9-mavzu: Shaxsning individual xususiyatlari. Reja: 1

Nerv sistemasi tiplarining kelib chiqishi.
Nerv sistemasining umumiy tiplari kelib chiqishi yuzasidan mulohaza yuritilganda, albatta I.P.Pavlovning ta'limotini eslash maqsadga muvofiqdir, chunonchi irsiyat yo’li bilan shartlangan tip-bu genotip demakdir. Hozirgi davrda nerv sistemasining umumiy tipi (genotip) irsiyatga bog’liq ekanligi haqidagi ma'lumotlar, juda ko’p bo’lib, ular qiyosiy jihatdan hayvonlarni o’rganish natijasida topilgandir.
Temperamentning tipologiyasi mobodo insonlar temperamentlari bo’yicha qiyoslansa, u holda uning xususiyatlari jihatidan o’zaro o’xshash shaxslarning guruhi mavjudligi namoyon bo’ladi. Bu asnoda eramizdan oldingi davrda ham temperament tiplari to’g’risida materiallar to’plangan.
I.P. Pavlov ta'limoti bo’yicha nerv sistemasi tiplarining va Gippokrat ta'limoti bo’yicha temperamentning o’zaro munosabatlari

Temperament tiplari	Nerv sistemasining kuchi	Nerv tizimining muvozanati	Nerv tizimining ildamligi
Xolerik	Kuchli jo'shqin	Muvozanatsiz qizg'in	Serharakat
Sangvinik	Kuchli serharakat	Muvozanatli	Serharakat
Flegmatik	Kuchli vazmin	Muvozanatli	Inert (sust)
Melanxolik	Kuchsiz	Muvozanatsiz tormozli	Serharakat yoki inert

Ulardatemperamenttipideyilganda, insonlarningmuayyanguruhlarinitavsiflovchipsixikxususiyatlarningyig’indisi (majmuasi) tushuniladi. Hozirgidavrdatemperamenttipideganda, ma'luminsonlarguruhiuchunumumiybo’lganxususiyatlarningsoddamajmuasiemas, balkimazkurxususiyatlarningqonuniy, zaruriyo’zarobog’liqligitushuniladi. Temperamenttipinitavsiflovchixususiyatlarningqonuniytarzdao’zarobog’liqligiquyidagichaaksetishimumkin.

Nerv sistemasi va temperamentning bog'liqligi

Nerv tizimining turlari		Kuchli			Kuchsiz
			Jonli	Inert
Nerv jarayonlari xususiyatlari	Kuch Vazminlik harakatlanish	Kuchli Harakatlanish	Kuchli Harakatlanish	Kuchli Sust	Kuchsiz Harakatchan yoki sust
Temperament		Xolerik	Sangvinik	Flegmatik	Melanxolik

Temperament va psixik reaksiyaning bog'liqlig

Temperament	Reaktsiya
	Tezkorlik	Kuch
Sangvinik Xolerik Flegmatik Melanxolik	Tez Tez Sekin Sekin	o'rta haddan tashqari kuchli kuchsiz

Temperament tiplarining psixologik tavsifi quyidagi muhim xususiyatlar yordami bilan aniqlanishi mumkin va ularning psixologik tavsifini quyidagi jadvalda ko’rishimiz mumkin.

1.Senzitivlik (lotincha Sensus - sezish, his qilish degan ma'no anglatadi). Senzitivlik yuzasidan insonda birorta psixik reaksiyani hosil qilish uchun zarur bo’lgan o’ta kuchsiz tashqi taassurot kuchiga qarab mulohaza yuritiladi, jumladan, sezgilarning paydo bo’lishi uchun kerak qo’zg’ovchining ozgina kuchi (ularning quyi chegarasi), ehtiyojlar qondirilmasligining sezilar-sezilmas darajasi (shaxsga ruhiy azob beruvchi) mujassamlashadi.
2.Reaktivlik. Bu to’g’rida aynan bir xil kuch bilan ta'sir etuvchi tashqi va ichki taassurotlarga shaxs qanday kuch bilan emosional reaksiya qilishiga qarab munosabat bildiriladi. Reaktivlikning yorqin ro’yobga chiqishi-emosionallik, ta'sirlanuvchanlikda ifodalanishidir.
3.Faollik. Bu borada inson qanday faollik darajasi bilan tashqi olamga ta'sir etishi va maqsadlarni amalga oshirishda ob'ektiv hamda sub'ektiv qarama-qarshiliklarni faollik bilan engishga qarab fikr yuritiladi.