6. İdrak proseslərinin psixodiaqnostikası Diqqət və hafizənin diaqnostikası

---

1 
6. İdrak proseslərinin psixodiaqnostikası
Diqqət və hafizənin diaqnostikası.
İntellektual inkişaf səviyyəsi müxtəlif növ fəalıyyətin muvəffəqiyyətindən asılı 
olan amillərin təsirinin kompleks xarakter daşıyır. Onda insanlann psixi proseslari, 
xüsusi ilə də qavrayış və təfəkkürün xüsusiyyətləri öz əksini tapır. Bütün bunlarla 
yanaşı intellektual testlərin müvəffəqiyyətli icrası həm də insanın diqqətindən də 
asılıdır. Yəni bütün testləşdirmə müddətində fıkrini tapşırıgın uzərındə 
mərkəzləşdirmək, yayınmamaq bacarığından çox asılıdır. Bu prosesdə dıqqətlə 
yanaşı hafizə də mühüm rol oynayır. Bir sıra intellektual testlər ozundə hafızəni 
diaqnozlaşdıran testləri də birləşdirir (məsələn, D.Vekslerin. R.Amtxauerin testləri). 
Bu hər şeydən əvvəl testlərin hazırlanması, tapşırıqlanrın spesifıkasına aiddir. 
D.Veksler şkalasında «rəqəmlərin təkrarı» və «cümlələrin təkrarı kimi subtestlərin 
meydana gəlməsi onunla bağlıdır kı, bunlar təkcə psixoloji deyil, həm də psixiatrik 
diaqnozlarrı qoyulması vasitəsidir. 
Fərdin hafızəsinin psixodiaqnostikası belədir: 
İradi və qeyri iradi hafızənin göstəriciləri heç də əqli inkışaf gostərıcılərı 
deyildir. O halda ki, təfəkkür sonra öyrəniləcəklə intellektual ınkışafı əlaqələndirən
fəaliyyətə qoşulur yaddasaxlama ilə yaratma (yaradıcı fəaliyyət) arasında 
vasitəçilik edir. Bu prosesdə də əsas faktor təfəkkurdur. Çünki, ixtiyari və (fıkri) 
sözlü yaddasaxlama onun inkişaf səvıyyəsındən asılıdır. Bu əsasda da təfəkkürün 
diaqnostik sərhəddini müəyyən etmək olar. Psixi cəhətdən normal münasibətli 
insanların diqqəti müəyyən normalar həddındə mövcuddur (bunlar psixi 
vəziyyətdən asılılığı inkar etmir). Rundan başqa diqqət psixikanını spesifık 
funksiyasıdır. Onun göstəriciləri insanın maraq və meylləri ilə müəyyən edilir. 
Əgər fəaliyyət prosesində insanda müsbət motivlər yoxdursa onda bu diqqətin 
davamlılığına mənfı təsir göstərır, diqqətin mərkəzləşməsi zəif olur. Belə 
vəziyyətdə psixoloji metodıkalar vasitəsilə diqqəti qıymətləndirmək çətin olur. 
Onun aşağı səviyyəsı psıxı nöqsanlarla deyil, eksperimental tapşırığın icra 
olunmasında fərdi motivlərın aşağı səviyyədə olması ilə izah edilir. Bunda 
xüsusilə, uşaqların psıxı diaqnostikasında nəzərə almaq lazımdır. Uşaqların 
diqqətının davamlılığı, bu iş üzərində davamlı surətdə məşğul olmaq müddəti və 
onun üçün maraqlı olmayan məşğələ üzərində diqqətini mərkəzləşdirməyə məcbur 
etməyin mümkün olmadığı hamıya məlumdur. 
Yuxarıda deyilənlərin nəzərə alaraq qeyd etmək olar ki, uşaqların təfəkkür və 
təsəvvürünü intellektual testlər vasitəsilə diaqnozlaşdırarkən diqqət və hafizəni 
qiymətləndirmək zəruriyyəti də meydana çıxır. Bu psixodiaqnozun intellektual 
səviyyəsinin zəifləməsinə şübhə yaranan uşaq üzərində iş apararkən xüsusi vaciblik 
və əhəmiyyət kəsb edir. Bunlar isə adətən mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi və 
ya somatik xəstələnmə əsasında yaranan psixoloji ləngimə və ya əqli cəhətdən zəif 
inkişaf etmə zamanı baş verir. Belə uşaqlarda nəinki təsəvvür və təfəkkürün, həm 
də diqqət və.hafızənin də funksiyası pozulur. Bu uşaqlarda hafızə pozğunluğu 
özünü qeyri-ixtiyari yadda saxlamanın səmərəliliyinin 1,5 dəfə aşağı düşməsində, 
azalmasında özünü göstərir. Belə uşaqlar fıkri əzbərləmə üsullarına malik olmurlar. 
Bu və ya digər ifadəni adı, şəkli dediklərinin fərqinə varmadan dəfələrlə təkrar edir. 

---

2 
Onlar mnemik fəaliyyət göstərmirlər, öyrənilənləri yadda saxlamağa cəhd 
göstərmirlər. Əzbərlənmiş materialların təkrarı və tətbiqi qeyri dəqiq olur, sadə 
mətnlərin təkrarı zamanı çoxlu səhvlər buraxılır. Beləliklə hafızənin diaqnostikası 
zamanı təkcə onun kəmiyyət göstəriciləri deyil, həm də mnemik fəaliyyətin özünün 
xüsusiyyətlərinə, buraxılan səhvlərin xarakterinə də diqqəti cəlb etmək lazımdır. 
Yaddaş çoxlu xüsusiyyətlərə malikdir. Onların aşağıdakı fərqlərıi 
mövcuddur: 
- 
yaddasaxlamanın quruluşu (ixtiyari və qeyri ixtiyari) 
- 
yaddasaxlama müddəti (qısamüddətli və uzunmüddətli) 
- 
materialın yadda saxlama xasələri (verbal - məntiqi, surətli, emosional) 
- 
yadda saxlama üsulları (mexaniki, mənalı) 
Hafızənin mühüm göstəricilərindən biri də qısamüddətli olmasıdır. Uşaqlarda 
qısamüddətli hafızənin həcmini qiymətləndirmək bir neçə metodikalarla 
mümkündür.