7 İstehlakçı seçimi nəzəriyyəsi

7

• İstehlakçı seçimi nəzəriyyəsi

İstehlakçı seçimi nəzəriyyəsi aşağıdakı sualları cavablandırır:

• İstehlakçı seçimi nəzəriyyəsi aşağıdakı sualları cavablandırır:

• Bütün tələb əyriləri aşağı meyllidirmi?
• Əmək haqqları əmək təklifinə necə təsir göstərir?
• Faiz dərəcələri ev təsərrüfatı yığımına necə təsir göstərir?

BÜDCƏ MƏHDUDİYYƏTİ: İSTEHLAKÇI NƏ SATIN ALA BİLƏR?

• Büdcə məhdudiyyəti istehlakçının satın ala biləcəyi istehlak “səbəti” üzərindəki məhdudiyyəti göstərir.

• İnsanlar arzu etdiklərindən daha az istehlak edirlər. Çünkü onların xərcləmələri gəlirləri ilə məhdudlaşır.

BÜDCƏ MƏHDUDİYYƏTİ: İSTEHLAKÇI NƏ SATIN ALA BİLƏR?

• Budcə məhdudiyyəti müəyyən gəlir və qiymət səviyyəsində istehlakçının satın ala biləcəyi müxtəlif əmtəə kombinasiyalarını göstərir.

İstehlakçının Büdcə Məhdudiyyəti

BÜDCƏ MƏHDUDİYYƏTİ: İSTEHLAKÇI NƏ SATIN ALA BİLƏR?

• İstehlakçının Büdcə Məhdudiyyəti

• Büdcə məhdudiyyəti xətti üzərindəki hər hansı bir nöqtə istehlakçı kombinasiyasını və ya iki məhsul arasındakı seçim nisbətini göstərir.
• Məsələn, əgər istehlakçı pizza almırsa, o 500 litr Pepsi ala bilər (B nöqtəsi). Əgər o Pepsi almırsa, 100 pizza ala bilər (A nöqtəsi).

Qrafik 1: İstehlakçının Büdcə Məhdudiyyəti

BÜDCƏ MƏHDUDİYYƏTİ: İSTEHLAKÇI NƏ SATIN ALA BİLƏR?

• İstehlakçının Büdcə Məhdudyyəti

• Alternativ olaraq, istehlakçı 50 pizza və 250 litr Pepsi ala bilər.

Qrafik 1: İstehlakçının Büdcə Məhdudiyyəti

BÜDCƏ MƏHDUDİYYƏTİ: İSTEHLAKÇI NƏ SATIN ALA BİLƏR?

• Büdcə məhdudyyəti xəttinin meyli iki məhsulun nisbi qiymətinə bərabərdir. Burada nisbi qiymət dedikdə, bir məhsulun qiymətinin digəri ilə müqayisədə əldə olunan qiymətidir.

• Bu, istehlakçının bir məhsulu digəri ilə dəyişdirə biləcəyi nisbətdir.

SEÇİM: İSTEHLAKÇI NƏ İSTƏYİR?

• İstehlak səbətləri arasında istehlakçının seçimi laqeydlik əyriləri ilə təsvir edilə bilər.

Seçimlərin laqeydlik əyriləri ilə təsvir edilməsi

• Laqeydlik əyrisi istehlakçıya eyni məmnunluq dərəcəsi verən istehlak səbətlərini göstərən əyridir.

Qrafik 2: İstehlakçının Seçimləri

Seçimlərin laqeydlik əyriləri ilə təsvir edilməsi

• İstehlakçının Seçimləri

• İstehlakçı A, B və C nöqtələrindəki kombinasiyalar üzrə ya laqeyiddir, ya da eyni dərəcədə məmnundur. Çünkü bütün nöqtələr eyni əyri üzərindədir.

• Əvəzetmənin marjinal nisbəti

• Laqeydlik əyrisi üzərində hər hansı bir nöqtədəki mayililik əvəzetmənin marjinal nisbətini göstərir.
• Bu, istehlakçının bir məhsulu digəri ilə mübadilə etməyə hazır olduğu nisbətdir.
• Bu, istehlakçının digər məhsulun hər vahidi üçün ödəməyə hazır olduğu bir məhsulun miqdarıdır.

Qrafik 2: İstehlakçının Seçimləri

Laqeydlik əyrilərinin dörd xüsusiyyəti

• Daha aşağı olanları ilə müqayisədə daha yüksək laqeydlik əyrilərinə üstünlük verilir.

• Laqeydlik əyriləri aşağıya doğru meyllidir.

• Laqeydlik əyriləri kəsişmir.

• Laqeydlik əyriləri içəriyə doğru əyilir.

Laqeydlik əyrilərinin dörd xüsusiyyəti

• Xüsusiyyət 1: Daha aşağı olanları ilə müqayisədə daha yüksək laqeydlik əyrilərinə üstünlük verilir.

• İstehlakçı adətən bir şeyin daha çoxuna üstünlük verir.
• Yüksək laqeydlik əyriləri daha aşağı laqeydlik əyriləri ilə müqayisədə daha çox məhsul həcmini ifadə edir.

Qrafik 2: İstehlakçının Seçimləri

Laqeydlik əyrilərinin dörd xüsusiyyəti

• Xüsusiyyət 2: Laqeydlik əyriləri aşağıya doğru meyllidir.

• Eyni dərəcədə məmnun olmaqdan ötürü istehlakçı o zaman bir məhsuldan keçər ki, digərindən daha çox əldə etsin.
• Əgər bir məhsulun miqdarı azalırsa, digəri artmalıdır.
• Buna görə də əksər laqeydlik əyriləri aşağı doğru meyllidir.

Qrafik 2: İstehlakçının Seçimləri

Laqeydlik əyrilərinin dörd xüsusiyyəti

• Xüsusiyyət 3: Laqeydlik əyriləri kəsişmir.

• A və B nöqtələri eyni istehlakçı məmnunluğu yaratmalıdır.
• B və C nöqtələri eyni istehlakçı məmnunluğu yaratmalıdır.
• Bu o deməkdir ki, A və C də eyni istehlakçı məmnunluğu doğurmalıdır.
• Ancaq C nöqtəsi, A nöqtəsi ilə müqayisədə hər iki məhsuldan daha çox miqdarı əks etdirir.

Qrafik 3: Laqeydlik əyrilərinin kəsişməsinin qeyri-mümkünlüyü

Laqeydlik əyrilərinin dörd xüsusiyyəti

• Xüsusiyyət 4: Laqeydlik əyriləri içəriyə doğru əyilir.

• İnsanlar o məhsulların əldən çıxarılmasını çox istəyirlər ki, həmin məhsullardan onlarda çox olur, o məhsulların əldən çıxarılmasını az istəyirlər ki, onlardan daha az miqdara sahibdirlər.
• İstehlakçının marjinal əvəzetmə nisbətindəki bu fərqliliklər onun laqeydlik əyrisinin içəriyə doğru əyilməsinə səbəb olur.

Qrafik 4: Əyilmiş laqeydlik əyrisi

Laqeydlik əyrilərinin iki ideal nümunəsi

• Mükəmməl əvəzedicilər

• Mükəmməl tamamlayıcılar

Laqeydlik əyrilərinin iki ideal nümunəsi

• Mükəmməl əvəzedicilər

• Düzxətt laqeydlik əyriləri olan iki məhsul mükəmməl əvəzedicilərdir.
• Bu zaman marjinal əvəzetmə nisbəti sabit ədəd olur.

Qrafik 5: Mükəmməl əvəzedicilər və mükəmməl tamamlayıcılar

Laqeydlik əyrilərinin iki ideal nümunəsi

• Mükəmməl tamamlayıcılar

• Düz bucaq formalı laqeydlik əyrilərinə malik iki məhsul mükəmməl tamamlayıcılardır.

Qrafik 5: Mükəmməl əvəzedicilər və mükəmməl tamamlayıcılar

OPTİMALLAŞDIRMA: İSTEHLAKÇI NƏ SEÇİR?

• İstehlakçılar ən yüksək laqeydlik əyrisi üzrə məhsul kombinasiyasını əldə etmək istəyirlər.

• Ona görə ki, istehlakçı öz büdcə məhdudiyyəti üzərində və ya onun altında dayanmalıdır.

İstehlakçının optimal seçimləri

• Laqeydlik əyrisi və büdcə məhdudiyyətinin birləşməsi istehlakçının optimal seçimini göstərir.

• İstehlakçı elə optimal noqtədə dayanır ki, orada ən yüksək laqeydlik əyrisi və büdcə məhdudiyyəti bir-birinə toxunurlar.

İstehlakçının optimal seçimləri

• İstehlakçı iki əmtəənin istehlakını seçir və beləliklə marjinal əvəzetmə nisbəti nisbi qiymətə bərabər olur

İstehlakçının optimal seçimləri

• İstehlakçının optimal seçimi o deməkdir ki, istehlakçının iki məhsula verdiyi qiymət onların bazar qiymətinə bərabərdir.

Qrafik 6: İstehlakçının Optimal Seçimi

Gəlirdə dəyişmələr istehlakçı seçiminə necə təsir göstərir?

• Gəlirdə artım büdcə məhdudiyyətini çolə doğru sürüşdürür.

• İstehlakçıya daha yüksek laqeydlik əyrisi üzərində daha yaxşı məhsul kombinasiyası seçməyə imkan verir.

Qrafik 7: Gəlirdə artım

Gəlirdə dəyişmələr istehlakçı seçiminə necə təsir göstərir?

• Keyfiyyətsiz mallara qarşı normal mallar

• Əgər istehlakçının gəliri artanda bir məhsuldan daha çox alırsa, o məhsula normal məhsul deyilir.
• Əgər istehlakçının gəliri artıqda bir məhsuldan daha az alırsa, o məhsula keyfiyyətsi məhsul deyilir.

Qrafik 8: Keyfiyyətsiz məhsul

Qiymətdə dəyişmələr istehlakçı seçiminə necə təsir göstərir?

• Hər hansı məhsulun qiymətində enmə büdcə məhdudiyyətini çöl tərəfə doğru istiqamətləndirir və onun meylini dəyişdirir.

Qrafik 9: Qiymətdə dəyişmə

Gəlir və əvəzetmə effektləri

• Qiymət dəyişməsi istehlak üzərində iki effektə malikdir:

• Gəlir effekti
• Əvəzetmə effekti

Gəlir və əvəzetmə effektləri

• Gəlir effekti

• Qiymət dəyişməsi istehlakçını daha yüksək və ya daha aşağı laqeydlik əyrisinə doğru yönəltdiyi zaman istehlakdakı dəyişməyə gəlir effekti deyilir.

• Əvəzetmə effekti

• Qiymət dəyişməsi istehlakçını laqeydlik əyrisi boyunca fərqli marjinal əvəzetmə nisbəti olan nöqtəyə doğru yönəltdiyi zaman istehlakdakı dəyişməyə əvəzetmə effekti deyilir.

Gəlir və əvəzetmə effektləri

• Qiymətdə dəyişmə: Əvəzetmə effekti

• Qiymət dəyişməsi ilk öncə istehlakçının laqeydlik əyrisi üzərində bir nöqtədən digərinə doğru hərəkət etməsinə səbəb olur.
• Qrafikdə A nöqtəsindən B nöqtəsinə yerdəyişmə.

• Qiymətdə dəyişmə: Gəlir effekti

• Eyni əyri üzərində bir nöqtədən digərinə hərəkətdən sonra istehlakçı başqa bir laqeydlik əyrisinə doğru hərəkət edəcəkdir.
• Qrafikdə B nöqtəsindən C nöqtəsinə yerdəyişmə.

Qrafik 10: Gəlir və əvəzetmə effektləri

Cədvəl 1: Pepsi qiymətləri endiyi zaman gəlir və əvəzetmə effektləri

Tələb əyrisindən törəmə

• İstehlakçının tələb əyrisi onun büdcə məhdudiyyəti və laqeydlik əyrilərindən doğan optimal qərarlarının məzmunu kimi görünə bilər.

Qrafik 11: Tələb əyrisindən törəmə

ÜÇ TƏTBİQİ MƏSƏLƏ

• Bütün tələb əyriləri aşağı doğru meyllidirmi?

• Tələb əyriləri bəzən yuxarı doğru meylli ola bilirlər.
• Bu o zaman baş verir ki, istehlakçı qiyməti yüksələn məhsuldan daha çox alsın.
• Giffen məhsulları
• Ekonomistlər tələb qanununa tabe olmayan məhsulları “Giffen məhsulu” termini ilə ifadə edirlər.
• Giffen məhsulları o məhsullardır ki, onların qiyməti qalxdıqda tələb həcmi də yüksəlir.
• Gəlir effekti əvəzetmə effekti üzərində hakimdir.
• Onlar yuxarı meylli tələb əyrilərinə malik olurlar.

Qrafik 12: Giffen Məhsulu

ÜÇ TƏTBİQİ MƏSƏLƏ

• Əmək haqqları əmək təklifinə necə təsir göstərir?

• Əgər işçi üçün əvəzetmə effekti gəlir effektindən böyükdürsə, o daha çox çalışacaqdır.
• Əgər gəlir effekti əvəzetmə effektindən daha böyükdürsə, o daha az işləyəcəkdir.

Qrafik 13: İşləmək-İşləməmək Qərarı

Qrafik 14: Əmək haqqı artımı

Qrafik 14: Əmək haqqı artımı

ÜÇ TƏTBİQİ MƏSƏLƏ

• Faiz dərəcələri ev təsərrüfatı yığımına necə təsir göstərir?

• Əgər daha yüksək faiz dərəcəsinin əvəzetmə effekti gəlir effektindən böyükdürsə, ev təsərrüfatları daha çox yığım edəcəkdir.
• Əgər daha yüksək faiz dərəcəsinin gəlir effekti əvəzetmə effektindən böyükdürsə, onda ev təsərrüfatları daha az yığım edəcəkdir.

Qrafik 15: İstehlak-Yığım Qərarı

Qrafik 16: Faiz dərəcəsində artım

ÜÇ TƏTBİQİ MƏSƏLƏ

• Beləliklə faiz dərəcəsində artım yığımı ya təşviq edir, ya da həvəsdən salır.

Xülasə

• İstehlakçının büdcə məhdudiyyəti, verilmiş gəlir və qiymət səviyyəsində onun satın ala biləcəyi müxtəlif əmtəələr üzrə mümkün kombinasiyaları göstərir.

• Büdcə məhdudiyyətinin meyli məhsulların nisbi qiymətinə bərabərdir.

• İstehlakçının laqeydlik əyriləri onun seçimlərini göstərir.

Xülasə

• Daha yüksək laqeydlik əyriləri üzərindəki nöqtələr daha aşağı laqeydlik əyriləri üzərindəki nöqtələrdən üstün hesab edilir.

• İstənilən nöqtədə laqeydlik əyrisinin meyli istehlakçının əvəzetmənin marjinal nisbətidir.

• İstehlakçı ən yüksək laqeydlik əyrisi ilə büdcə məhdudiyyətinin bir-birinə toxunduğu nöqtəni seçməklə optimal qərar verir.

Xülasə

• Nə vaxt məhsulun qiyməti enir, istehlakçı seçimləri üzərində təsir gəlir effekti və əvəzetmə effekti arasında bölünə bilər.

• Gəlir efefkti daha aşağı qiymətin istehlakı əlverişli hala gətirməsindən doğan istehlakdakı dəyişmədir.

• Gəlir effekti daha aşağı laqeydlik əyrisindən daha yüksək laqeydlik əyrisinə doğru hərəkətlə ifadə olunur.

Xülasə

• Əvəzetmə effekti nisbətən daha ucuz əmtəənin daha çox istehlakını təşviq edən qiymət dəyiməsindən doğan istehlak dəyişməsidir.

• Əvəzetmə effekti laqeydlik əyrisi boyunca fərqli maililikdəki nöqtəyə doğru hərəkətlə ifadə olunur.

Xülasə

• İstehlakçı seçimi nəzəriyyəsi aşağıdakıları izah edə bilir:

• Nə üçün tələb əyriləri potensial olaraq yuxarı doğru maili olabilirlər?
• Əmək haqqları əmək təklifinə necə təsir göstərir?
• Faiz dərəcələri ev təsərrüfatı yığımına necə təsir göstərir?

TÖVSİYƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATLAR

• Nick Wilkinson, “Managerial Economics: A Problem-Solving Approach”, Cambridge University Press, 2005

• Gregory Mankiw, “Principles of Microeconomics”, Cengage Learning, 2011

• Luke M. Froeb, Brian McCann, “Managerial Economics: A Problem-Solving Approach”, Thomson South-Western, 2008

• Michael R. Baye, “Managerial Economics and Business Strategy”, McGraw-Hill/Irwin, 2010

• İbrahim Özer Ertuna, “Yönetim Ekonomisi”, Okan Üniversitesi Yayınları, 2009

• Qreqory Mənkyu, “Ekonomiksin Əsasları”, Bakı, ADİU, 2010