A 1 con., *preposição, não muito frequente, que exprime várias relações no indiresa dja karta a tudu djinti pa konta (R95). (A). N. F. neol a 2



Yüklə 5,31 Mb.
səhifə20/62
tarix02.11.2017
ölçüsü5,31 Mb.
#28194
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   62

Fevereru


n, *segundo mês do calendário gregoriano. - i tersa-fera, 28 de Fevereru di 1995 (R95) -. (FEVEREIRO). N.F. Febreru.

fia 1

1.v.tr., *confiar; dar crédito. - Santcu ku pui fugu na bu orta; si bu ka fia, djubi mon di kin ku pretu (A.P.) -. (FIAR-SE). N.S. sin. fiansa; sin. kredita; FIAR é hiperónimo de fia e de kumpu fiu di linha.

2.v., *crer na própria religião ou em Deus. - N’ fia Deus kil un son (L.Cat.) -. (deriv. FIAR).

3.v.intr., *depositar confiança. - I ka torna fia disal na Bisau (N.M.) -. (FIAR).



fia 2

v.tr., *meter o fio na agulha; enfileirar. - I panha salton manga del, i fia na korda (T.M.) -. (ENFIAR).



fiadu 1

part., *ligado. - pis fiadu na korda -. (ENFIADO). N.S. V.A.



fiadu 2

adj., *aguçado; que tem fio ou gume. - Na si boka i sai un spada fiadu pa fidi nasons ku el (N.T.) -.(AFIADO). N.F. neol. N.S. sin. moladu.



fiadur

n., *pessoa que afiança outra. - Asin Jesus fasidu fiadur di un kontratu mas mindjor (N.T.) -. (FIADOR).



fiansa 1

v., *pôr confiança; fiar; estar seguro de si; ter costas quentes. - Ka bu fiansa son kuma, ora ku bu na mamanta, bu ka pudi prenha (R96) -. (AFIANÇAR). N.S. sin. fia.



fiansa 2

n., *garantia; confiança; apoio; suporte; alguém em quem se deposita confiança. - Fiansa ki tenba na mama di lifanti, si mama bin seku, fiansa kaba, si fidju na muri di fomi (L.A.) -. (FIANÇA). N.S. sin. konfiansa.



fiansadu

part., *pessoa que tem confiança. - Fiansadu na roson, ami i djidiu sin tadjadera (F.S.) -. (AFIANÇADO).



ficha

n., *folha ou cartão de registo de dados. - No na bin kunsa ficha numeru sinku (IN96) -. (FICHA). N.F. neol.



ficheru

n., *caixa para fichas; catálogo; conjunto de fichas. (FICHEIRO). N.S. V.B.



fidalgu

n., *filho de pessoa nobre ou importante; pessoa generosa. - Fidalgu di tcon i kil ku ta labral, pabia saku limpu ka ta firma (Dea) -. (FIDALGO). N.S. mandita-fidalgu; po-fidalgu.



fidalgundadi

n., *nobreza; fidalguia. - Disnos badja fidalgundadi di ba estins baganadus (N.V.) -.(deriv. FIDALGO).



fidelidadi

n., *qualidade do que é fiel; lealdade. - Dus djinti ki kaza e ta seta vivi djuntu na fidelidadi (L.S.) -. (FIDELIDADE).



fidi

1.v., *picar; furar com um objecto pontiagudo. - So un pusua, ki po fidi na mon, i panhadu (R98) -. (deriv. FERIR). N.F. firi. N.S. fidi djindjirba; fidi lifanti.

2.v., *magoar.

fidi bis

coloc., * tatuar os lábios (deriv. FERIR OS LÁBIOS). N.S V.M.



fidi djindjirba

coloc., *operação estética de tatuagem das gengivas, para dar-lhes um tom violáceo. - Badjudas sai pa e ba fidi djindjirba (T.M.) -. (deriv. FERIR AS GENGIVAS).



fidi lifanti

coloc., *última cerimónia dos recém-iniciados, que é uma dança colectiva para mostrar a própria determinação e capacidade de vencer, juntos e com a ajuda do espírito do fanado, todas as forças irracionais contrárias à vida. (deriv. FERIR O ELEFANTE). N.S. No arquipélago de Bijagós o elefante é substituído pelo hipopótamo, símbolo das forças irracionais da natureza.



fidi-fidi

v., *fazer muitas feridas, ferindo como um espinho; estar muito aflito; estar inquieto e com muita pena. - I ten tambi manga di utrus kustumis ke no ta fasi, suma fidi-fidi kurpu, lanha-lanha kurpu (R95) -. (FERIR). N.M. redobro.



fidida

n., *espinho. - Fidida kirsi, i bafal (N.T.) -. (deriv. FERIDA).



fidida branku

n., *árvore da família das leguminosas, que durante a estação das chuvas perde as folhas; espinho branco. (deriv. FERIDA BRANCA). N.S. V.A., n.v. “Faidherba albida”.



fididu

part., *picado ou furado com um objecto pontiagudo. - E tciga e fididu djindjirba tudu i kaba, e sai (T.M.) -. (FERIDO). N.F. firidu.



fidjadu

1.part., *adoptado como filho. (FILHADO).

2.n., * aquele que foi adoptado pela cerimónia do baptismo. (AFILHADO). N.S. V.B.; (FILHAR) significa adoptar e (AFILHAR) significa dar filhos ou rebentos.

fidjastru

n., *filho ou filha de um só dos dois cônjuges; enteado. - Utru ora e ta seta tambi fidjastrus ki e seta padi dianti di lei (J.S.) -. (FILHASTRO).



fidjos

n., *doce de farinha de mandioca ou de arroz, com açúcar e canela. (FILHÓ). N.F. oxítona. N.S. V.B.



fidju

1.n., *indivíduo em relação aos seus pais; rebento; filha; descendente. - Kila nin el ovinti ku papia, ora ki si fidju garandi, i matrikula si fidju, i ten ku paga (R95) - Abo sta sin suma fidju di lion (T.M.) -. (FILHO). N.S. fidju-femia; fidju-matcu; badju di fidju dos; batizadu di fidju dos; fidju di Djiba; fidju di kabra; fidju di konta; fidju di sapu; fidju di tarafe; fidju di tcon; fidju di tera; fidju dos.

2.n., *os frutos de uma planta. - fidju di tarafi (N.M.) -.

3.n., *cria ou filhote de animal. - Lubu manda si fidju pa i ba pidi fugu na kasa di Lebri (Ch.Mb.) -.



fidju di Djiba

n., *natural da cidade de Geba. (deriv. FILHO DE GEBA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



fidju di kabra

n., *cabrito. (deriv. FILHO DE CABRA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



fidju di konta

n., *cada uma das unidades de um colar; glóbulo de um rosário ou de um colar. - i fola galinha i tira fidju di konta (T.M.) -. (deriv. FILHO DE CONTA). N.M. lexia complexa.



fidju di sapu

n., *girino; cabeçudo; caganato. (deriv. FILHO DE SAPO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



fidju di tarafi

n., *os frutos duma espécie de pau-tarrafe, utilizados na culinária dos Bijagós durante o tempo das chuvas, quando as reservas de arroz se tornam escassas. - Fidju di tarafi ta tene si tempu, pabia i ka tudu tempu ki tarafi ta padi; so na tempu di tcuba na mis di Setembru ku Otubru (N.M.) -. (deriv. FILHO DE PAU-TARRAFE).



fidju di tcon

n., *originário da região; fidalgo; genuíno; autóctone. - Ami i Afunsau, fidju di tcon, bontadi di pubis (C.V.) -. (FILHO DO CHÃO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. fidju di tera.



fidju di tera

n., *originário da região. - I falanu kuma Ansumani i ka fidju di tera, i istrandjeru (R98) -. (FILHO DA TERRA). N.M. lexia complexa. N.S. Antigamente eram chamados os filhos dos Europeus nascidos em África, resultado das uniões matrimoniais com as mulheres africanas; sin. fidju di tcon.



fidju dos

n., *espécie de boneca feita com a tíbia de um vitelo fervida e enfeitada com pérolas multicolores, trazida às costas normalmente pelas donzelas, como se fosse uma criancinha. - Fidju dos i fadjadu tok i ta da gustu di pegal o di bambul; i fadjadu ku manga di kontas, suma fidju ki gostadu del tciu (J.S.) -. (deriv. FILHO DE OSSO). N.S. batizadu di fidju dos; badju di fidju dos.



fidju-femia

n.f., *filha. - Manga di familia ma misti tene fidju femia pabia i elis ki ta kirsinti djorson (J.S.) -. (deriv. FILHO FÊMEA). N.M. lexia composta. N.S. sin. fidju.



fidju-matcu

n., *filho. - I ten un mindjer i tenba dus fidju-matcu (T.M.) -. (deriv. FILHO MACHO). N.M. lexia composta. N.S. sin. fidju.



fiel

adj., *pessoa que cumpre as próprias obrigações; leal. - Kil ki fiel na kusasinhu, tambi i ta sedu fiel na kusa garandi (N.T.) -. (FIEL). N.S. ant. infiel.



figa

n., *figura característica que representa uma mão fechada com o polegar entre o indicador e o médio, utilizada para evitar maleficios. (FIGA). N.S. V.B.



figa-kanhota

*fazer figa com a mão esquerda, para esconjurar um mau presságio. - Si bo kabesa pirdi, bo punta bariga figa kanhota! (R.N.) -. (FIGA CANHOTA). N.M. lexia composta.



figadu

n., *órgão do corpo com funções muito importantes, como a secreção biliar e a secreção glicogénica. - Figadu, bu tira fel (R96) -. (FÍGADO). N.F. proparoxítona.



figu

1.n., *fruto da figueira. - I mistiba intci bariga ku figu brabu ku purku na kume (N.T.) -. (FIGO). N.S. o fruto do figo é uma infrutescência chamada SICÓNIO, com receptáculo carnudo e frutos inclusos.

2.n., pe di figu, *planta da figueira. - Ermons, pe di figu pudi padi asetona? (N.T.) -. (deriv. PÉ DE FIGO). N.S. sin. figuera.

figuera

n., *planta que produz figos. - Strelas di seu kai riba di tera, suma o ku bentu forti bulbuli figuera, si fidjus verdi konkonhi (N.T.) -. (FIGUEIRA). N.S. sin. pe di figu.



figura 1

v., *significar; fazer parte de. - luta pa diritus umanus i ta figura suma luta pa sidadania i pa dimokrasia (R96) -. (FIGURAR). N.F. neol.



figura 2

n., *imagem. - paliasu i un kusa ke kriansas tudu gosta di odja, pabia i un figura muitu-muitu ingrasadu (R95) -. (FIGURA). N.F. neol.



fijon

- Otca fijon seku, djintis ta kunsa rebental (F.M.) -. (FEIJÃO). N.F. neol., vd. fison.

fika

1.v.intr., *restar; permanecer ou ficar num lugar. - barku fika na utru banda (P.dosS.) -. (FICAR).

2.v.intr., *sobejar; sobrar. - otokarus fika puku dimas dipus di algun susesu di “Silodiata” (P.dosS.) -.

3.v., *verbo copulativo que significa ser. - Fera i kau sertu di kumpra-bindi i di fika sempri atualizadu ku nobas di tudu dia (P.dosS.) -. N.S. fika tristi.

4.v.intr., *instalar-se como hóspede; habitar. - Utrus badjudas dizerta di kaza di se familia e bai fika na kaza di se kolegas (N.M.) -.

5.v.tr., *deixar; abandonar. - ki si namoradu i ka mistiba fika Nejo sin skola (N.M.) -. (deriv. FICAR). N.M. FICAR é sempre v.tr. enquanto fika pode ser v.tr. e v.intr.



fika tristi

coloc., *tornar-se triste; sentir desgosto; entristecer. (FICAR TRISTE). N.S. fika tristi é o equivalente de ENTRISTECER, v.intr., e tristisi é equivalente de ENTRISTECER, v.tr e.



fikadu

1.part., *colocado; posto; deixado. - i prindidu i fikadu la tok i ribantadu (R95) -. (deriv. FICAR).

2.part., *fincado; enraizado. - Jerusalen fikadu na rotca i ka ta medi (L.Cat.) -.

fikanda

v.caus., *pôr algo num sítio. (deriv. FICAR). N.S. V.B.



fila

1.v., *dar-se bem; fazer as pazes; entender-se. - E ka fila te aos (T.M.) - e ta fila un komun akordu di divorsia (R95) -. (FILAR). N.S. FILAR significa segurar ou agarrar com os dentes.

2.v.prep., fila ku, *estar orientado na mesma direcção; alinhar-se. - kada familia dibi di ba ta bari kil zona ku fila ku si terenu (R95) -. N.S. fila ku bentu.

fila ku bentu

coloc., *estar orientado na mesma direcção; aproar ao vento. - N’ tene un fidju, si n’ pul pa i fila ku bentu i ta dispi: libru (T.M.) -. (FILAR AO VENTO). N.F. náut.



filadu ku

con., *locução prepositiva que indica [em face de] ou [no lado oposto]; em frente de. - prumeru pedra finkal nkostadu na paridi di dentru, filadu ku porta (M.M.) -. (deriv. FILA). N.S. na ladu di.



filanta

1.v.caus., *concordar; combinar; fazer um acordo. - I pirsis no filanta dia di leba arus pa tabanka pa iagu ka bin danal suma oranu (Dea) -. (deriv. FILAR).

2.v.caus., *pôr na mesma direcção; endireitar. - N’ tenba un kabra, ora ki na bai bibi na fonti, i ta djingui tcifri, ora di riba i ta filanta tcifri: badjuda ku bai kata iagu (Co.D.B.) -.

filantadu

part.caus., *endireitado; posto na mesma direcção. - strada ku djingui i na filantadu (N.T.) -. (deriv. FILAR).



filaria

n., *filaríase; doença provocada por um parasita de nome filária; parasita que causa a filariose. (FILÁRIA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



filera

n., *fila; renque. - Filera di djintis te na nunde (T.M.) -. (FILEIRA).



filha

n.f., - Si bu filha kasadu pa un omi, bu dibi di pega kil omi tambe komu bu fidju (IN96) -. (FILHA). N.F. neol., vd. fidju.



filisidadi

n., *estado de quem é feliz; bem-aventurança; contentamento. - sisigan nha korson, bin dan filisidadi (J.B.) -. (FELICIDADE). N.F. felisidadi. N.S. ant. infilisidadi.



filisita

v., *congratular; dar parabéns. - n’ kontenti tciu, n’ na filisitau pa es programa (R95) -. (FELICITAR). N.F. neol. N.S. sin. da parabens.



filma

v., *registar acontecimentos através de fotografias ou película cinematográfica. - n’ bin filma djintis na Bisau ku n’ daba mesinhu (IN99) -. (FILMAR). N.F. neol.



filosofu

n., *estudioso de filosofia, quer dizer a ciência que indaga, por meio da razão, a natureza das coisas; pessoa que pensa muito. - Utru filosofus ku ta tcomadu epikureu ku stoiku e ta diskutiba ku el (N.T.) -. (FILOSOFO). N.F. proparoxítona, neol.



filosofia

1.n., *ciência que indaga, por meio da razão, a natureza das coisas; estudo da Lógica, Metafísica, Moral e Psicologia; doutrina particular. (FILOSOFIA). N.F. paroxítona.

2.n., *doutrina e prática particular. - i sta na no filosofia (R95) -.

filtra

v., *passar através de um filtro. - strandjerus ta filtra se iagu antis de bibil (Igr.I.) -. (FILTRAR). N.F. neol.



filtradu

part., *passado através de um filtro. - Iagu filtradu o firbintidu mas sta bon pa mininusinhu (Igr.I.) -. (FILTRADO). N.F. neol.



filtru

n., *instrumento composto de material poroso, utilizado para purificar líquidos. - Bu pudi fasi un filtru simplis di sus puti garandi (Igr.I.) -. (FILTRO). N.F. neol.



fin

1.n., *final; termo; conclusão. - dinheru ka ten pa paga vensimentus na fin di kada mis (P.dosS.) -. (FIM). N.S. na fin; sin. kabantada.

2.n., *objectivo; finalidade; plano. - Pa e fin n’ na tarbadja, n’ na luta ku garandi forsa (N.T.) -. N.S. sin. objetivu.

fina

v., *acabar; findar. (FINAR). N.S. V.B.



finadu

1.adj., *morto; defunto. (FINADO).

2.n., *pessoa falecida. - E pensaba kuma talves i un finadu o un spiritu kualker (L.S.) -. (FINADO). N.S. vd. dia di finadus.

final

1.adj., *o que põe termo; último. - no dibi di pui un pontu final (R95) -. (FINAL). N.F. neol. N.S. sin. últimu.

2.n., *remate; última parte. - I ku es no tciga final di no programa di aos (R95) -. N.S. sin. kabantada.

finalidadi

n., *objectivo; plano; fim. - Deus ka kumpu omi son pa kumpu, i kumpul ku un finalidadi (L.S.) -. (FINALIDADE). N.S. sin. fin.



finalmenti

adv., *advérbio de tempo que significa [por último]; enfim. - statutu finalmenti i votadu (R95) -. (FINALMENTE). N.F. neol. N.S. sin. na fin.



finansa

n., *tesouro público; fazenda pública. - ministeriu di finansa (R95) -. (FINANÇAS).



finansia

v., *custear; patrocinar alguém ou uma instituição. - djubi kal ki metudus ku bu pudi finansia elis (IN96) -. (FINANCIAR). N.F. paroxítona.



finansiadur

n., *pessoa ou grupo que ajuda com dinheiro ou outro material. - No na negosia ku finansiaduris di no sistema di saudi (R95) -. (deriv. FINANCIAR). N.M. pl. finansiaduris.



finansiamentu

n., *empréstimo; donativo em dinheiro. - i bai pa Estadus Unidu i odja un finansiamentu (IN96) -. (FINANCIAMENTO).



findi

1.v.tr., *rachar; cortar. - n’ bin findi lenha pa n’ ba firbinti mesinhu (T.M.) -. (FENDER). N.S. findi kadera; korson findi.

2.v.intr., *abrir-se; rachar-se. - nha kurpu ta flema pa bo, suma tera seku ke findi, i na pera tcuba (L.Cat.) -. (FENDER-SE).

findi kadera

coloc., *partir as ventas a alguém; bater; dar pancadas; andar à pancada. - N’ na sai li pa entra Senegal n’ ten ku tene dukumentu kompletu; si bu ka tenel, fidju di Senegal na findiu kadera i leba i ba fitca (R98) -. (deriv. FENDER A CADEIRA). N.S. sin. findi rabu; sin. ratca kadera.



findi rabu

coloc., *bater. (deriv. FENDER O RABO). N.S. V.M., sin. findi kadera.



findidur

n., *rachador. (FENDEDOR). N.S. V.B.



findji

v., *fazer crer aos outros algo que se sabe não ser verdade; simular; imitar. - Nhu Lubu findji i na tcora suma andju. (A.P.) - Nhu findji dudu pa ka rema (R98) -. (FINDJIR).



findjidu

1.part., *simulado; pintado. - di un fe ku ka sedu findjidu (N.T.) -. (FINGIDO).

2.adj., *falso. - Ka bo ten amor findjidu (N.T.) -.

findjidur

n., *diz-se de alguém que finge ou imita. - ora ku bu ora, ka bu sedu suma findjiduris (N.T.) -. (FINGIDOR). N.M. pl. findjiduris.



findjimentu

n., *acção de fingir; impostura. - Bo disa tudu mau manha, tudu nganu, ku findjimentu (N.T.) -. (FINGIMENTO).



finka

v., *apoiar com força; pôr; colocar. - bu kunsa toma gora kaselora, bu finka na fugu brandu (R95) -. (FINCAR). N.S. finka djudju; finka pe; finka udju.



finka djudju

coloc., *ajoelhar-se; genuflectir. - Kilis ku staba na barku i finka djudju si dianti (N.T.) -. (deriv. FINCAR OS JOELHOS).



finka pe

coloc., *insistir; teimar; persistir. - pa finka pe, pa kumpu un mundu djustu (L.S.) -. (deriv. FAZER FINCA-PÉ).



finka udju

coloc., *fixar os olhos em; olhar. - i finka udju nelis i punta (N.T.) -. (deriv. FINCAR OS OLHOS).



finkanda

v.caus., *colocar; pôr. - tudu mindjeris kusinha bianda, e finkandal na bantaba (L.S.) -. (deriv. FINCAR).



finkandadu

part.caus., *posto de pé; posto num lugar; colocado. - Mame sukundi si dur bas di kabas finkandadu na urdidja di kansera (T.Tc.) -. (deriv. FINCAR).



finta

v., *enganar; driblar. - Tcoka i na findji suma i na fintal, i na kuri lundju di kil bagabaga (L.S.) -. (FINTAR).



finu 1

v., *invejar. - Ninguin ka na finu bo, pabia abo ku kunsi si nomi, abo ku na kasal (T.M.) -. (deriv. FINAR).



finu 2

1.adj., *delgado. - bu ta pui ki kugumelu, bu na kortal finu (R96) -. (FINO).

2.adj., *elegante. - Kilis ku ta bisti ropa finu, na palasiu di rei ke ta sta (N.T.) -.

3.adj., *pessoa delicada. - no na masa beton, e.. djinti finu (J.D.) -.



firbi

1.v.intr., *entrar em ebulição. - Otca iagu firbi, i laba arus i pul na kaleron (F.M.) -. (FERVER).

2.v.tr., *cozer num líquido em ebulição. - i firbi kandja i pilal (R95) -. N.F. neol., vd. firbinti.

firbidu

part., *diz-se da água que foi submetida a ebulição ou de qualquer alimento já cozido. - Anos tudu no dibi di ba ta bibi iagu firbidu o no purpara iagu ku un fidju di limon no ta bibi (R95) -. (FERVIDO).



firbinti

v.caus., *cozer num líquido em ebulição; fazer ferver; ferver. - Utru ora i ta firbinti kombe i tira si iagu i pul na tceben (N.M.) -. (deriv. FERVER).



firbintidu

part.caus., *cozido num líquido em ebulição; fervido. - Bibiron pudi fasi mininu mal, si i ka firbintidu diritu (Igr.I.) -. (deriv. FERVER).



firi

1.v.tr., *causar ferimento; golpear; magoar. - firi sensibilidadi di utru djintis (R95) -. (FERIR). N.F. neol., vd. fidi.

2.v.intr., *ficar magoado; estar ferido; estar com muita preocupação ou arrependimento. - Kil omi panha Kamalion i sutal tok i firi (T.M.) -. (deriv. FERIR).

firia

v., - Fidjus di Guine, nin ki mundu kinti, tudu tarda ki na tarda, na no ladu na firia (C.S.) -. (ESFRIAR). N.F. paroxítona, vd. fria.



firianta

v., - Furadur fasi si manobras tok i firiantal raiba (A.P.) -. (deriv. ESFRIAR). N.F. vd. frianta.



firida

n., *ferimento; chaga. - i untal firidas ku siti ku binhu (N.T.) -. (FERIDA).



firidu

1.part., *o que recebeu ferimento; magoado. - I fala elis pa e fasi un imajen di besta ku firidu ku spada (N.T.) -. (FERIDO). N.F. neol., vd. fididu.

2.n., *pessoa que está ferido. - ospital ke ta risibi tudu firidus (IN96) -.

firkidja

n., *vara bifurcada; forcado de três dentes; sustentáculo; apoio; suporte. - Si bu odja firkidja firma, bu ta sibi kuma i ten kau ki ngosta nel (L.A.) -. (FORQUILHA). N.F. frikidja. N.S. sin. po di firkidja.



firkidjanta

v.caus., *pôr a forquilha; sustentar. - pa ialsau pa firkidjanta (J.B.) -. (deriv. FORQUILHAR).



firma

1.v.intr., *estar em pé; ficar de pé. - N’ firma, n’ ka iangasa, n’ djungutu, n’ iangasa: sombra (Co.D.B.) -. (FIRMAR-SE). N.S. firma kan.

2.v.intr., *estar estável. - Suma no kamaradia firma, kontan nunde ku bu ta tarbadja (J.S.) -.

firma kan

coloc., *estar imóvel; parar e arder com força. - Sol firma kan riba di se kabesa (P.B.) (FIRMAR-SE).



firmadu

1.part., *diz-se de alguém que está em pé; o que fica de pé. - Santcu tciga di odja un Anonsinhu firmadu na kaminhu (F.M.) -. (deriv. FIRMAR).

2.part., *seguro; firme. - bo sta firmadu na bardadi ku bo tene dja (N.T.) -.

firmanta

1.v.caus., *estabilizar, fixar. - i tarbadjus gora ki ta firmanta tera, pabia nunde ki djiresa ku saudi ka mati so katiberasku ku mortu ku sta la (J.S.) -. (deriv. FIRMAR).

2.v.caus., *fincar. - Firmanta tudu pos forti na tcon na roda di sirkulu (Igr.I.) -.

firmantadu

part.caus., *estabilizado; seguro; firme. - Es i guera, guera di tudu ora, sintidu sin diskansu ma ku fiansa firmantadu (C.S.) -. (deriv. FIRMAR).



firmesa

1.n., *força; constância. - firmesa ta djuda pasa prova (N.T.) -. (FIRMEZA).

2.n., *decisão. - Konta e kusas ku firmesa (N.T.) -.

firmi

1.adj., *estável. - Bo fika firmi, bo na sedu salbu (N.T.) -. (FIRME).

2.adj., *seguro; forte. - Kil ku otca kuma i sta firmi, pa i toma sintidu pa ka i kai! (N.T.) -.

firminga

1.n., *nome genérico dos insectos himenópteros, da família dos Formicidas, que vivem em sociedade, em formigueiros. - Ali firminga na fertcan! (T.M.) -. (FORMIGA). N.F. furminga.

2.n. firminga kabrianu, *formiga minúscula de cor castanha. (deriv. FORMIGA CABO-VERDIANA). N.M. lexia composta.

3.n. firminga pretu, *formiga correição, capaz de grande migrações, que ataca insectos e pequenos animais. (deriv. FORMIGA PRETA). N.M. lexia composta.



firminga di aza

n., *térmite efémera alada que aparece no tempo das chuvas. (deriv. FORMIGA DE ASAS). N.M. lexia complexa. N.S. V.M.



fis 1

n., *conjunto de objectos atados pelo meio; molho. - Bota fis di lenha tras di n’utru i ta kebra garganti (L.A.) -. (FEIXE).



fis 2

1.intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção de um objecto fino]. - Tankoi, tankoi, kin ku dismaral? Ali i na pasanu, fis! (P.B.) -.

2.v., sai fis, *sair com delicadeza. N.S. V.A.

fisial

n., * tecelão. - na pinti di nha fisial, la ke linha di amor ta fusi nel (O.S.) -. (OFICIAL). N.S. sin. tisidur di panu.



fisial di marinha

n., *cozido ou assado de macaco. (deriv. OFICIAL DE MARINHA). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



fiskal

n., *empregado do fisco. - si un fiskal na ganha un trizentus kuntu, valur di si kustu di vida i un milion i tal, i ten ke sedu falsu (IN96) -. (FISCAL).



fiskalizason

n., *acto ou efeito de fiscalizar. - Fiskalizason na parti di komersiu ka na izisti pratikamenti na Guine-Bisau (IN96) -. (FISCALIZAÇÃO). N.F. neol.



fison

1.n., *fruto do feijoeiro, muito apreciado na alimentação e rico em proteínas. - Lebri na kunsa kume fison, tok i intci bariga (P.B.) -. (FEIJÃO). N.F. fijon. N.S. fison-frade; fison-kongo; fison-mankanha; kaska di fison; rebenta fison.

2.n., pe di fison, *planta da família das leguminosas. (deriv. PÉ DE FEIJÃO). N.S. n.v. “Phaseolus vulgaris”.

fison-frade

n., *nome de um tipo de feijão, cuja semente é de cor esbranquiçada e com mancha preta. (FEIJÃO-FRADE). N.S. V.A.; n.v. vigna unguiculata”.



fison-kongo

n., * nome de um tipo de feijão cujas sementes, pequenas e rondas, são produzidas por um arbusto. (FEIJÃO CONGO). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Cajanus cajan”.



fison-mankanha

n., *espécie de feijão. (FEIJÃO MANCANHA). N.M. lexia composta. N.S. n.v. “Vigna unguinculata”.



fit

intens., *adjunto de intensidade com a função de especificar o sentido [acção com velocidade]. - I rinka djanan fit (L.S.) -. N.S. V.A., pasa fit.



fita

n., *tecido estreito e comprido; nastro. - E ta mara fita largu na testa (N.T.) -. (FITA). N.S. fita-kola.



fita-kola

n., *fita adesiva. (FITA-COLA). N.M. lexia composta. N.S. V.B.



fitca

1.v.tr., *fechar com uma chave ou tranca. - i fitca portas ku djanelas, i fika el son ku si mindjer dentru (A.P.) -. (FECHAR).

2.v.tr., *impedir o acesso de. - no konsigui fitca tudu stradas, no konsigui fitca tudu rius (C.P.) -.

3.v.tr., *concluir; terminar. - antis di no fitca no programa di aos, no na bai obi diretor di skola (R95) -.

4.v.tr., *encarcerar; pôr em cárcere. - Si n’ ka tene dukumentu kompletu, fidju di Senegal na findiu kadera i leba i ba fitca (R98) -.

5.v.intr., *encerrar-se. - Logu porta fitca (N.T.) -. (FECHAR-SE).



fitca kurpu

coloc., *recusar-se; negar-se. - Lubu fitca kurpu, lebri fikal la (A.P.) -. (deriv. FECHAR O CORPO). N.S. sin. nega.



fitcadu

part., *o que não está aberto. - Boka fitcadu ka ta ientra moska (L.A.) -. (FECHADO). N.S. matu-fitcadu.



fitcadura

n., *intrumento para fechar uma porta, uma mala ou outras coisas. - I pui portas ku fitcaduras ku ntrankus (Igr.I.) -. (FECHADURA).



fiti-fitidu

part., *diz-se dos cabelos em desordem ou despenteados. N.M. redobro. N.S. V.B., kabelu fiti-fitidu.



fitu

n., *; maneira de ser ou de agir de uma pessoa; temperamento. - Ke fitu di marinherus! (C.V.) -.(FEITIO). N.S. sin. manera.



fiu 1

n., *filamento; linha. - Nin un fiu di kabelu di bo kabesa ka na pirdi (N.T.) -. (FIO). N.S. fiu di konta; fiu di kabelu; fiu di linha; fiu di padja; fiu di prumu; fiu di uru.



fiu 2

adj., *diz-se do que é de aspecto desagradável. - Tudu fiu ki fiu, nunka bu ka ta fala kuma bu fidju fiu (L.A.) -. (FEIO). N.S. fiu manha.



fiu di kabelu

n.,, *pêlo da cabeça das pessoas humanas; cabelo. - lion tira un fiu di kabelu i dal (L.S.) -. (deriv. FIO DE CABELO). N.M. lexia complexa.



fiu di konta

n., *colar; linha com pérolas. (deriv. FIO DE CONTA). N.M. lexia complexa. N.M. lexia complexa. N.S. sin. konta.



fiu di linha

n., *fio para coser. (deriv. FIO DE LINHA). N.M. lexia complexa. N.S. V.A., kumpu fiu di linha.



fiu di padja

n.,, *colmo, como das plantas gramináceas; filamento de palha; palha. - Iran toma fiu di padja i lofil na tcon (L.S.) -. (deriv. FIO DE PALHA). N.M. lexia complexa.



fiu di prumu

n., *utensílio para verificar o aprumo. (FIO-DE-PRUMO). N.M. lexia complexa. N.S. V.B.



fiu di uru

n.,, *corrente de ouro fino para usar à volta do pescoço. - si di bardadi i mistil, pa i dal si anel, mandidja ku si fiu di uru (F.M.) -. (FIO DE OURO). N.M. lexia complexa.



fiu manha

n., *mau feitio, mau carácter. - Tcebetan fiu manha di kumbosas (R.N.) -. (deriv. MANHA FEIA). N.M. lexia complexa.



fiundadi

n., *qualidade do que é feio. (FEALDADE). N.S. V.B.



fixa

v., *segurar; pôr de maneira estável. - Fixa manguera dentru des buraku (Igr.I.) -. (FIXAR).



fixu

adj., *determinado; estável. - E pudi tambe ka ten relason sexual antis di e nkontra un parseru fixu (Cecomes) -. (FIXO). N.F. neol.



fizika

1.n., *ciência que estuda as propriedades gerais da matéria e os fenómenos que não alteram a sua estrutura interna. - No ten Matmatika, Fizika, Kimika (J.S.) -. (FÍSICA). N.F. proparoxítona.

2.adj.f., *material; corpóreo. - kondisons fizikas i psikolojikas (R95) -.

fiziku

adj., *que se refere ao corpo das pessoas; corpóreo. - mininu dibi di sta na midida di dizinvolvi si planu fiziku, inteletual, moral, spiritual i sosial (R96) -. (FÍSICO). N.F. proparoxítona, neol.



flaka

v.intr., *enfraquecer; ficar fraco. - Guine ka bu tirmi, Guine ka bu flaka (H.M.) -. (deriv. FRACO). N.S. flakanta.



flakanta

v.caus., *tornar flaco; enfraquecer. (deriv. FRACO). N.S. V.A.



flamengu

n., *ave da família dos Fenicopterídeos; flamingo. (FLAMENGO). N.S. V.B.; nome deriv. do provençal “flamenc”, que significa “da cor das chamas”.



flanku

n., *lado. - pa kil ki sai di purtu pa li, i na flanku diretu (R98) -. (FLANCO). N.F. neol.



flanu

n., *designação vaga de alguém que não se quer indicar. - kau ku sibi kuma tal flanu i futseru (IN96) -. (FULANO). N.F. fulanu.



flauta

n., *instrumento musical de sopro; pífaro. - No toka bos flauta, bo ka badja! (N.T.) -. (FLAUTA). N.F. proparoxítona.



flema

n., *ciúme causado pelo estado de indiferença da pessoa amada; estado de ter fleuma ou ser lento causado pelo ciúme; paixão. - No seta mara korson pa mata flemas. (N.Me.) - Disan pa n’ viviu, si n’ ka muri di flema, di pankada n’ na muri (G.F.) -. (FLEGMA; FLEIMA). N.S. transformação semântica: FLEUMA designa a impassibilidade e flema designa paixão; flema di korson.



flema di korson

n., *dor de coração, causado pelo ciúme, pela paixão, pelo desgosto ou pela inquietação. - flema di korson nin duturis ka pudi kural (C.S.) -. (deriv. FLEIMA DO CORAÇÃO).



floresta

n., *extensão de terreno coberta completamente de árvores silvestres de grande porte; bosque; mata. - floresta i muitu importanti pa dizinvolvimentu di un tera (IN96) -. (FLORESTA). N.F. neol. N.S. sin. matu.



Flup

n., - i ta distaka seti etnias, na kil nde ke kondisons di padi i superior a nivel nasional: Biafada, Flup, Mandinga, Pepel, Mankanha ku Mandjaku (R95) -. (FELUPE). N.F. arc., vd. Fulup.



flur

1.n., *órgão de reprodução ou frutificação das plantas. (FLOR).

2.n., *sentimento de amor; figura da pessoa amada. - Ora ke abri porta, nha kurpu i un flur, i un flur ke mon di mininu rinka (C.S.)-. N.F. fig.

flura

v., *ter flores; florescer; enflorescer. - Si n’ ka flura, bu ka ta padi (L.A.) -. (FLORAR).



flursi

v., estar em flor; florir. (FLORESCER). N.S. sin. flura. N.S. V.M.



fodja

1.n., *órgão vegetal que se desenvolve nos ramos e no caule das plantas, com a função de transformar, em presença da luz, o anidrido carbónico em carbono, utilizado pelas plantas, e em oxigénio, restituído à atmosfera. - Fodjas di ki arvuri i ta sirbi pa remediu pa djinti di tudu nason (N.T.) -. (FOLHA). N.S. sin. padja; fodja di tabaku; fodja di tcera.

2.n., *pedaço de papel com determinadas medidas; página de livro. - n’ na grital na Kriol, pa rekadu pasa di boka pa boka, nha rekadu n’ na disal tambi na un fodja (O.S.) -. N.S. fodja di trenu; sin. pajina.

fodja di tabaku

n., *folha de tabaco tratada para fumar. - No iabri udju no odja un fodja di tabaku ta kusta un pes i meiu (IN84) -. (FOLHA DE TABACO). N.M. lexia complexa. N.S. sin. fodja di tcera; sin. padja di kema pitu.



fodja di tcera

n., *folha de tabaco tratada para inalar ou mascar. (deriv. FOLHA DE CHEIRAR). N.M. lexia complexa. N.S. V.B., sin. fodja di tabaku; sin. padja di kema pitu.



fodja di trenu

n., *papel ou página de livro para fazer exercícios. - Fodja di trenu, pajina seti (Cenfa) -. (deriv. FOLHA DE TREINO). N.M. lexia complexa.



foga

1.v., *naufragar; asfixiar debaixo da água. - Lubu foga na fundu di fonti (P.B.) -. (AFOGAR). N.S. kanua foga; karu foga.

2.v., *embriagar-se; beber bebidas alcoólicas até adormecer ou perder os sentidos. - Rapas garandi foga te un ora di tardi, kontra si badjuda konki porta i pensa kuma sol kunsa mansi (Cecomes) -.

fogansa

n., *naufrágio; afogamento. - fogansa di barku (N.T.) -. (deriv. AFOGAR). N.S. sin. kanua foga.



foganta

v.caus., *causar naufrágio; fazer afogar algo ou alguém. - Serpenti kumbida si kumpanheris tudu, e misti foganta kanua (A.P.) -. (deriv. AFOGAR).



fogantadu

part.caus., *feito naufragar; feito afogar. (deriv. AFOGADO). N.S. V.B.



foi

v., *mentir; enganar. N.F. Mandinga “fúyi” que significa nada. N.S. V.P., o guineense prefere dizer bu iara (ESTÁS ENGANADO) em vez de bu foi (ESTÁS A MENTIR), sendo a primeira uma maneira mais educada de dizer a mesma coisa; sin. konta mintida.



foidur

n., *mentiroso. - Es foidur son pa i riba li mas pa i ripiti bu dianti ke ki fala, si kontra i bardadi (A.P.) -. N.F. Mandinga “fúyi”. N.S. sin. kontadur di mintida.



foka 1

1.v., *pôr em evidência. - i foka kuma na tempu di Tuga i ta djugadu mas sukundidu (R95) -. (FOCAR). N.F. neol.

2.v., *pôr a luz sobre; iluminar. - ami n’ ka pudi mas kusa di gazela; tudu ora ku n’ odjal n’ fokal lus i ta kuri (C.V.) -.

foka 2

n., *mamífero carnívoro da família dos Focídeos que vive nos mares com água fria. (FOCA). N.F. neol. N.S. V.A.



fokoti

v., *sair ou fazer sair do lugar por causa de uma pancada; perder peças de um objecto. - udju fokoti - bu fokotin unha -. N.F. proparoxítona. N.S. V.A.



foku

n., *sede; centro; lugar onde se aloja o micróbio de uma doença. - i ten un foku di kolera na kil tera (R95) -. (FOCO). N.F. neol.



fola

1.v., *tirar a pele a. - Lubu ku Onsa fola tudu e kaba e rapati karni e kume (A.P.) -. (ESFOLAR).

2.v., *escoriar; ferir-se superficialmente. - Lubu foronta, i tcora, i fola na tudu kantu di kurpu. (F.M.) - i fola djudju otca i kai (J.L.R.) -. N.S. fola kutuvelu.

fola kutuvelu

coloc., *trabalhar muito; fadigar-se. - Omis ku mindjeris, kal un di nos ku ma fola kutuvelu? (J.D.) -. (deriv. ESFOLAR O COTOVELO).



foladu

part., *com a pele tirada. (ESFOLADO). N.S. V.B.



foladur

1.n., *pessoa que tira a pele aos animais. (ESFOLADOR).

2.n. foladur di palabra, *poeta. - foladur di palabra (F.S.) -. N.F. fig. N.M. lexia complexa.

folga 1

v., *descansar; divertir-se; estar de folga. - Na ora ki bu folga, bu pudi surni (J.S.) -. (FOLGAR).



folga 2

n., *feriado; descanso, dia de descanso. - N’ ta da folga fundu, tempu muda (J.D.) -. (FOLGA).



folgadu

part., *alargado; que está à vontade. (FOLGADO). N.S. V.B.



folgu

n., *respiração; ar que se respira; fôlego. - Suma ku kurpu sin folgu sta mortu, asin tambi fe, si i ka mostra na obra, i sta mortu (N.T.) -. (FOLGO). N.F. neol., fulgu.



foli

1n., *fruto duma planta trepadeira borrachifera; fruto silvestre, de polpa amarela e sabor acidulado. - santcu sibi na pe di foli (L.S.) -. (FOLE). N.F. Guin.; Mandinga “fòolee” que designa essa planta ou o cauchu.

2n., foli di lifanti, (FOLE DE ELEFANTE). N.S. n.v. “Landolphia ovarensis”.

3.n., foli di santcu, *fole de macaco. N.S. n.v., “Landolphia hendelotii”; o termo português FOLE designa também o utensílio utilizado para produzir vento a fim de activar uma combustão.



folklor

n., *ciência que estuda os costumes tradicionais nas suas lendas, danças, cantigas, crenças e superstições. - Na aula di dansa i folklor tradisional no fasi kursu di formason pa no mames (R95) -. (FOLCLORE). N.F. neol.



fomenta 1

v.caus., *encolher a barriga para dentro. - i fomenta bariga pa mostra magru -. (deriv. FOME). N.S. V.A.



fomenta 2

v., *aumentar; desenvolver. - Fefe na falanu kuma anos no na fomenta guera li aos, no na invita violensia (R98) -. (FOMENTAR). N.F. neol.



fomentadu 1

part.caus., *que tem a barriga encolhida; que tem fome. - pa kaba ku tudu bariga fomentadu (C.S.) -. (deriv. FOME).



fomentadu 2

part., *vulgarizado; desenvolvido. - i ka razon pa e ba ta fomentadu kuma musulmanus misti toma puder (R98) -. (FOMENTADO). N.F. neol.



fomenti

adj., *que tem a barriga encolhida para dentro; que tem fome. - I intci fomentis di bon kusas i serka rikus ku mon limpu (N.T.) -. (deriv. FOME).



fomi

1.n., *sensação provocada pela necessidade de comer. - Si bebe tene fomi, kantu mas i na mama, ma garandi kuantidadi di liti abo padida bu ta pruduzi (R96) -. (FOME). N.S. mata fomi.

2.n., *penúria. - i bin ten un fomi garandi na kil tera (L.Cat.) -.

fomiadu

adj., que tem fome. (ESFOMEADO). N.S. V.A.



fonema

n., *em fonologia são as unidades mínimas distintivas da linguagem. (FONEMA). N.S. V.B.



fonetika

n., *parte da linguística que analisa os sons da linguagem. (FONÉTICA). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.



fonti

1.n., *nascente de água; poço. - nha anel kai dentru di fonti (L.S.) -.

2.n., *causa; origem. - Satanas i fonti di tudu mal ku ten na mundu (N.T.) -.

fora 1

1.v., *pôr forro a; revestir. - ami n’ na kontau kuru di kal limaria ku tambur foradu ku el (A.P.) -. (FORRAR).

2.v., juntar. - Badjuda di saia kurtu falan kuma ami son ki i misti, didime i foranu kuatru (A.B.) -.

fora 2

n., *os excrementos. - No ka dibi di bota fora di mininus di kualker manera (R97) -. (deriv. FORA).



fora 3

adv., *advérbio de lugar que indica a parte exterior; exteriormente. - No ka pudi pera pa tudu dinheru ba ta bin so di fora (R95) - tudji iagu pa i ka pudi rasta reia fora (Igr.I.) -. (FORA). N.S. ant. dentru; bai fora; fora di; fora di kila; fora di nos; fora di ora; fora di tera; fora disso; fora dora; pa fora;


Yüklə 5,31 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   62




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin