa jaqpay qaldı. Óz náwbetinde olda topılıs jasadı. Russ patshalıǵı eki eldi jarastırıwǵa qızıqsınbadı.
1746-jılı qısta qaraqalpaqlarǵa Orta júz sultanı Abılay topılıs jasadı. Mine usınday topılıslar, jawlap alıwlar jiyi-jiyi ushırasıp turdı. Nátiyjede qaraqalpaqlar Túrkstannan Xorezmge qaray posıp kóshti. Mine usı jaǵdaylar ataqlı jıraw Jiyenniń dóretiwshiliginde, ásirese, onıń «Posqan el» shıǵarmasında óz sáwleleniwin taptı.
Usıǵan qaramastan XV1-XV11 ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń ataqlı jırawlarınan Dospapbet, Qaztıwǵan, Múyten, Jiyen jıraw usaǵan oyshılları óz shıǵarmalarında qaraqalpaq xalqınıń ayanıshlı turmısın, olardıń óz azatlıǵı, teńligi ushın gúresip kiyatırǵanın, jaslardı adamgershilikke, ádep-ikramlılıqqa tárbiyalawǵa baylanıslı danalıq pikirlerin bayanlap otırdı.