6 laboratoriya ishi: Tok manbaining eyuK va ichki qarshiligini aniqlash Kerakli asbob va jihozlar

O’zgarmas tok manbaining EYuK va ichki qarshiligini aniqlashda «Eng kichik kvadratlar metodi»

dan foydalanish
Tok manbalarining ichki qarshiliklarini hisobga olinganda EYuK va ichki qarshilikni «Eng kichik kvadratlar metodi» yordamida bir vaqtning o’zida aniqlash mumkin. Bu metod bo’yicha amalga oshiriladigan ishlar ketma-ketligini quyidagicha bayon qilamiz: (5) ifodani
(6) ko’rinishda yozib, bundan (7) ni hosil qilamiz. Agar , , , deb belgilashlar kiritilsa, (7) ifoda (8)
ko’rinishni oladi, bu tenglama to’g’ri chiziq tenglamasidir.
(8) ifodaga u va x larning tajribada olingan qiymatlari qo’yiladi:


(9)


(9) ifodani ustun bo’yicha qo’shiladi:
(10)

10. 
    (9) ni x_i ga hadma-had ko’paytiriladi:
    

(11)

10. 
    (11) ni ham yuqoridagidek ustun bo’yicha qo’shib chiqiladi:
    

(12)

10. 
    hosil bo’lgan (10) va (12) tenglamalarni determinant usulida yechiladi.
    
11. 
    A va B ning topilgan qiymatlaridan foydalanib, va r₂ larning qiymatlari aniqlanadi.
    
12. 
    A va B ning qiymatlarini (9) ga qo’yib, u=f(x) to’g’ri chiziq grafigi chiziladi.
    

(13)

10. 
    hosil bo’lgan to’g’ri chiziqning tangensi B kattalikka teng bo’lishi kerak, ya’ni , B esa EYuK larning nisbatiga teng.
    
11. 
    grafik mumkin qadar millimetrli qog’ozga chizishga harakat qiling.
    

3. 
   EYuK ni ikkita voltmetr yordamida aniqlash
   

Fizikaning «O’zgarmas tok» bobiga doir bu sodda eksperimentning qurilmasini quyidagi elektr sxema asosida yig’ish mumkin.

28 – rasm

K kalit ulansa elektr zanjiridan tok oqadi. Voltmetrlar U₁ va U₂ kuchlanishlarni ko’rsatadi. Butun zanjir uchun Om qonuniga asosan zanjirdagi tok kuchi

(1)
R₁ - birinchi voltmetrning ichki qarshiligi
R₂ - ikkinchi voltmetrning ichki qarshiligi
r - tok manbaining ichki qarshiligi
Birinchi voltmetrning ko’rsatishi: U₁=I₁R₁ yoki
(2)
Ikkinchi voltmetrning ko’rsatishi: U₂=I₂R₂ yoki
(3)
Zanjirga ulangan voltmetrlardan ikkinchisini zanjirdan olib tashlab, birinchisini qoldiramiz.

29 - rasm
Ushbu zanjirdagi tok kuchi (4) V₁ voltmetrning ko’rsatishini U bilan belgilaymiz: U=I₂R₁ yoki
(5)
(2), (3), (5) formulalardan R₁+r ni topamiz:
R₁+r = (6)
R₁+r = (7)
R₁+r = (8)
formulalarga ega bo’lamiz va ularni birgalikda yechsak,
(9)
(10)
hosil bo’ladi. Bu tenglamalardan ni topish mumkin. Natijaviy ifoda
(11)
ko’rinishda bo’ladi. Bu ifoda EYuK ni aniqlashga imkon beruvchi ishchi formula hisoblanadi. Odatda, tok manbaining elektr yurituvchi kuchini an’anaviy ampermetr-voltmetrdan, kompensatsiya usulidan foydalanib aniqlash jarayonida talaba (yoki o’quvchi) voltmetrlarning ichki qarshiliklariga e’tibor bermaydi. Bu usulda esa, ichki qarshiliklarga e’tibor qaratiladi, lekin ularning aniq son qiymatlarini bilish shart emas, chunki natijaviy ifodada qarshiliklar ishtirok etmaydi.