6-Mavzu: Maktabgacha ta’lim muassasalarida pedagogik jarayonlarni tashkil etish. Reja

7-Mavzu: MTTda tarbiyalanuvchilarning maktabga tayyorlash o’quv jarayonini tashkil etish.
Reja:

1. 
   Bolalarni maktabga tayyorlash
   
2. 
   Bolaning maktabga tayyorgarligini aniqlash
   
3. 
   Maktabga tayyorgarlikka ta’sir etuvchi
   

asosiy omillar.
Maktabdagi majburiy t a ’lim bolaga m a ’lum talablarni q o ‘yadi.
M a ’lumki, bola t a ’lim-tarbiyaviy muassasaning talablarini bajara oladigan rivojlanish darajasiga yetishi кегак, faqat shundagina bolani maktabga berish mumkin.
Olimlar qanday qilib maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashadi? Pedagogik va psixologik adabiyotlarida bolaning ta’lim va tarbiya jarayoniga kirib, uning m azm unini muvaffaqiyatli o ‘zlashtirib olishi shaxsning umumiy rivojlanganligi deb ko‘rsatilgan. Psixologlar m aktabga u m u m iy tay y o rg a rlik n in g quyidagi tom onlarini ajratadilar: jism oniy, aqliy, ijtimoiy-axloqiy (yoki ijtimoiy his-tuyg‘uli) va sababli (motivli). Boshlang‘ich m aktab bolani o ‘qitishga tayyorgarlik darajasiga o^z talablarini q o ‘yadi. T alab lard an biri — b o g ‘cha bolalariga xos b o ‘lgan kun tartibiga rioya qilish. Bolaning bog^chaga boorish vaqti oilaviy sharoitga qarab belgilanadi. A m m o maktabga boorish m ajburiy — bola darslarga h a r kuni kelishi shart. Bog‘cha bolasi kun b o ‘yi tuzilishi va m azm uni qiziq b o ‘lgan turli xil faoliyatlar bilan shug‘iillanadi. Bola asosan, o ‘z xohishi b o ‘yicha o ‘ynaydi yoki ish bilan shug‘ullanadi. Maktabda esa kunning birinchi qismini tartibli (sistemali) o ‘qitish egallaydi, b u n dan tashqari kunning ikkinchi qism ida ham ma’lum vaqtni darslarni tayyorlashga ajratish kerak. M aktabda bola o ‘z xohishi va qiziqishi bilan tanlagan m ashg‘ulotlar chegaralangan. Bola m aktab tartibi va darslar jadvaliga bo‘ysunishi kerak. H ar qanday obhavodabola maktabga vaqtida kelishi, o ‘quv qurollarini olib kelishi,m aktab t a ’lim sharoitlariga k o ‘nikishi kerak. Darslarda m a’lum vaqt tinch o ‘tirib, diqqatini bir joyga jalb qilib ishlashi tanaffusda esa nisbatan qisqa vaqt ichida o ‘z kuchlarini tiklab olishi kerak boiadi.Shunday qilib, m aktab hayotiga jism oniy va ruhiy jihatdan o‘rganish uchun bola eng avval sog‘lom , jism oniy chiniqqan va chidam li b o ‘lishi kerak. Sistemali t a ’lim uch u n bolaning aqliy rivojlanishi, ya’ni, aniqrogli, maktabga um um iy ruhiy tayyorgarligi m uhim deb hisoblanadi. Bola birinchi sinfda u c h ta fan ( o ‘qish, yozuv va mate m a tika)ning asoslarini, tabiat va jam iyat t o ‘g ‘risida oddiy bilimlarni egallaydi. Bola o d am lar, jism lar va tevarak-atrofdagi hodisalar haq id a m a ’lum ta s a w u r bilan m aktabga kelishi kerak. Bolaning o 'q u v m aterialni t o ‘liq o ‘zlashtirishi va t a’lim ning bola qobiliyatlariga mos kelishi uning aqliy faoliyatiga bog‘liq b o ‘ladi. Bolaning yaxshi o ‘qishiga aqliy faoliyatining rivojlanish darajasi, idrok, ta sa w u r, xotira va tafakkur funksiyalari h am d a aqliy faoliyat bilan shug'ullanish odatlari ta'sir qiladi. Bola tahlil qilishni, ya’ni narsalarni (p redm etlarni) idrok etganda m uhim va m u h im b o ‘lm aganlarni ajrata bilish, kuzatayotgan hodisalarni
um um lashtirish, guruhlash kabilarni o lrganishi kerak. Bola zehnli, ziyrak, topqir, mustaqil boMishi kerak. Zavq, xursandchilik keltiradigan aqliy faoliyatiga nisbatan bolada qiziqish paydo bo‘ladi.T a ’limning muvaffaqiyatli b o ‘lishi ko‘p jihatdan bola nutqining rviojlanish darajasiga, uning lug‘at boyligiga, mustaqil, aniq, ifodali va gram m atik jihatdan to ‘g ‘ri gapira olishiga bog‘liq b o lad i.
Bolada maktabga borish bilan nafaqat hayot tartibi va asosiy
faoliyatida, balki ijtimoiy o T nida h am o ‘zgarishlar sodir b oladi.
Bola munosabatlari shakllangan tanish tengdoshlar va kattalar jam
oasidan, notanish bolalar va kattalar jamiyatiga o la d i.
Oldingi j a m o a d a b ola o ‘zin in g h u q u q , b u rch va im tiyozlarini bilar edi, yangi shakllanayotgan m aktab jam oasida esa bola o ‘zini boshidan koTsatishi kerak. Bolaning burch va huquqlari,m aktabgacha davrga nisbatan a n iq ro q va q attiq ro q belgilanadi. Bola faoliyatini baholashning m uhim m ezonlaridan biri nafaqat m ak tab d a, balki oilada, ten g d o sh lar davrasida muvaffaqiyatli 0 ‘qish b o l i b qoladi.
M aktabda uzoq m u d d at o ta -o n a g ‘a m x o ‘rligisiz b o lg a ni sababli, bola o ‘z yoshiga mos his-tuyglu va iroda m ustahkamligiga ega b o lis h i, o ‘z xulqini nazorat qila olishi kerak. Agar o ‘quvchi o ‘qishga ijobiy yondashsa, o'qishni xohlab, intilsa, ta ’limdagi boshlan g lc h qiyinchiliklarni tezroq va osonroq bartaraf etadi. Irodali b o lis h bolaga barcha m aktab vazifalarini doimiy va muvaffaqiyatli bajarishida m uhim ahamiyatga ega.
Bilim va ijtimoiy hayot qonun-qoidalariga rioya qilish, xarakter
ijobiy jihatlarining shakllanganligi bolaga boshqa bolalar bilan
m uloqotda, sinfdoshlar bilan d o ‘stona m unosabat o ‘rnatishda va
jam oada faol ishtirok etishida juda katta yordam beradi.
Bolaning maktabga um um iy tayyorgarligi deganda uning har
tom onlam a rivojlanganligi tushuniladi. Biror tom onining rivojlanmagani, zaifligi (aqliy, his-tuyg‘uli, irodaviy yoki amaliy) m a k tabda o ‘zlashtirmaslikning sabablaridan boMishi mumkin.
Shu bilan birgalikda, bolalar birinchi sinfda o ‘quv fanlarning
(o ‘qish, yozuv, m atem atik a) m az m u n in i o ‘zlashtirish u chun
maxsus bilim, malaka va k o ‘nikmalarga ega b o ‘lishlari kerak. Masalan m atem atik an i o ‘q itish d a o ‘qituvchi b ola narsalarning rangi, shakli, katta-kichikligi, sonini ajrata biladi deb hisoblaydi, yozuvni o ‘rganishda esa bola yozuv va rasm q u ro llarin i t o ‘g ‘ri ishlata olishiga, grafik m ash q larn i bajara olishiga tayanadi. Shu kabi bilim, m alaka va k o ‘n ik m a la r maktabga maxsus tayyorgarlikni tashkil etadi. U m u m iy va maxsus tayyorgarlik bir-biriga zid kelmaydi. M aktab fanlarini o‘zlashtirishda b o lan in g maxsus tayyorgarligi u m u m iy tayyorgarlikdan kelib chiqadi, unga mos keladi, tayanadi.
Bola shaxsini rivojlantirishda m a'lu m bir tom oniga (asosan,
aqliy) kuchli y o bnaltirish berishga alohida e'tib o r berish kerak.
Kattalar har doim shuni esda tutishlari kerakki, bolani tezlashtirilgan, jadal o lqitish zarur hisoblanadi.
M ak tab g ach a davr inson shaxsini shakllantirishda ju d a katta
aham iyatga ega. Agar shaxsni h ar taraflam a shakllantirishda aynan shu yoshdagi qulay sh aro itlar qoN lanilm asa, rivojlanish
to ‘xtab qolishi m u m k in yoki chetlan ish larin i b a rta ra f etish nihoyatda o g 'ir kechadi. 7 yosh — b ola yangi sh aro itg a tez o‘rgan ad ig an va o 'q ish ja ra y o n id a m uvaffaqiyatli ishtirok e ta d ig an d av r h iso b lan ad i. Y.A. Kam enskiy bola hay o tin in g yettinchi yilini beko rch ilik d a buzilib k etm aslik u c h u n m ak ta b d a o ‘qishni b o sh laydigan vaqt deb hisoblagan. Bolaning o n a m ak tab id a 5 - 6 yil ta 'lim -ta rb iy a olishini (bolaning oiladagi tarbiyasi n a z a ra d a tutilgan) u yetarli va o p tim al m u h la t deb hisoblagan. Maktabga tayyor b o ig a n bola jism oniy chiniqqan, h ar qanday ob-havoda uzoq vaqt yura oladi, asosiy harakat malakalariga ega, u o ‘zining harakatlarini nazorat qila oladi, tozalikka rioya qiladi.
Bola bilimining rivojlanganligi uning jam iyat va tabiatdagi voqea-
hodisalarni tushunib yetishi, kuzatish qobiliyati, hodisalarni
t o ‘g ‘ri no m lash i bilan aniqlanadi.