7-lekciya. TÚYnekmiyweli o`simliklerdiń Áhmiyeti. Topinambur jetistiriw texnologiyasi

Biologiyası. Ol suwıqqa shıdamlı kelte ku`n o`simlik bolg`anı ushın arqa rayonlarda da jetistiriw mu`mkin. Onıń jer u`stki bo`limi-6⁰C suwıqqa shıdam beredi. Tu`ynegi muzlag`annan son` erip ja`ne o`z halına qaytıw qa`siyetine iye.Topinambur basqa ma`deniy o`simliklerge qarag`anda topıraq tu`rlerine beyimleskish, sonın` ushın ha`r qıylı topıraqlarda o`sedi ha`m o`nim beredi.Topinambur topıraq azıg`ına talapshan`, 1 tonna o`nim topıraqtan 3 kg azot 1,2-1,4 kg fosfor ha`m 4,5 kg kaliy alıp shıg`adı. O`siw da`wiri 120-200 ku`n boladı. Jer almurtı o`siw da`wirinde 8-10 ma`rte suwg`arılsa o`nimdarlıg`ı asadı.Topinamburdı bir jerde 10 jıl, ha`tte 40 jıl o`sirilgeni haqqında mag`lıwmat bar. Ol jabayı halda o`skeninde de joqarı o`nim beredi. Sortları- «Kievskaya», «Belaya», «Severokavkazskaya krasnaya», «Dur-durskaya», «MOS-650 Yu», «Belıy urojaynıy», «Vadim», «Krasnoklub-neviy», «Mwjiza», «Fayz-baraka» ha`m basqa sortları tarqalg`an.
Agrotexnikası. Topinambur almaslap egiw sistemasında ju`da` ıqtıyatlıq penen jaylastırılmasa ha`m bul jerde neshe jıl o`siwi esapqa alınbasa, ol o`zinen keyin egiletug`ın o`simliklerge jabayı sho`pler sıyaqlı zıyan jetkiziwi mu`mkin.Topinamburdı bir jerde 3-4 jıl dawamında jetistiriw maqsetke muwapıq. Oraylıq Aziyada topinamburdan bosag`an jerlerge jon`ıshqa egiw jaqsı na`tiyje beredi, sebebi jon`ıshqa jıl dawamında 5-6 ma`rtebe orılıwı na`tiyjesinde tuxımınan o`sip shıqqan na`wsheler joq etiledi ha`m jer onnan tazalanadı. Topinambur ushın jerdi islew kartoshka egiwdegige uqsaydı. Jerdi aydawdan aldın 30-40 t qıy beriledi. Topinamburdın` 25-50 g tu`ynegi egiledi. Ol kesip egilse o`nimdarlıg`ı 25-30% ke kemeyip ketedi. Eger tu`ynek ju`da` iri (70-80g) bolsa, ol egiwden aldın kesip egilgeni maqul. Kesilgen tu`ynek tek g`ana ba`ha`rde egiliwi kerek, gu`zde egiw usınıs etilmeydi. Bir gektarg`a 50-60 mın` tu`ynek egiledi, gektarına 0,6-2,0 tonna tuxım sarplanadı. Topinambur jetistiriletug`ın klimat sharayatına qaray eki mu`ddette fevral aqırı- mart baslanırında ha`m oktyabr aqırı-noyabr basında egiledi. Egiw teren`ligi egilip atırg`an tu`ynek awırlıg`ına baylanıslı bolıp, ol 5-12sm teren`likke 70x35-40 sm sxemasında egiledi. Egilgeninen son` na`ller ko`gerip shıqqang`a shekem jer 1- 2 ma`rte borolanadı. Na`ller tolıq ko`gerip shıqqanınan keyin ha`r suwg`arıwdan son` qatar arası kultivaciya qılınadı. Eger topinambur jetistirilip atırg`an jerde jabayı sho`p ko`p bolsa, onın` qatar arası otalıp, o`simliktin` a`tirapı jumsartıladı.Topinamburdın` o`siw da`wirinde chekankalaw o`tkerilse, ko`k massasın ko`beyttirip, tu`ynek o`nimine keri ta`sir etedi, sonın` ushın chekankalaw usınıs etilmeydi. Topinambur o`mirinin` ekinshi ha`m u`shinshi jılı o`zinin` o`sip atırg`an jerin erte ba`ha`rde 2-3 ma`rte borona qılıw menen baslanadı. Ekinshi ha`m u`shinshi jılı topinambur o`simliginin` sanı ha`r m²ko`beyip ketedi, sonın` ushın qatar arası kultivaciya qılınadı ha`mde ondag`ı artıqsha o`simlikler alıp taslanalı, yag`nıy qatardag`ı tıg`ızlıg`ı o`lshemine keltiriledi. O`zbekstan sharayatında topinamburdıń paqal-japıraqlarınıń massasi túynekler payda bola baslaǵan dáwirine shekem artadi, biraq bul waqitta kók massa uchin orilmaydi, sebebi bul dáwirde orılsa túyneklerdiń hasili keskin kemeyip ketedi. Biziń sharayatimizda sentyabr` aqirlarinda kók massa hasilin gúllegende silos kombaynlarinda oriw hám 5-6 sm uzinliqta qirqip siloslaw kerek. Túynekler kartoshka gewlegish mashinalarda jiynap alinadi yaki pluglarda aydap terip alinadi. Túynekler gúzde yaki báhárde jiynap alinadi. Tu`ynek o`nimin jıynaw qıs ma`wsiminde dawam etiwi mu`mkin. Topinambur aq shiriw keselligi menen zıyanlanadı, og`an qarsı gu`resiw ushın tu`ynek miywe saqlanıp atırg`an xana temperaturasın-3⁰C tan to`men saqlaw ha`mkesellengen o`simliklerdi atızdan shıg`arıp taslaw kerek.