8 İstehsal xərclərinin təhlili

8

• İstehsal xərclərinin təhlili

Təklif və tələbin bazar gücləri

• Təklif və tələb iqtisadçıların ən çox istifadə etdiyi iki sözdür.

• Təklif və tələb bazar iqtisadiyyatını çalışdıran güclərdir.

• Müasir mikroiqtisadiyyat təklif, tələb və bazar tarazlığından bəhs edir.

XƏRCLƏR NƏDİR?

• Təklif Qanununa uyğun olaraq:

• Məhsulun qiyməti yüksək olanda firmalar həmin məhsuldan daha çox istehsal etməyi və daha çox satmağı arzu edirlər.
• Bu yuxarı doğru meylli olan təklif əyrisi ilə özünü göstərir.

XƏRCLƏR NƏDİR?

• Firmanın hədəfi

• Firmanın iqtisadi hədəfi mənfəətini maksimumlaşdırmaqdır.

Məcmu Gəlir, Məcmu Xərc və Mənfəət

• Məcmu Gəlir

• Fimanın məhsul satışından əldə etdiyi miqdardır.

• Məcmu Xərc

• Firmanın istehsalda istifadə etdiyi resursların bazar dəyəridir.

Məcmu Gəlir, Məcmu Xərc və Mənfəət

• Mənfəət firmanın məmcmu gəlirindən məcmu xərclərini çıxmaqla əldə edilir.

• Mənfəət = Məcmu gəlir – Məcmu xərc

Xərclər alternativ xərclər kimi

• Firmanın istehsal xərci onun əmtəə və xidmətlərinin istehsalına çəkilən bütün alternativ xərcləri əhatə edir.

• Birbaşa və dolayı xərclər

• Firmanın istehsal xərci birbaşa və dolayı xərclərdən ibarətdir.
• Birbaşa xərclər elə istehsal xərcidir ki, bu zaman firmalar konkret məbləğ pul sərf edirlər.
• Dolayı xərclər elə istehsal xərcidir ki, bu zaman firmalar konkret məbləğ pul sərf etmirlər.

Mühasibat mənfəətinə qarşı İqtisadi mənfəət

• İqtisadçılar firmanın iqtisadi mənfəətini məcmu gəlirdən məcmu xərci (birbaşa və dolayı xərclərin məcmusu) çıxmaqla hesablayırlar.

• Mühasiblər mühasibat mənfəətini firmanın məcmu gəlirindən yalnız birbaşa xərclərini çıxmaqla hesablayırlar.

Mühasibat mənfəətinə qarşı İqtisadi mənfəət

• Nə vaxt məcmu gəlir birbaşa və dolayı xərclərdən çox olur, firma iqtisadi mənfəət əldə edir.

• İqtisadi mənfəət mühasibat mənfəətindən kiçik olur.

Diaqram 1: Mühasibat mənfəətinə qarşı İqtisadi mənfəət

Cədvəl 1: İstehsal Funksiyası və Məcmu xərc: Ac Helenin Biskivü Fabriki

İSTEHSAL VƏ XƏRCLƏR

• Istehsal funksiyası

• İstehsal funksiyası məhsul istehsalında istifadə olunan istehsal faktorlarının miqdarı ilə istehsal olunan məhsulun miqdarı arasındakı əlaqəni göstərir.

İstehsal Funksiyası

• Marjinal verimlilik

• Hər hansı istehsal faktorunun marjinal verimliliyi onun hər əlavə vahid artımının məhsul istehsalında yaratdığı artımdır.

İstehsal Funksiyası

• Azalan marjinal verimlilik

• Azalan marjinal verimlilik istehsal faktorunun marjinal verimliliyinin elə bir xüsusiyyətini ifadə edir ki, istehsal faktoru artıqca bu verimlilik azalır.
• Məsələn: Firmada işçilərin sayı artırıldıqca hər əlavə işçinin məhsul istehsalındakı rolu getdikcə azalır. Çünkü firmada maşın və avadanlıqların miqdarı məhduddur.

Qrafik 1: Ac Helenin İstehsal Funksiyası

İstehsal funksiya

• Azalan marjinal verimlilik

• İstehsal funksiyasının mailliliyi məsələn, işçi kimi istehsal faktorunun marjinal istehsal verimliliyini ifadə edir.
• Nə vaxt marjinal istehsal verimliliyi azalır, istehsal funksiyası daha düz olur.

İstehsal Funksiyasından Məcmu Xərc Əyrisinə

• Firmanın istehsal miqdarı ilə xərcləri arasındakı əlaqə qiymətqoyma qərarlarını müəyyən edir.

• Məcmu xərc əyrisi bu əlaqəni qrafik olaraq göstərir.

Cədvəl 1A: İstehsal Funksiyası və Məcmu xərc: Ac Helenin Biskivü Fabriki

Qrafik 2: Ac Helenin Məcmu Xərc Əyrisi

XƏRCİN MÜXTƏLİF YOLLARLA HESABLANMASI

• İstehsal xərcləri sabit xərclər və dəyişən xərclər olmaqla iki yerə bölünür.

Sabit və Dəyişən Xərclər

• Sabit xərclər o xərclərdir ki, istehsal həcminin dəyişməsindən asılı olmayaraq onların səviyyəsi dəyişmir.

• Dəyişən xərclər o xərclərdir ki, istehsal həcminin dəyişməsindən asılı olaraq onların səviyyəsi dəyişir.

Sabit və Dəyişən Xərclər

• Məcmu xərclər

• Məcmu sabit xərclər (TFC)
• Məcmu dəyişən xərclər (TVC)
• Məcmu xərclər (TC)
• TC = TFC + TVC

Cədvəl 2: Xərcin müxtəlif yollarla hesablanması: Susamış Telmanın Limonad Dükanı

Sabit və Dəyişən Xərclər

• Orta xərclər

• Orta xərclər firmanın xərclərini məhsul buraxılışına bölməklə hesablanır.
• Orta xərc hər tipik məhsulun xərcidir.

Sabit və Dəyişən Xərclər

• Orta Xərclər

• Orta sabit xərclər (AFC)
• Orta dəyişən xərclər (AVC)
• Orta məcmu xərclər (ATC)
• ATC = AFC + AVC

Orta xərclər

Cədvəl 2: Xərcin müxtəlif yollarla hesablanması: Susamış Telmanın Limonad Dükanı

Sabit və Dəyişən Xərclər

• Marjinal xərc

• Marjinal xərc (MC) hər vahid əlavə istehsal artımı üçün məcmu xərcdəki artımı ölçür.
• Marjinal xərc aşağıdakı suala cavab imkanı verir:
• Hər əlavə vahid məhsul istehsalı üçün nə qədər xərc lazımdır.

Marjinal xərc

Marjinal Xərc Susuz Telamnın Limonad Dükanı

Qrafik 3: Susuz Telmanın Məcmu Xərc Əyrisi

Qrafik 4: Susuz Telmanın Orta Xərc və Marjinal Xərc Əyriləri

Xərc əyriləri və onların formaları

• Marjinal xərc məhsul buraxılışının artması ilə yüksəlir.

• Bu azalan marjinal verimlilik xüsusiyyəti iləbağlıdır.

Qrafik 5: Susuz Telmanın Orta Xərc və Marjinal Xərc Əyriləri

Xərc Əyriləri və Onların Formaları

• Orta məcmu xərc əyrisi U formalıdır.

• Məhsul buraxılışının çox aşağı həcmlərində orta məcmu xərc yüksəkdir. Çünkü sabit xərc yalnız az sayda məhsul vahidi arasında bölüşdürülür.

• Məhsul buraxılışı artdıqca orta məcmu xərc də azalır.

• Orta dəyişən xərc yetərli qədər yüksəldikdə orta məcmu xərc də artmaya başlayır.

Xərc Əyriləri və Onların Formaları

• U formalı ATC əyrisinin aşağısı orta məcmu xərci minimumlaşdıran miqdarda yerləşir. Bu miqdar bəzən səmərəlilik miqyası da adlandırılır.

Qrafik 6: Susuz Telmanın Orta Xərc və Marjinal Xərc Əyriləri

Xərc Əyriləri və Onların Formaları

• Orta Məcmu Xərc və Marjinal Xərc arasındakı əlaqə

• Nə vaxt marjinal xərc orta məcmu xərcdən az olur, onda orta məcmu xərc azalır.
• Nə vaxt marjinal xərc orta məcmu xərcdən yüksək olur, orta məcmu xərc artır.

Xərc Əyriləri və Onların Formaları

• Marjinal Xərc və Orta Məcmu Xərc arasındakı əlaqə

• Səmərəlilik miqyasında marjinal xərc əyrisi orta məcmu xərc əyrisi ilə kəsişir.
• Səmərəlilik miqyası elə bir miqdardır ki, burada orta məcmu xərc minimumdur.

Qrafik 6: Susuz Telmanın Orta Xərc və Marjinal Xərc Əyriləri

Tipik Xərc Əyriləri

• İndi də müxtəlif xərc ölçmələri arasındakı əlaqəni öyrənmək vaxtı gəlmişdir.

Biq Bobun Xərc Əyriləri

Qrafik 7: Biq Boqun Xərc Əyriləri

Qrafik 8: Biq Boqun Xərc Əyriləri

Tipik Xərc Əyriləri

• Xərc Əyrilərinin Üç Vacib Xüsusiyyəti

• Məhsul buraxılışının artması ilə marjinal xərc də nəhayət artacaqdır.
• Orta məcmu xərc əyrisi U formalıdır.
• Marjinal xərc əyrisi ilə orta məcmu xərc əyrisi orta məcmu xərcin minimum olduğu noqtədə kəsişir.

QISA VƏ UZUN MÜDDƏTLİ DÖVRDƏ XƏRCLƏR

• Əksər firmalar üçün məcmu xərclərin sabit və dəyişən xərclər arasında bölüşdürülməsi zaman kəsiyindən asılı olur.

• Qısa müddətli dövrdə bəzi xərclər sabit olur.
• Uzun müddətli dövrdə sabit xərclər dəyişən olur.

QISA VƏ UZUN MÜDDƏTLİ DÖVRDƏ XƏRCLƏR

• Bir çox xərclərin qısamüddətli dövrdə sabit, uzunmüddətli dövrdə isə dəyişən olması, firmanın uzunmüddətli xərc əyrilərini qısamüddətli xərc əyrilərindən fərqləndirir.

Qrafik 9: Qısa və Uzunmüddətli Dövrdə Məcmu Xərc

Miqyas iqtisadiyyatları və qeyri-iqtisadiyyatları

• Miqyas iqtisadiyyatları uzunmüddətli dövrdə məcmu buraxılış həcmi artdıqca orta məcmu xərcin azalmasını ifadə edir.

• Miqyas qeyri-iqtisadiyyatları uzunmüddətli dövrdə məcmu buraxılış həcmi artdıqca orta məcmu xərcin artmasını ifadə edir.

• Miqyasa görə sabit gəlir uzunmüddətli dövrdə məcmu buraxılış həcmi artdıqca orta məcmu xərcin eyni qaldığını ifadə edir.

Qrafik 10: Qısa və Uzun müddətli dövrdə orta məcmu xərc

Xülasə

• Firmanın məqsədi mənfəəti maksimumlaşdırmaqdır. Mənfəət də məcmuu gəlirdən məcmu xərci çıxmaqla hesablanır.

• Firma davranışı təhlil olunduğu zaman istehsalın bütün alternativ xərclərini nəzərə almaq vacibdir.

• Bəzi alternativ xərclər birbaşa, bəziləri isə dolayıdır.

Xülasə

• Firmanın xərcləri onun istehsal prosesini əks etdirir.

• Tipik firmanın istehsal funksiyası azalan marjinal verimlilik səbəbindən aşağıya doğru əyilir.

• Firmanın məcmu xərcləri sabit və dəyişən xərclər olmaqla iki yerə bölünür. Sabit xərclər, firmanın məhsul buraxılışı həcmini dəyişdikdə dəyişməyən xərclərdir; dəyişən xərclər isə firmanın məhsul buraxılışı həcmini dəyişdikdə dəyişən xərclərdir.

Xülasə

• Orta məcmu xərc məcmu xərcin məhsul buraxılışına bölünməsi ilə əldə edilir.

• Marjinal xərc hər əlavə vahid məhsul buraxılışının məcmu xərcdə yaratdığı artımdır.

• Marjinal xərc məhsul buraxılışı davam etdikcə yüksəlir.

• Orta xərc məhsul biraxılışı artan kimi əvvəlcə azalır, sonra isə artır.

Xülasə

• Orta məcmu xərc əyrisi U şəkilində olur.

• Marjinal xəərc əyrisi həmişə orta məcmu xərc əyrisi ilə ATC-nin minimum nöqtəsində kəsişir.

• Firmanın xərcləri zaman kəsiyindən asılı olaraq da dəyişir.

• Əksər xərclər qısamüddətli dövrdə sabit, uzunmüddətli dövrdə isə dəyişən olur.

TÖVSİYƏ OLUNAN ƏDƏBİYYATLAR

• Nick Wilkinson, “Managerial Economics: A Problem-Solving Approach”, Cambridge University Press, 2005

• Gregory Mankiw, “Principles of Microeconomics”, Cengage Learning, 2011

• Luke M. Froeb, Brian McCann, “Managerial Economics: A Problem-Solving Approach”, Thomson South-Western, 2008

• Michael R. Baye, “Managerial Economics and Business Strategy”, McGraw-Hill/Irwin, 2010

• İbrahim Özer Ertuna, “Yönetim Ekonomisi”, Okan Üniversitesi Yayınları, 2009

• Qreqory Mənkyu, “Ekonomiksin Əsasları”, Bakı, ADİU, 2010