A 1 con., *preposição, não muito frequente, que exprime várias relações no indiresa dja karta a tudu djinti pa konta (R95). (A). N. F. neol a 2



Yüklə 5,31 Mb.
səhifə22/62
tarix02.11.2017
ölçüsü5,31 Mb.
#28194
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   62

G, g


*Oitava letra ou grafema do alfabeto que representa o fonema [oclusiva sonora velar]. N.S. A fim de evitar a contradição com o sistema gráfico do Português ao grafema [g] é acrescentado o grafema [u] depois das vogais [i] e [e]: guia; baguera.

gabinete

n., *sala de trabalho; escritório. - i nesesariu splika pabia di ke ku manda si gabinete fitcadu (R99) -. (GABINETE). N.F. neol.



Gabu

n., *Região da Guiné-Bissau, com Gabú por capital e os sectores administrativos de Gabú, Sonaco, Piche, Pirada e Boé. - no ka fika dja son na Gabu (R98) -. (GABÚ). N.F. oxítona.



gadu

n., *conjunto de reses que se criam no campo com várias utilizações. - e sinadu novus teknikas di agrikultura ku kriason di gadu (R98) -. (GADO). N.F. neol.



gafanhoti

n., - gafanhotis e lanta e dana lugaris di djintis (L.S.) -. (GAFANHOTO). N.F. vd. ganfanhoti.



gagu

*tartamudo; balbo. (GAGO). N.S. V.B.



gaguisa

v., *balbuciar. (GAGUEJAR). N.S. V.B.



gaiola

n., *caixa gradeada que serve de prisão para as aves ou outros animais. (GAIOLA). N.S. V.B.



gaju

n., *fulano. - Bu pursor i un tapa tanki, gaju ka sibi nada di Mundu (Cecomes) -. (GAJO). N.F. neol.



gala

v., *a acção de copular das aves. (GALAR). N.S. V.B.



galadu

part., *diz-se de ovo fecundado. (GALADO). N.S. V.B.



galadur

n., *galo de boa raça. (deriv. GALAR).



galanti

adj., *gentil; que mostra cortesia. - Purmeru pasu tudu galanti (G.F.) -. (GALANTE).



galaxia

n., *cada um dos grandes sistemas de estrelas. (GALÁXIA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. V.A.



Galileu

1.n., *originário da região da Galileia, na Palestina. (GALILEU).

2.n., *epíteto dado a Jesus de Nazaré. (GALILEU). N.S. V.B.

galinha

1.n.f., *ave doméstica da família dos Fasianídeos. - Es galinha i djiru tok i pasanta (J.S.) -. (GALINHA). N.S. biku di galinha; galinha-pintadu, galinha-purke; galinha-tungune; galinha di matu.

2.n., Djiu di Galinha, *uma das Ilhas do Arquipélago de Bijagós. - djintis ka sta la e bai Djiu di Galinha (IN84) -. (ILHA DE GALINHA). N.S. o nome galinha, que no tempo da proibição da escravatura designava também os escravos, deriva provavelmente do comércio ilegal de escravos praticado na ilha até ao início do século XX.

galinha di matu

n., *pintada; galinha-da-Guiné; galinha-da-Índia; galinha d’Angola. - Galinha di matu kuma, ora ku bu na pidil siti, bu ta djubi prumedu na metadi di si kabesa (L.A.) -. (deriv. GALINHA DE MATO). N.M. lexia complexa. N.S. n.v. “Numida meleagris galeata”; sin. galinha pintadu; GALINHA-DO-MATO significa a galinha-do-monte ou alcaravão.



galinha-pintadu

n., *galinácea da família dos Fasianídeos; galinha-da-Índia; galinha-da-Guiné. (PINTADA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. galinha di matu.



galinha-purke

n., *galinha com as penas eriçadas. - Galinha-purke, si misti odja si borgonha, ta para si bunda pa bentu (L.A.) -. (deriv. GALINHA PORQUÊ). N.M. lexia composta.



galinha-tungune

n., *galinha de pé curto. N.F. oxítona, tungune. N.M. lexia composta. N.S. V.A.



galinheru

n., *capoeira. (GALINHEIRO). N.S. V.B.



galoja

n., *calçado de borracha ou outra matéria que seja impermeável à água. - nin ki i na tempu di seku, i pirsis pa bu kalsa galoja pabia di poti-poti ki sta pa tudu ladu (R95) -. (GALOCHA).



galon 1

n., *distintivo dos oficiais do exército. -I na toma ki djintis i dadu galon garandi (R98) -. (GALÃO). N.F. mil.



galon 2

n., *unidade de medida dos líquidos. (GALÃO). N.S. V.B., galon nos Estados Unidos corresponde a 3,785 litros e na Inglaterra a 4,544 litros.



galu

1.n.m., *género de aves da família dos Fasianídeos com a crista carnuda; macho adulto. - Ali, galu kanta dja de (Ch.Mb.) -. (GALO). N.S. galu-branku.

2.n., *pessoa de influência. - kuma el ki uniku galu garandi dentru di es tcon sagradu di Amilcar Cabral (R98) -. N.F. fig.

galu-branku

n., *o galo de cor branca é sinal de boa sorte. - Gazela falal: Galu branku dianti (T.M.) -. (deriv. GALO BRANCO). N.M. lexia composta.



Gambianu

1.n., *habitante da Gâmbia, país da Africa ocidental encaixado no território do Senegal, cuja língua oficial colonial é o Inglês e que, antigamente, fazia parte da grande região da Senegâmbia. - no pape, el i Gambianu (J.L.R.) -. (GAMBIANO).

2.adj., *relativo à Gâmbia. - Ministru gambianu bin li pa bin nogosia (R98) -.

gan [gan-]

pref., *prefixo que entra na formação de substantivos, exprimindo a ideia [lugar de habitação]. - Gan-Mamadu - Gan-Biafada - Gan-Ture -. N.M. prefixo de nomes próprios ou étnicos.



gana

n., *grande vontade ou desejo. - Kada ora ku n’ lembra di bo, i ta dan gana di n’ distindi nha korson na tcon, pa n’ bidantal panu di pinti (N.Me.) -. (GANA). N.F. neol.



gandin

n., *molusco univalve marinho; búzio. - Si mame propi kusinha ku gandin, na un panelasinhu (L.S.) -. N.F. oxítona. N.S. n.v. “Murex bolinus brandans”.



ganfanhoti

n., *ortóptero saltador do grupo dos acrídios. - Ki ganfanhotis e parsiba ku kabalu ku purparadu pa guera (N.T.) -. (GAFANHOTO). N.F. gafanhoti.



ganga

n., *grande ave pernalta de plumagem branca no ventre e escura nas asas; grou coroado. - “kunan, kunan”, kila i fala di ganga (T.M.) -. (GANGA). N.S. n.v. “Balearica pavonica”.



ganha

v., - Grasiana ganha tambe sinkuenta kilu di arus (R95) -. (GANHAR). N.F. neol., vd. nganha.



gara 1

v.tr., *apanhar. (AGARRAR). N.S. V.B.



gara 2

n., *unha forte. (GARRA). N.S. V.B. n.,



garafa

n., *vaso de vidro para armazenar líquidos. - Djugude iabri garafa di siti i darma riba di Lion (L.S.) -. (GARRAFA). N.S. garganti di garafa; piskus di garafa.



garafinha

n., *garrafa pequena. (GARRAFINHA). N.S. V.B.



garafon

*garrafa grande; frasco. - Alguin ta da elis sinku garafon di binhu (F.M.) -. (GARRAFÃO). N.S. garafon indica qualquer garrafa com a capacidade de mais de três litros.



garan

n., *semente ou fruto das gramináceas e de outras plantas; corpo pequeno arredondado. - nin garan pa nina fomi (T.Tc.) -. (GRÃO). N.F. gran. N.S. garan di matcundadi.



garan di matcundadi

n., *testículo. (deriv. GRÃO DE MACHO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. kuku di obu.



garandesa

1.n., *velhice; estado de adulto; responsabilidade. - risponsabilidadi di omi na vida familiar dibi di inklui idukason di mininus disna di padidu te na garandesa (R95) -. (GRANDEZA). N.F. grandesa. N.S. paga garandesa.

2.n., *importância; valor. - Dipus ke no odja garandesa di un milagri, no dibi di buska si sintidu fundu (L.Cat.) -. (GRANDEZA).

3.n., *conselho dos anciãos. - Balur di garandesa sta na sibi toma konta di un djorson pa krial nes mundu (J.S.) -.



garandi

1.adj., *de tamanho maior que o vulgar. - Purblema garandi di feras i presu di produtu prinsipalmenti kilis ki importadu (P.dosS.) -. (GRANDE). N.F. grandi. N.S. garandi omi; ma garandi; omi-garandi.

2.adj., *velho; pessoa que tem autoridade. - Alguin garandi lanta i tira pinton na sangra, i kombersa tudu i kaba i toma faka i sapa kabesa di galinha (F.M.) -.

3.adj., *forte; valente. - Silo, lutadur garandi, ku si dala ka kunsi tcon, i batidu (Dea) -.

4.adj., *importante; notável. - lei mas garandi i fundamental (R98) -.

garandi omi

coloc., *homem famoso. - Es tudu pa fasi fidjus di Guine diskisi di kil garandi omi ku nunka i ka seta torkia nin un padas di tcon (R98) -. (GRANDE HOMEM). N.F. neol., grandi omi. N.S. garandi omi é hipónimo de GRANDE HOMEM que também o homem velho-patriarca; omi-garandi designa o homem velho-patriarca e omi kumpridu designa o homem grande ou alto, de grande estatura.



garandisi

1.v.caus., *enobrecer; elevar em dignidade; louvar. - I el ke salban: n’ misti garandisil (L.Cat.) -. (ENGRANDECER). N.F. proparoxítona.

2.v.caus., *tornar grande; fazer crescer. - no misti pa tudu djintis djuda pa e bota mon pa garandisi ki mininus (R95) -.

garanti 1

1.v., *responsabilizar-se por; certificar. - Ki mininus tudu no ta garanti elis (R95) -. (GARANTIR). N.F. neol.

2.v., *prometer como sendo certo. - i garanti populason di kuma Junta Militar i ka na fuguia nin un tiru (R98) -.

garanti 2

n., *fiador; responsável, defensor. (GARANTE). N.F. neol. N.S. V.B.



garantia

n., *penhor; segurança. - Kasamenti di gosi so pirdi tempu, kuntudu manera i garantia (J.D.) -. (GARANTIA). N.F. paroxítona; neol.



garantidu

part., *afiançado; tornado seguro. - kila la sta garantidu kuma i na ten logu kombati (R98) -. (GARANTIDO).



garasa

1.n., *riso; risota. - Si djintis sinta djumbai, kadakin ta da si pasada, sempri kusas di garasa pa utrus ba ta ri (N.M.) -. (deriv. GRAÇA).

2.n., *favor. N.F. vd. grasa.

garba

v., *cortar as relações; deixar de se falar. - Su na kumbida alguin bianda i nega bin kume, bu ta garba ku el: i es ke no diferensa ku manga di povus na tera (J.S.) -. (AGRAVAR; GRAVAR).



garbata

v., *remexer a terra com as unhas. - disal es anu inda tok n’ garbata roda del, pa n’ strumal (N.T.) -. (ESGARAVATAR; ESGRAVATAR). N.F. proparoxítona. N.S. sin. gasali.



garbatadu

part., *esgaravatado; diz-se da terra remexida com as unhas. (ESGRAVATADO). N.S. V.B.



garbatadur

n., *animal que remexe a terra com as unhas. - Galinha garbatadur ta fasil di kontra ku os di si mame o di si dona (L.A.) -. (ESGARAVATADOR).



garda

v., - Mon lebi na da mon lebi na guarda distinu di utrus (J.B.) -. (GUARDAR). N.F. vd. guarda 1.



gardisi

v.tr., *dizer obrigado. - Lebri gardisi elis, i pega kaminhu (P.B.) -. (AGRADECER). N.F. proparoxítona.



gardisimentu

n., *gratidão; acção de dizer obrigado. - gardisimentu i ka ta bin di po, i ta bin di pekadur (L.A.) -. (AGRADECIMENTO).



garfa

v.tr., *revolver com o garfo. (GARFAR). N.F. neol. N.S. V.B., sin. nhafi.



garfu

n., *peça do talher, com quatro dentes, com que se comem os alimentos sólidos. - E randja tan garfu ku faka ku kudjer (R95) -. (GARFO).



gargadja

v.intr., *rir à boca despregada. (GARGALHAR). N.S. V.B.



gargadjada

n., *risada estridente e prolongada. - Gargadjadas di pilikanu ta bin tcolonan (O.S.) -. (GARGALHADA).



garganti

n., *pescoço. - Ninguin ka ta ronka ku konta na garganti sin linha (L.A.) -. (GARGANTA).



garganti di garafa

n., *parte superior da garrafa; gargalo. (deriv. GARGANTA DE GARRAFA). N.S. V.A, sin. piskus di garafa.



gargantia

v., *cantar; gorjear. (GARGANTEAR). N.F. paroxítona. N.S. V.B.



garina

n.f., *rapariga; namorada. - N’ staba ku un garina, la di banda (J.A.) -. (GARINA). N.F. neol.



garlopi

n., *plaina grande. (GARLOPA). N.S. V.B.



garopa

n., *peixe da família dos Serranídeos, que normalmente se encontra no fundo marinho rochoso. (GAROUPA). N.S. V.B., n.v. “Epinephelus morio”.



garsa

n., *ave pernalta da família dos Ardeídeos. - kasal di garsa rin i kamba (E.D.) -. (GARÇA). N.S. n.v. “Bubulis ibis” ou “Ardeola ibis”; sin. kunankoi.



gas

n., *substância que está no ar; gás de iluminação. - Kadakin lambu lensu i mara naris, pa ka bu pudi respira kil gas (C.P.) -. (GÁS).



gasadju

n., - Noba ka ta pidi pasadju, djidius tcolona tuada dedi Kambora te na Timbora sin pidi gasadju (N.V.) -. (AGASALHO; GASALHO). N.F. vd. gasidju.



gasali

v., *esgaravatar; remexer, por exemplo, a terra ou as cinzas. - Sinsa kubri fugu tudu kuas, el ku manda n’ na gasaliba pa ba djubi si kontra n’ ta otca brasa pa n’ tisi bos (A.P.) -. N.S. sin. garbata.



gasela

n., - Gasela i na kudi son, fit, fit, fit, i na pasa limaria un son, un son (L.S.) -. (GAZELA). N.F. vd. gazela.



gasidja

1.v.tr., *acolher em casa; hospedar. - n’ seduba ospri, bo gasidjan (N.T.) -. (AGASALHAR).

2.v.intr., *estabelecer-se como hóspede. - E bai gasidja na kaza di un omi garandi (T.M.) -. (AGASALHAR-SE).

gasidjadur

n., *o que agasalha; hospedeiro; hospedador. - pa i sedu gasidjadur, amigu di kil ki bon, ku sibi guberna si kabesa (N.T.) -. (AGASALHADOR).



gasidjanta

v.caus., *fazer agasalhar; fazer proteger. - nin si bu gasidjantal na Vatikanu, buli na balansa son (J.A.) -. (deriv. AGASALHAR).



gasidju

n., *acomodação; aconchego; amparo. - Tata ki bu sai na el, i el ki nha bantaba, el ki nha gasidju di alma i di kurpu (J.B.) -. (AGASALHO; GASALHO). N.F. gasadju.



gasolina

n., *mistura de hidrocarbonetos líquida, inflamável, usada como combustível; combustível. - utru ta kumpra gasolina e bin bindi piskaduris (N.M.) -. (GASOLINA). N.F. neol.



gasta

1.v.tr., *despender; consumir. - Kin ki ka kunsi es skema i ta gasta sempri dinheru (P.dosS.) -. (GASTAR).

2.v.intr., *consumir-se; cansar-se. - bo bin sakuran, nha udjus pa ka e gasta (J.D.) -.

gastadur

n., *dissipador; pródigo. (GASTADOR). N.S. V.B.



gastu

1.n., *consumo; despesa. - Budjugus ka tene gastus tciu na se bistimentu (N.M.) -. (GASTO). N.F. neol.

2.adj., *deteriorado pelo uso. - Asin kusa ku na bedjisi, ku sta gastu, i ka na tarda pa disparsi (N.T.) -.

gatu

n., *mamífero carnívoro da família dos Felídeos, muito útil para a destruição de ratos. - gatu ku furta nata i ta lestu di diskunfia; bu ta odjal i na limbi boka (L.A.) -. (GATO).



gatu-lagaria

n., *pequeno mamífero da família dos Felídeos; zibeta. - Gatu-lagaria pega tras di Nguintcu i na pidil son ku larma na udju (A.P.) -. (GATO-DE-ALGÁLIA). N.S. n.v. “Felix senegalensis”.



gaveta

n., *caixa sem tampa que desliza dentro de um móvel e que serve para guardar coisas. - Bo ta fasi dukumentu: simplismenti i ta tomadu i mitidu na gaveta (R98) -. (GAVETA).



gazela

1.n., *género de antílopes de formas ligeiras, pernas altas e finas, olhos grandes, que vivem nas estepes e nos desertos. - e pertusi di gazela, i fuguial (L.S.) -. (GAZELA). N.F. gasela.

2.n., gazela di lala, *antílope com pelagem castanho clara. (GAZELA DE LALA). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Ourebia ourebi quadriscopa”.

3.n., gazela pintada, *antílope com pelagem castanho avermelhada e uma série de manchas e riscas brancas. (GAZELA PINTADA). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Tragelaphus scriptus”.



gazoliu

n., *carburante usado nos motores diesel. - Dus tambur di gazoliu i sta dja la (R95) -. (GASÓLEO). N.F. proparoxítona, neol.



gliserina

n., *substância que se extrai das gorduras. (GLICERINA). N.S. V.B.



gloria

1.n., *fama que se adquire por mérito próprio. - Ami n’ ka na buska nha gloria (N.T.) -. (GLÓRIA). N.F. proparoxítona, neol.

2.n., *bem-aventurança; o Céu. - Sufri son Ntoni, bu na bai pa gloria (T.Dj.) -.

glorifika

1.v.tr., *dar glória e honra a; prestar culto. - Nha alma ta glorifika Sinhor, nha Deus (L.Cat.) -. (GLORIFICAR). N.F. neol.

2.v.pron., *ufanar-se; gabar-se. - Si n’ ta glorifika nha kabesa, nha gloria ka ten balur (N.T.) -. (GLORIFICAR-SE).

glorifikadu

part., *dado glória; honrado. - Nha pape i ta glorifikadu si bo padi frutu tciu (N.T.) -. (GLORIFICADO). N.F. neol.



glorifikason

n., *celebração. (GLORIFICAÇÃO). N.S. V.B.



gloriozu

adj., *cheio de glória; ilustre. - Kamaradas di no gloriozu Forsas Armadas (R98) -. (GLORIOSO). N.F. neol.



glus

adj., (GULOSO). N.F. arc., vd. golozu. N.S. V.B.



glusidadi

1.n., *gosto excessivo por doce; gulodice; guloseima; gulosina; gulosice. (deriv. GULOSO).

2.n., *iguaria muito apetitosa. N.S. V.B.

goiaba

1.n., *fruto da goiabeira, árvore da família das Mirtáceas. - Abo i rasa goiaba, bu ka ten kabaku (L.A.) -. (GOIABA).

2.n., pe di goiaba, *goiabeira. N.S. n.v. “Psidium guajava”.

goiba 1

v.tr., *acanelar com goiva. (GOIVAR). N.F. proparoxítona. guiba. N.S. V.B.



goiba 2

n., *utensílio de carpinteiro utilizado para abrir caneluras. (GOIVA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



goibadu

part., * diz-se de um pedaço de madeira com goibadura. (GOIVADO). N.F. guibadu. N.S. V.B.



gola

n., *colarinho da camisa. (GOLA). N.S. V.B.



golfinhu

n., *mamífero cetáceo, da família dos Delfinídeos; toninho; toninha; delfim. (GOLFINHO). N.F. neol. N.S. V.B., sin. antoninhu.



Golgota

n., *lugar perto de Jerusalém onde Jesus foi crucificado; lugar de sofrimento. - un lugar ku tcomadu Golgota, ku signifika lugar di kaku di kabesa (N.T.) -. (GÓLGOTA). N.F. proparoxítona.



golia

v., *marcar golos. (GOLEAR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



goliadur

n., *marcador de golos. (GOLEADOR). N.S. V.B.



golozu

adj., *glutão; comilão. (GULOSO). N.F. neol., glus. N.S. V.B., sin. kumilon.



golpe

n., - i bon pa i fika klaru pa sempri di kuma es konflitu i ka ten golpe (R98) -. (GOLPE). N.F. neol., vd. golpi.



golpi

1.n., *pancada ou ferimento. - Talves golpi di miserikordia na bon sintidu di termu (R95) -. (GOLPE). N.F. golpe.

2.n., golpi di stadu, *acto de força pelo qual um governo é derrubado. - No ka tene intenson di mata ninguin, nin di golpi di stadu (R98) -. (GOLPE DE ESTADO).

golpia

v.tr., *dar golpe; ferir. - No ka tene nin koldadi ambison di ba golpia (R98) -. (GOLPEAR).



golpiadur

n., *feridor. (GOLPEANTE). N.S. V.B.



golu

n., *ponto em que a bola transpõe a baliza do adversário. (GOLO). N.S. V.B.



gomadera

n., *mulher que engoma; engomadeira. (GOMADEIRA). N.S. V.B.



gomadu

part., *passado a ferro depois de ter posto o amido ou a goma; engomado. (GOMADO). N.S. V.B.



gora

1.adv., *advérbio de tempo que indica o momento em que se fala. - I ten gora kil djintis di Kamara ku ta bai kobra elis fera sin kondison (N.M.) -. (AGORA).

2.con., *conjunção adversátiva que significa [uma vez que].

gos

adv., - Amigus, gos no na bin kunsa na leitura di no karta (R95) -. (deriv. AGORA). N.F. vd. gosi.



gosi

adv., *advérbio de tempo que indica [neste momento]; agora; hoje. - Gosi tudu ladu i fera, suma fera di Bandin i bai dja tok i tciga tcapa di Bisau (R95) - Gosi dja n’ ka misti gueria ku bo (T.M.) -. (deriv. AGORA). N.F. gos. N.S. desdi gosi; gosi-gosi; te gosi.



gosi-gosi

loc.adv., *de imediato; precisamente neste momento; neste mesmo instante. - Lanta no ten ku bai ospital gosi-gosi (Cecomes) -. (deriv. AGORA). N.M. redobro.



gosta

v., *apreciar; ter um sentimento de amor ou de afecto por alguém. - Si rapas odja badjuda ki gosta del, i ta tcomal (N.M.) -. (GOSTAR). N.F. neol. N.S. sin. misti; mas gosta di.



goza

1.v., *tirar proveito de. - i na goza tambe di kil djustisa (R98) -. (GOZAR). N.F. neol.

2.v.tr., *fazer pouco de; menosprezar; fazer troça de. - e pega na goza kombatenti di liberdadi di patria te aos (R98) -.

gozadu

part., *desfrutado; apoquentado; troçado. (GOZADO). N.S. V.B.



gozu

n., *brincadeira; prazer. - Pabia asin ku no seduba: tulu, katibus pa tudu koldadi di diseju mau, ku gozu di mundu (N.T.) -. (GOZO). N.F. neol.



gracha

n., *pomada de sapatos. (GRAXA). N.S. V.B.



grachadur

n., *pessoa que lustra os sapatos. - grachaduris di sapatu (P.dosS.) -. (ENGRAXADOR). N.F. neol.



grama

n. *a milésima parte de um quilogramo. - Sinku grama di prata (Igr.I.) -. (GRAMA).



gramatika

n., *conjunto de regras fonéticas, morfo-fonológicas, sintácticas e lexicais duma língua específica. - djintis ke ta tenta obstakuliza utilizason di Kriolu o di utru linguas maternas tantu na insinu, i faktu di linguas ka sta struturadu, ka ten gramatika (MR98) -. (GRAMÁTICA). N.F. proparoxítona.



grampu

n., *utensílio com que se mantêm apertadas duas peças; agrafe. - dus padas di panu finu ku tris grampus (Igr.I.) -. (GRAMPO).



gran

n., - oitu gran di mankara kru (IN99) -. (GRÃO). N.F. vd. garan.



grandesa

n., - Purmeru dia di saida, e na sinta na kau di grandesa (F.M.) -. (GRANDEZA). N.F. neol., vd. garandesa.



grandi

adj., - Kila i dia di grandi sutu (F.M.) -. (GRANDE). N.F. vd. garandi.



grandi omi

coloc., - bon pekadur ta djubidu kin ke na bisti e parmanha, li pa media i torkia i bisti utru, kila ki ta konsideradu kuma i grandi pekadur, i grandi omi (IN96) -. (GRANDE HOMEM). N.F. neol., vd. garandi omi.



granja

n., *na Guiné-Bissau é uma pequena propriedade agrícola, dependente do Estado, para experimentar novos cultivos que servem de apoio aos componeses. - na granja li na Bisau (R96) -. (GRANJA). N.F. neol. N.S. palmera di granja.



grasa

1.n., *favor. (GRAÇA). N.F. garasa. N.S. ant. disgrasa.

2.n., *dom sobrenatural concedido por Deus para conduzir à salvação da alma. - Bu intcidu di grasa, Sinhor Deus sta ku bo! (L.Cat.) -. N.F. reli.

grasas a

con., *locução prepositiva que significa [felizmente]. - Grasas a Deus disna ki n’ bin li n’ ta sinti mindjor (IN99) -. (GRAÇAS A). N.F. neol.



gratidon

n., *agradecimento. (GRATIDÃO). N.S. V.B.



gratis

adv., *sem remuneração, gratuitamente. - es programa i programa gratis (R95) -. (GRÁTIS). N.F. paroxítona, neol. N.S. sin. di grasa.



grau

1.n., *unidade de medida da temperatura do corpo ou do tempo, da proporção de álcool na aguardente de cana e outros; gradação; força; intensidade. - kin ke ten kulpa e ta paga si kulpa konformu grau di si kulpas (R99) -. (GRAU).

2.n., *nível. - no na seta ki kota di risponsabilidadi, kadakin konformu grau ki na okupa (R98) -.

3.n., *em aritmética, número de factores que entram na composição de uma potência.



grava 1

v.tr., *fixar ou reproduzir música, imagem ou palavras numa fita magnética ou disco. - Intenson i pa ba grava muzika, no ka misti pa kil kusas pirdi sin tudu (R95) -. (GRAVAR). N.F. neol.



grava 2

v.intr., *tornar-se mais grave; piorar. - Polisia ka parsi tok ke kazu grava (R95) -. (AGRAVAR-SE).



gravador

n., *registador; registrador. - Kadakin sinta dja ku si kaneta o ku si gravador, purki utrus ta fala e ta grava nan pa sukuta ke ki na sedu pratu di aos (R96) -. (GRAVADOR).



gravadu

1.part., *fixado; reproduzido; copiado numa fita magnética ou num disco. - pa pudi purpara se gravadoris pa grava (R98) -. (GRAVADO). N.F. neol.

2.part., *esculpido. - Lei, ku gravadu letra pa letra na tagua di pedra, i tisi mortu (N.T.) -.

gravason

n., *processo pelo qual se fixa e reproduz um som por intermédio de uma fita magnética ou disco. - Kila ke no kunsa ku el li, bu ba buska gravason di prumeru dia (R95) -. (GRAVAÇÃO). N.F. neol.



gravata

n., *ornato que se põe à frente do pescoço dando um nó ou um laço. - omi miti si gravata (IN96) -. (GRAVATA). N.F. neol.



gravi

adj., *sério; perigoso. - VIH ta distrui selulas, i ta ba kauza manga di infeson gravi (R95) -. (GRAVE). N.F. neol.



gravida 1

1.v.intr., *ficar grávida. - N’ na dau kil mesinhu, bu na tira kusa ku tudjiu gravida to ku ta gravida bu padi (IN99) -. (ENGRAVIDAR). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. prenha 1.

2.v.tr., *tornar grávida. - rapas pudi kaba pa gravidal (IN96) -.

gravida 2

adj.f., *mulher em estado de gravidez. (GRÁVIDA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. prenha 2.



gravides

n., *estado da mulher ou das fêmeas em geral, durante o tempo de gestação; prenhez. - panha gravides (R95) -. (GRAVIDEZ). N.F. oxítona, neol.



Gregu

1.n., *habitante da Grécia. - no forma un kurpu son, tantu Djudeu suma Gregu, o katibu o libri (N.T.) -. (GREGO).

2.n., *a língua grega. - Djudeus ku ta papia Gregu e na kecha pabia se viuvas na diskisidu (N.T.) -.

grelia 1

1.v.intr., *cozinhar através da ajuda de grelha; assar na grelha. (GRELHAR). N.F. neol. N.S. sin. iasa.

2.v.intr., *assar-se na grelha. - Bu ta toma pis bu na ditanda un son un son diritu, bu disa pa i grelia (N.M.) -. N.F. neol.

grelia 2

n., *instrumento para assar comida sobre brasas. - Bu ta peganda fugaderu bu toma grelia bu labal limpu bu pul tok i seku bu untal ku oliu, bu pul riba di fugaderu ku fugu pikininu (N.M.) -. (GRELHA). N.F. proparoxítona, neol. N.S. sin. iasadera.



greliadu

part., *assado na grelha. - Ora ki arus kusidu bu sirbil ku kil pis greliadu (N.M.) -. (GRELHADO). N.F. paroxítona.



greve

n., *acordo entre trabalhadores, recusando-se a trabalhar enquanto as suas pretensões não forem satisfeitas ou chegarem a um novo acordo. - Greve ka ten la, pabia i skola partikular (IN96) -. (GREVE). N.F. neol.



grilu

n., *insecto ortóptero saltador da família dos Grilídeos. (GRILO). N.S. V.B.



gripi

n., *doença infecto-contagiosa produzida por um vírus e que se manifesta com os sintomas de febre e dor no corpo. - N’ tene gripi, nin si bu nota propi na nha fala, i sta mbokadu ransadu (R95) -. (GRIPE). N.F. neol.



grisia

n., (IGREJA). N.F. proparoxítona, arc., vd. igreja. N.S. V.B.



grita

v., - Lebri grita: Ai! (L.S.) -. (GRITAR). N.F. neol., vd. guirta.



gritu

n., *exclamação de dor ou de contentamento. - Na tudu kau i na sai un gritu di opreson. (L.Cat.) - Na kil momentu, kau somna, gritu di kontentamenti ku di dimirason (F.M.) -. (GRITO). N.F. neol., vd. guirtu.



grogu

n., *bebida alcoólica feita através da maceração e fermentação da cana-de-açúcar; aguardente de cana. - grogu i la na ntela, oh (R.S.) -. (GROGUE). N.S. sin. kana.



gros

adj., *grande; volumoso. - un montiadur na buska limarias gros pa mata elis! (F.M.) -. (GROSSO). N.S. kabesa-gros.



grosura

n., *qualidade de grosso; espessura. - Barajen dibi di sedu minimu di un metru di grosura bas (Igr.I.) -. (GROSSURA). N.F. neol.



grupa

v., *reunir; juntar-se. - populason nunde ke grupa nel tciu, susidadi tciu la, kaus ka ta baridu, kasas ke ta kumpudu i mal kumpudu (R98) -. (AGRUPAR; GRUPAR). N.F. neol.



grupu

1.n., *número de pessoas ou de animais reunidos. - I dati i korda i odja grupu di limarias dal volta (L.S.) -. (GRUPO). N.F. neol.

2.n., *conjunto de pessoas que partilham objectivos ou sentimentos. - I un chef di grupu ku ta tcomadu Nasarenu (N.T.) -.

guarda 1

1.v.tr., *vigiar; proteger. - Militaris ku dibi di guarda vida di Presidenti (R98) -. (GUARDAR). N.F. garda. N.S. andju di guarda; guarda-fatu; guarda-kosta; guarda-kostera; guarda-kumida; guarda-losa; guarda-sol; guarda-tcuba; guarda-tcuba di sapu; guarda di kurpu.

2.v.tr., *arrecadar; conservar. - i pul mas na sol duranti un sumana pa i seku diritu, pa pudi guarda na bemba (N.M.) -.

guarda 2

1.n., *sentinela; polícia. - Kada guarda na firma na si porta (R95) -. (GUARDA).

2.n., *protecção; cuidado; vigilância. - abrigu ki prumeru guarda (C.P.) -.

guarda di kurpu

n., *amuleto; talismã. (deriv. GUARDA DE CORPO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



guarda-fatu

n., *móvel em que se guardam os fatos; guarda-roupa; guarda-vestidos. (GUARDA-FATOS). N.F. neol. N.M. lexia composta. N.S. V.B.



guarda-kosta

n., *pessoa que acompanha alguém como forma de protecção. - Guarda-kosta na larga arma (J.D.) -. (GUARDA-COSTAS). N.M. lexia composta.



guarda-kostera

n., *navio que controla as águas territoriais de um país. (GUARDA-COSTAS). N.M. lexia composta. N.S. V.A.



guarda-kumida

n., *móvel para guardar alimentos. (GUARDA-COMIDAS). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



guarda-losa

n., *armário para guardar louça ou loiça. (GUARDA-LOUÇA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



guarda-sol

n., *chapéu-de-sol. (GUARDA-SOL). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. tcepen di sol.



guarda-tcuba

n., (GUARDA-CHUVA). N.M. lexia composta. N.S. V.B., sin. tcepen di tcuba.



guarda-tcuba di sapu

n., *cogumelo; fungo. (deriv. GUARDA-CHUVA DE SAPO). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., sin. sombrinha di sapu.



guberna

1.v., *exercer autoridade política. - kil ku na gubernaba i puiba guardas na porton di prasa pa prindin (N.T.) -. (GOVERNAR). N.F. guverna.

2.v., *exercer autoridade; ter poder de administrar. - I dibi di sibi guberna si kaza diritu, pa si fidjus obdisil ku tudu rispitu (N.T.) -.

3.v.pron., *bastar-se a si próprio; saber conduzir-se; governar-se. - pa no sibi guberna no kabesa ne mundu di gosi (N.T.) -. (deriv. GOVERNAR A CABEÇA).



gubernadur

n., *pessoa que governa; administrador. - e ntrega gubernadur karta e pursental tambi Paulu (N.T.) -. (GOVERNADOR).



gubernu

n., *o poder executivo de um Estado; administração. - Barabas i pudu na kalabus pabia i lantanda pobu na prasa kontra Gubernu (N.T.) -. (GOVERNO). N.F. guvernu.



gudja

1.n., *objecto que serve para coser à mão ou à máquina. - n’ pirsisa di gudja ku linha pa kusi nha bistidu (J.L.R.) -. (AGULHA). N.S. koba di gudja.

2.n., *instrumento oco e pontiagudo adaptável a uma seringa; injecção. - Gudja dibi di mitidu dentru di kuru tok si boka pirdi (Men) -. N.S. sin. ndjeson.

gudu

1.adj., *afiado; cortante. - Ora ki no labra po tok i gudu, ki po ta rabida pa i bin furanu udju (A.B.) -. (AGUDO).

2.adj., *diz-se do ângulo menor que o recto.

guera

1.n., *luta armada; hostilidade. - Pior inda i guera di dia trinta un di Janeru, kila djintis mas sufri tciu (N.M.) -. (GUERRA). N.S. guera sai; kai guera; rapati guera.

2.n., *rixa; contenda. - Kunfuson manga del, djus i te guera entri kumpraduris i bindiduris (P.dosS.) -.

guera sai

coloc., *começar a guerra. (deriv. A GUERRA SAI). N.S. V.B.



gueria

v., *combater; lutar; fazer guerra. - Anos no na gueria ku Purtuguis, ma no ka na gueria ku povu purtuguis (R98) -. (GUERREAR). N.F. paroxítona. N.S. guerianta; sin. luta 1.



gueriadu

part., *combatido; lutado. - Dizenhu fasidu na manera propi ku kau ku gueriadu nel sta (Igr.I.) -. (GUERREADO).



gueriadur

n., *combatente. - I fala, anos gueriadur! (R98) -. (GUERREADOR).



guerianta

v.caus., *fazer guerrear; fazer lutar. - Nha mame bai guerianta dus turus na fonti, pabia i bai laba ropa di nha pape, ma i leba tambi ropa di si kumpadri (F.M.) -. (deriv. GUERREAR).



guerilha

n., *táctica de luta, normalmente utilizada pelos movimentos de libertação nacional, atacando o inimigo de surpresa para destruir as suas acções. - bazi di guerilha i alimentadu pa populason te na fin di guera (C.P.) -. (GUERRILHA). N.F. neol.



guerinha

n.dim., *pequena acção de guerra; contenda. - la ki guerinhas kunsa (R95) -. (deriv. GUERRA).



guerla

n., *órgão respiratório dos peixes; brânquia. (GUELRA). N.S. V.A., nas duas línguas há o fenómeno de metátese ou de mudança de posição das consoantes do grupo rl (LR).



guia 1

1.v.intr., *conduzir um veículo automóvel. - Si bu na bibi, ka bu guia (R95) -. (GUIAR).

2.v.tr., *encaminhar. - guia iagu pa ki parti di terenu ku mas na pirsisa del (Igr.I.) -.

3.v.tr., *ensinar; aconselhar. - Ma ora ku Spiritu di bardadi bin, i ta guia bos na tudu bardadi (N.T.) -.



guia 2

1.n., *pessoa que orienta outros; condutor. - Judas, ku seduba guia di kilis ku prindi Jesus (N.T.) -. (GUIA).

2.n., *roteiro.

guiba

v., *corroer; gastar; roer pulverizando, como no caso das térmites. - Flema na guiban (G.F.) -. (deriv. GOIVAR). N.F. proparoxítona; a pronúncia é [g’uiba]; goiba 1.



guibadu

part., *corroído; gastado. - Manduku guibadu -. (deriv. GOIVADO). N.F. pronúncia [gwi’badu], goibadu. N.S. V.A.



Guine

1.n., *nome que designa a grande região da África Ocidental entre o rio da Casamansa e o rio Gabon e que deu o nome à Guiné-Bissau, à Guiné-Conakri e à Guiné Equatorial. (GUINÉ). N.F. oxítona; Pepel “Djinè” que significa chão de preto (M.deBarros).

2.n., *nome truncado que designa a Guiné-Bissau. - kadakin ta koba mal pa si ladu, tcutci n’utru tok Guine bin fika sin pas (N.M.) -.

Guine-Bisau

n., *país da África Ocidental, antiga Guiné Portuguesa, independente desde 24 de Setembro de 1973, depois de uma luta de libertação nacional contra o colonialismo. - es kriansas di aos, elis i omis amanha ki na purpara un futuru brilianti pa Guine-Bisau (R95) -. (GUINÉ-BISSAU).



Guine-Konakri

n., *país da África Ocidental com a capital Conakri, que ajudou o PAIGC durante a luta de libertação nacional e cuja língua oficial colonial é o Francês. - djintis di Guine-Konakri sta li (R98) -. (GUINÉ-CONAKRI).



Guinensi

1.n., *membro do povo Guineense, habitante da Guiné-Bissau; Guinéu. - ku ten alvu, desdi kunsada, di forma Guinensis pa toma lugar di strandjerus mas tardi, konformu si dons (Igr.I.) -. (GUINEENSE).

2.adj., *relativo à Guiné-Bissau. - Mon ku fundinhu di Liga guinensi di diritus umanus ku ta sai tudu Sugunda ku kinta-fera (R95) -.

guinti

n., - Ma bo kunsa mas na bari padja na miti guinti na n’utru (A.S.) -. (GENTE). N.F. arc., vd. djinti.



guirta

1.v.intr., *soltar gritos; dar gritos. - i lambul i sutal na pe di banana; i guirta (L.S.) -. (GRITAR). N.F. grita.

2.v.intr., *falar alto. - guirta risu de, guirta bu pidi pas (O.S.) -.

guirtadu

part., *clamado em voz alta. - ami i tuada di guirta ku guirtadu na un garganti sin forsa (O.S.) -. (GRITADO).



guirtadur

n., *o que fala em voz muito alta. (GRITADOR). N.S. V.B.



guirtu

n., *exclamação de dor ou de contentamento; brado. (GRITO). N.F. gritu. N.S. V.B.



guiza

v., *preparar com refogado. - katcupinha i midju verdi ku bu na guiza ku el (R96) -. (GUISAR). N.F. neol.



guizadu

part., *preparado com refogado. - pratu di galinha guizadu ku kamaron ku midju (R96) -. (GUISADO). N.F. neol.



gumbe

n., - N’ na sedu muzika, tambur, siko, gumbe (T.Tc.) -. (GUMBE). N.F. vd. ngumbe.



gumita

v.tr., *expelir pela boca substâncias contidas no estômago; jorrar. - mesinhu di kin ku ta kume reia, i un orason, oitu gran di mankara kru, n’ da si dunu i na gumita es kusa di reia tudu (IN99) -. (VOMITAR). N.F. vomita.



gumitadera

n., *vómito; vomição. - kolera i un duensa ke ta provokadu pa un pikenu panga-bariga, o panga bariga-garandi, utru bias i ta kumpanha ku gumitadera (R97) -. (deriv. VOMITAR). N.F. vomitu.



gumitadu

part., *sujo pelo vómito. (VOMITADO). N.S. V.B.



gurdu

1.adj., *que tem gordura. - Gazela ta gurdu! (T.M.) -. (GORDO).

2.adj., *diz-se de terreno fértil e rico. - e na mora na tcon gurdu (Igr.I.) -.

3.adj., letra garandi, *letras gordas ou letras de tamanho grande. (deriv. LETRA GRANDE).



gurdura

n., *banha; sebo. - I pega kume gurdura na bariga di baka (L.S.) -. (GORDURA).



gurdusinti

v.caus., *tornar rico e abundante; engordar; engordurar. - kil kusas tudu gatu toma elis i da Djon i gurdusinti si kazamentu (L.S.) -. (deriv. GORDO).



gurgudju

n., *diz-se dos pequenos insectos presentes no arroz pilado e mal conservado. - Bianda kru ku irumbudura i gurgudju (C.V.) -. (GORGULHO)



gurmeti

n., *marinheiro da Guiné-Bissau; os africanos serventes dos comerciantes europeus ou dos assimilados. (GRUMETE). N.F. Inglês “groom” que designa a pessoa que cuida dos cavalos ou estribeiro. N.S. V.B.; os grumetes, habitando junto com os Europeus, foram uns dos actores na formação do pidgin e do Guineense.



gustu

1.n., *um dos cinco sentidos que se situa na língua; capacidade de apreciar o que é belo; gosto; opinião. - I dipindi di gustu di kadakin (R96) -. (GOSTO). N.S. ant. disgustu.

2.n., *prazer; satisfação. - Fera susu tok i ka ta dau gustu di bu bai la (R95) -.

3.n., kubu di gustu, *caldo de galinha ou glutamato de sódio. - bu ta toma un kubu di gustu bu largal la (N.M.) -. (deriv. CUBO DE GOSTO).



gustundera

n., *qualidade de ser saboroso. (deriv. GOSTO). N.S. V.M.



gustus

1.adj., *saboroso; agradável. - I sin ki gustus, n’ sinti bu kurpu na nha kurpu (N.Me.) -. (GOSTOSO). N.F. oxítona.

2.adj., *engraçado. - ke ki n’ na obi sin i gustus dimas (L.S.) -.

guverna

v., - kin ke nganha i sai ku si lijitimidadi pa i manda pa i guverna (R98) -. (GOVERNAR). N.F. neol., vd. guberna.



guvernadu

part., *administrado. - nha amigu fala kuma pais, pa i guvernadu, i prisis ten bon kunhisimentu, purke si kultura faltau bu ka pudi ntindi nada (R98) -. (GOVERNADO). N.F. neol.



guvernanti

n., *pessoa que governa. - guvernanti des tcon pa i toma konsiensia di ke i ka son elis ku pirsisa di vivi diritu, anos tan tudu no pirsisa pa no vivi diritu (IN96) -. (GOVERNANTE). N.F. neol.



guvernu

n., - guvernu de dus tera, Guine ku Kabu-Verdi, i ka un son, ma e dus tera na dirijidu pa kil un partidu son, PAIGC (R77) -. (GOVERNO). N.F. vd. gubernu.




Yüklə 5,31 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   62




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin