N’, n’
*Décima oitava [letra ou grafema + apóstrofo] do alfabeto que representa o fonema [nasal velar]. N.S. Som derivado das línguas africanas de substrato.
n’
pron.pess.suj., *forma secundária do pronome pessoal sujeito 1ºsing.; eu. - n’ kunsa sai di ospital (P.dosS.) - N’ sta lungu di fonti, n’ ka tene baldu pa kata, sedi na matan (L.A.) -. N.F. Mandinga “n” que significa eu. N.S. n’, consoante silábica e lexema que representa o pronome sujeito 1ªsing., é muito comum nas línguas africanas de substrato.
n’adji
n., *receptáculo ou cúpula do fruto da palmeira de óleo. - n’adji i mame di tceben -. N.F. Bijagós “n’adji” que designa esse receptáculo do fruto. N.S. V.A.
n’ai-n’ai
v., *vaguear; andar sem destino fixo. N.M. redobro. N.S. sin. karampia. N.S. V.M.
n’alu
n., *cova pequena; falta de dente. N.S. V.B.
n’amane
n., *pessoa que dirige as cerimónias de iniciação ou fanado. - Si bu ngana n’amane, bu na bin padi buluf (L.A.) -. N.F. paroxítona. N.S. sin. botadur di fanadu.
n’anhi-n’anhi
v., *criar desordem; revolver. - galinha na n’anhi-n’anhi -. N.F. Mandinga “n’ánhaa” que significa esgaravatar ou gratear ou esfregar. N.M. redobro. N.S. V.A.
n’anhima
n., *arbusto com folhas que causam comichão. - Kanua na rema pa mar di fora, sintidu kaskasidu puku mas o menus, suma tera di n’anhima (R.N.) -. N.F. Mandinga “n’ánhaa”.
n’apati
v.intr., *quebrar-se; partir-se; perder uma pequena parte por causa de uma rotura. (REPARTIR). N.F. proparoxítona. N.S. V.B.
n’apati n’alu
coloc., *perder os dentes de leite. N.S. V.M.
n’apatidu
part., *diz-se de um objecto, como o copo ou o dente, que, por uma rotura, perde uma pequena parte. (REPARTIDO). N.S. V.A.
n’atinha
v., *andar de gatas. (GATINHAR). N.S. V.A.
n’omoni
v., N.F. oxítona, vd. n’umuni. N.S. V.A.
n’on’in’o
n., *vara para colher as mangas; hasta para varejar uma árvore frutífera. N.F. oxítona. N.S. V.B.; sin. karoka.
n’onki
v., *estar inclinado; curvar-se; dobrar sem quebrar. - I ami po feru, n’ ka ta n’onki n’ ka ta distindi (A.P.) -. N.F. Mandinga “nhònki” que significa pôr-se de joelhos. N.S. n’onkinti.
n’onkidu
part., *inclinado; curvado. - El ku manda Kabra sibi subi so pos n’onkidu (F.M.) -. N.F. Mandinga “nhònki”.
n’onkinti
v.caus., *fazer que alguém se incline. N.F. Mandinga “nhònki”. N.S. V.A.
n’orn’ori
v., - kuma ku pudi rapara panga-bariga si i gravi? boka ta seku, kurpu ta n’orn’ori (Igr.I.) -. N.F. Balanta “n’orn’ori”; vd. nornori. N.M. redobro.
n’oroti
v., *arranhar; raspar. N.F. proparoxítona; Mandinga “n’órooti” que significa ferir com a garra ou cortar com as unhas. N.S. V.A.
n’oroto
n., *instrumento agrícola para ceifar; foice; podão. - Bai nha ermon, mola bu n’oroto (Dea) -. N.F. Mandinga “n’órooti”.
n’oti-n’oti
v., *esforçar-se; tentar fazer uma coisa encontrando dificuldades. - Serpenti na n’oti-n’oti kuma ki na ianda na ki matu, sin ki na kai, i na rola na ki fididas (T.M.) -. N.M. redobro. N.S. sin. kut-kuti.
n’uli
1.v., *olhar obliquamente ou de esguelha; olhar de través. - i na djimpinin i na n’ulin ku rabu di udju (G.F.) -. N.F. Mandinga “n’ùlu” que significa olhar de través.
2.v., *olhar de maneira cobiçosa. - Papa, kuma ku es i ta fika oki na pasa, i ta fika i na n’ulin sin? (T.M.) -.
n’ulidura
n., *a maneira de olhar de través. - N’ulidura di lagartu ka ta tudji barku pasa (L.A.) -. N.F. Mandinga “n’ ùlu”.
n’umuni
v., anuir fazendo sinais especiais, por exemplo, piscando o olho. N.F. oxítona, n’omoni. N.S. V.A.
n’unha
n., - Santcu bai pertu di mel i kunsa na tira: ma kil ki tira i ka pudi intci nin n’unha (F.M.) -. (UNHA). N.F. vd. unha.
n’unhi
v., *inclinar-se. - Mininu n’unhi na fonti pa kata iagu (L.S.) -. N.F. vd. unhi.
n’unhi bunda
coloc., *inclinar-se apontando o traseiro na direcção de alguém, como sinal de desprezo. N.S. V.M.
n’uni-n’uni
v., *estar sempre a murmurar; queixar-se continuamente. - Otca e risibil, e na n’uni-n’uni kontra dunu di orta (N.T.) -. N.F. Mandinga “n’ùnun’unu” que significa murmurar. N.M. redobro.
n’uni-n’unidu
part., *que é falado, murmurando; criticado. - Tudu kil ki n’uni-n’unidu na fera i tene sempri si fundu di bardadi (P.dosS.) -. N.F. Mandinga “n’ùnun’unu”.
n’uri
v.tr., *tomar o resto; juntar os sobejos da comida; ancinhar. - n’uri bianda na tidjela -. N.F. Mandinga “n’órooti”. N.S. V.A.
n’uri-n’uri
v., *continuar a juntar os sobejos da comida; ancinhar a palha. N.F. Mandinga “n’órooti”. N.M. redobro. N.S. V.A.
n’uridur
n., *instrumento de ferro, com dentes, utilizado nos trabalhos hortícolas para limpar o terreno; rastelo ou restelo. N.F. Madinga “n’órooti”. N.S. V.B., sin. ansinhu.
n’ursi dinti
coloc., *ranger os dentes. N.S. V.M., sin. n’ursi dinti
n’usi
v.tr., *comer o fruto cru do chabéu. - Otca Pumba kansaba dja korta i ba mara si amigu korda, kila sibi i kunsa korta un katcu biata i pega lokotil tudu pa i n’usi (F.M.) -. N.F. Mandinga “n’óroosi” que significa unhar.
n’utru
pron.pess.compl., *forma do recíproco utilizada com os pronomes pessoais sujeito pl. quando os actantes são, ao mesmo tempo, os autores e os destinatários da acção. - no para kume n’utru, pabia i ka bali na djintis ku mama (N.Tu.) - E firma e papia inda na Fula tok e intindi n’utru (R95) -. (UNS AOS OUTROS). N.M. n’utru pode derivar também da forma guineense n’ + OUTRO que significa eu e o outro ou eu e os outros. N.S. a forma un utru não tem significado como forma do recíproco e normalmente é um adjectivo.
n’uu!
interj., *interjeição que exprime [admiração]; ah!. - i Bubaki, i Buba, i Bula, ah!, n’uu!, kusa sta la (R95) -. N.S. sin. ah!.
Dostları ilə paylaş: |