6-bob. Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllari

6.4. Buxgalteriya hisobining shakllari
Buxgalteriya 
hisobining 
shakli
deb 
hisob registrlaridan
foydalanishning 
ketma-ketligi 
va 
bajarilish 
texnikasini 
yuzaga
chiqaradigan m a’lum tizim ga aytiladi.
Registrlaming shakli va tuzilishi, 
sintetik va analitik hisob
registrlarining o ‘zaro xronologik va sistematik bogMiqligi, yozuv ketma-
ketligi 
va bajarilish 
texnikasi 
buxgalteriya hisobining 
shaklini 
aniqlaydigan asosiy belgidir.
124

---

Korxonalar faoliyati hisobi yuritilar ekan, bunda bir necha 
buxgalteriya hisob shakllaridan foydalanadi. Korxonada qoMlaniladigan 
hisob shakllarini tanlash quyidagi omillarga bog‘liq bo‘ladi:
- korxona hisob ishlarini hajmi ko ‘p yoki kamligiga;
- korxona buxgalteriya xodimlarining malaka va tajribalariga va 
hokazo.
Korxonada qaysi hisob shakli qo'llanilishidan qat’iy nazar, 
0 ‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to ‘g ‘risida»gi 
qonunigato‘liq amal qilinishi shart.
Buxgalteriya hisobi shakllari quyidagi turlarga bo‘linadi:
* memorial order shakli;
* bosh daftar shakli;
* jum al order shakli;
* axborot texnologiyalariga asoslangan shakl.
Buxgalteriya hisobi shakllari bir biridan quyidagi xususiyatlariga 
ko‘ra farq qiladi:
1. Shakldagi registrlaming soni, vazifasiga ko‘ra.
2. Registrlar tashqi ko‘rinishiga ko ‘ra.
3. Registrlarda xronologik va tizimli yozuvlar aks ettirilishiga 
ko‘ra.
4. Sintetik va analitik hisob m a’lumotlarini birgalikda yozish 
tartibiga ko‘ra.
5. Yozuvlami yozish tartibi va texnika vositalarining qo‘llash 
tartibiga ko‘ra.
Memorial - order shakli
Amaliyotda memorial-orderlar bir turdagi bir oylik xo‘jalik 
muomalalari 
jami 
bo‘yicha 
tuziladi. 
Ushbu 
muomalalarni 
rasmiylashtiradigan memorial-orderlarga oldindan raqam berilgan 
boMadi. 
Masalan, 
“Kassa” 
schyotining 
debeti 
va 
u 
bilan 
korrespondensiyalanadigan schyotlaming krediti bo'yicha muomalalarni 
yozish uchun №1 memorial-order, “Kassa” schyotining krediti bo‘yicha
125

---

esa №2 memorial-order tuziladi. Bunday tajriba oy davomida analitik 
schyotlar bo‘yicha ulami oy oxirida sintetik schyotga birlashtimvchi 
yozuvlar 
bo‘yicha 
rasmiylashtiradigan 
memorial-order 
raqami 
ko‘rsatilgan holda yozib borish imkonini beradi.
Memorial-ordemi tuzish uchun asos bo'luvchi barcha hujjatlar 
unga ilova qilinib (biriktirilib), ustiga shtamp bosish yo ‘li bilan 
so‘ndiriladi. R o‘yxatga olish daftarining jam i oylik summasi sintetik 
schyotlar bo‘yicha aylanma vedomosti aylanmalarining jami bilan 
taqqoslash uchun foydalaniladi. Shu bilan sintetik hisob tomonidan 
xo‘jalik muomalalarining to‘liq qamrab olinishini tekshirishga erishiladi.
Memorial-orderlar 
tuzilib, 
ro‘yxatga 
olish 
daftarida 
qayd 
qilinganidan so‘ng yozuvlar Bosh daftardagi sintetik schyotlarga 
o ‘tkaziladi. Memorial-order shaklining Bosh daftari ikki tomonlama 
yoyiq shaklga ega b o iib , har bir sintetik schyot uchun alohida yoyiq 
ikki bet ajratiladi. Ushbu daftarda memorial-orderlaming yozuvlari har 
bir schyot bo‘yicha korrespondensiyalanuvchi schyotlar ko‘rsatilgan 
holda yozilib, u yoki bu davr uchun k o ‘rsatkichlami umumlashtirish 
imkonini beradi.
Bosh daftar bir yilga ochilib, har bir oy uchun bir qator ajratiladi. 
Bunday shakldagi Bosh daftar nazorat-shaxmat vedomosti deb ham 
ataladi. Bosh daftar schyotlarida faqat hisobot davri uchun joriy 
aylanmalar hisobga olinadi.
Agar sintetik schyotlarga memorial-orderlardan faqat mazkur oy 
uchun jam i aylanma vedomostiga o ‘tkaziladigan aylanmalar yozilsa, u 
holda sintetik schyotlar birlashadigan hisob registri 
shaxmat nazorat
vedomosti
deb ataladi.
Memorial-order shaklida analitik hisob sintetik hisobga parallel 
ravishda va memorial-orderlarga ilova qilinadigan hujjatlar asosida 
undan mustaqil ravishda yuritiladi. Analitik hisob registrlari sifatida 
daftarlar va kartochkalardan foydalaniladi.
Memorial - order buxgalteriya hisob shaklini quyidagi afzalliklari 
mavjud:
126

---

1. Hisob jarayonlarini qat’iy ketma-ketligi;
2. Registrlar andozaviy shakllaridan foydalanishni imkoniyati 
mavjudligi;
3. Hisob texnikasini oddiyligi va tushunarligi;
4. Buxgalteriya xodimlari malakasiga ko‘ra, hisob ishlarini 
taqsimlash imkoniyatini mavjudligi.
Memorial-order shakli yuqoridagi afzalliklarga ega boMishi bilan 
birga, ba’zi bir kamchiliklarga egadir:
1. Hisob ishlarini ko‘p mehnatliligi;
2. Analitik va sintetik hisobni alohida yuritilishi, y a’ni hisobni 
alohida yuritilishi natijasida sintetik hisobdan analitik hisobni orqada 
qolishi vujudga keladi;
3. Turli hisob registrlarda bitta x o ‘jalik jarayonini qayta, qayta 
yozilishi.
Buxgalteriya hisobi shakllari vujudga kelishi, qoMlanishi, hisob 
ishlarini hajmidan, hisob xodimlarini malakasidan kelib chiqadi. 
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini vujudga kelishi XIX asr 
boshlariga to ‘g ‘ri keldi va hozirgi davrda ham kichik firma va 
korxonalarda qoMlanilmoqda. Buxgalteriya hisobining ushbu shakli 
sintetik 
schyotlar ham 
qoMlaniladigan 
buxgalteriyalarga xosdir. 
Tabiiyki, kichik firma va korxonalar faoliyati doirasi katta boMmaganligi 
sababli, qoMlaniladigan sintetik schyotlar miqdori ham kam boMadi.
Buxgalteriya 
hisobining 
ushbu 
shaklida 
dastlabki 
hujjat 
m a’lumotlari Bosh daftar deb ataladigan sintetik registrda yuritiladi. 
Bosh daftarda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi, 
shuning uchun ham kombinatsiyalashgan registr hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida 
qulaylik yaratish maqsadida oy davomidagi xo‘jalik jarayonlari reestrini 
ham yuritish mumkin. X o‘jalik jarayonlari reestri asosida esa Bosh 
daftar toMdiriladi
127

---