A avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini o‘rganish va istiqbollarini belgilash ilmiy- tadqiqot instituti

Jismoniy tarbiya darsining asosiy qismi uchun 25-30 minutgacha (45 
minutli darslarda) vaqt sarflanadi va o‘qituvchi tomonidan tuzilgan dars ssenariyasi 
yoki uning reja-konspektiga kiritilgan jismoniy tarbiyadan Davlat standarti 
dasturidagi shu sinf uchun rejalashtirilgan yangi mashqlar uqtiriladi, yoki avvalgi 
sinflarda o‘zlashtirilgan jismoniy mashqlar, harakat faoliyatlari tanishtiriladi, 
o‘zlashtiriladi, mustahkamlanib, takomillashtiriladi. Darsning asosiy qismini 
tuzilishi uchun yagona «standart sxema» mavjud emas. Darsning bu qismi uning 
mazmuniga kiritilgan asosiy jismoniy mashqlar, ularni bajarish uchun tanlangan 
usul va usuliyatlar, ulardan foydalanishni tashkillash shakllarini tanlash va 
tuzishdek tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari jismoniy tarbiyadan 
Davlat ta’lim standarti dasturining bo‘limlari (gimnastika, yengil atletika, suzish, 
kurash, sport o‘yinlari, harakatli o‘yinlar)ni o‘quv materialini o‘qitish o‘zining 
uslubiy xususiyatlari bilan darsning asosiy qismini turlicha tashkillash talabini 
qo‘yadi. Darsning asosiy qismining talablarini hal qilish o‘quvchilar faoliyatini 
guruhli, individual, frontal, uzluksiz-ulab, aylanib yurib bajarish orqali maktab 
yoshidagi 
o‘quvchilarning jismoniy tarbiyasi jismoniy rivojlanganligi, 
tayyorlanganligi va organizmining anatomo-fiziologik xususiyatlarini e’tiborga 
olishni taqazo etadi. 
Darsning bu qismida o‘qituvchilarning yordamchilari jismoniy tarbiya 
faollarining ahamiyatini e’tirof etmay ilojimiz yo‘q. Ular o‘qituvchi tomonidan 
haftaning boshlanishida instruktiv mashg‘ulotlar uchun to‘planadilar va ularga 
darsning asosiy qismida alohida guruhlarda yo‘riqchi vazifasini bajarish usuliyati 
o‘qituvchi tomonidan o‘rgatiladi. 
Jismoniy tarbiya darsining yakunlov qismi dars uchun ajratilgan umumiy 
vaqtining 3-5 minuti sarflanadi. Unda jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun turli 
xil harakatli o‘yinlar va estafetalar va jismoniy mashqlardan foydalaniladi. 
Darsning asosiy qismida ko‘tarilgan emotsional holatni pasaytiruvchi va saf 
mashqlar bajartiriladi, dars yakunlanadi (o‘quvchilar rag‘batlantiriladi, lozim 
bo‘lganlariga tanbehlar beriladi, 5-6 nafariga joriy baho qo‘yiladi), uyga vazifa 
uchun mashqlar tushuntiriladi va dars o‘tkazilgan joy (sport maydoni, sport zali va 

---

boshqa)dan uyushgan holda kiyinish xonasiga kuzatish tashkillanadi. Boshlang‘ich 
sinflarda o‘tkazilgan mashg‘ulotlardan so‘ng o‘quvchilarini, o‘qituvchining, o‘zi 
kiyinish xonasiga kuzatib qo‘yadi. 
Turli xil yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘tkazilgan jismoniy tarbiya darslarining 
tayyorlov, asosiy va yakunlov qismlarini taqqoslash natijalari tahlili birinchidan, 
qonuniy ravishda ularni bir-biridan farqlanishini ko‘rsatdi. Ikkinchidan, jismoniy 
tarbiya darslarining bir xil yoshdagilar chegarasida o‘tkazilgan asosiy qismlari 
darsning turiga bog‘liq. Uchinchidan, darsning tayyorlov, asosiy, yakunlov 
qismlarini davomiyligini o‘zgarishi o‘quvchilarni yoshiga bog‘liq. Boshlang‘ich 
sinflarda darsning asosiy qismlari nisbatan bir xilda, ya’ni tayyorlov va yakunlov 
qismlarining davomiyligi asosiy qismning davomiyligidan ozgina farqlanadi xolos. 
Yuqori sinflarda esa tayyorlov, yakunlov qismlarining davomiyligi asosiy 
qismning davomiyligidan keskin farq qiladi. Boshlang‘ich sinflarda bolalar 
psixologiyasi va ularning fiziologik xususiyatlari, jismoniy kuchining ozligi 
darsning asosiy qismida ularni organizmini va diqqatini oldinda turgan qiyin 
harakat faoliyatlarini bajarishga tayyorlash uchun ko‘p vaqt sarflashni talab qiladi. 
Bundan tashqari tayyorlov mashqlarini tushuntirish va ko‘rsatish katta 
yoshdagilarga nisbatan sekin olib borilishi darsni qismlarida o‘qituvchi tomonidan 
ko‘p vaqt sarflashni taqazo etadi. Kichik yoshdagilarda yakunlov qismini asosiy 
qism hisobidan uzunroq bo‘lishining, sababi navbatdagi darsga o‘tishga oldindan 
tayyorlanish lozimligidan kelib chiqadi va shu bilan asoslanadi. O‘rta va yuqori 
sinfga o‘tgan sari darsning tayyorlov va yakunlov qismlari uchun sarflangan vaqt 
qonuniy ravishda kamayib boradi. Chunki bu yoshdagi o‘quvchilarda turli xildagi 
saf va tayyorlov mashqlarini aniq bajarish malakasi yuqori bo‘ladi. Tushuntirish va 
ko‘rsatish uchun kam vaqt sarflanadi, asosiy qismda o‘quvchilar tomonidan katta 
hajmdagi yuklama bilan jismoniy mashqlarni bajarish uchun talab vujudga keladi, 
shunga ko‘ra tayyorlov asosiy yakunlov qismlarining turli xil yoshdagi o‘quvchilar 
bilan o‘tkazilishi turlicha va o‘zlarining xususiyatlari bilan farqlanadi. 
Sinfdan tashqari ishlarni amalga oshirish har bir o‘quvchida axloqiy, kognitiv, 
kommunikativ, estetik va jismoniy salohiyatni shakllantirish, ularni rivojlantirish 
va shakllantirishni o‘z ichiga oladi. 
Kognitiv salohiyat - kuzatuvchanlik, faollik, o‘quv ishlarida tirishqoqlik, 
o‘rganishga doimiy qiziqish. O‘quv faoliyatining individual uslubining asosiy 
xususiyatlarini shakllantirish, asosiy maktabda o‘qishga tayyorlikdir. 
Aloqa salohiyati - eng oddiy muloqot qobiliyatlarini o‘zlashtirish: gapirish va 
tinglash qobiliyati, hamdardlik, boshqa odamlarga, hayvonlarga, tabiatga e’tibor 

---

berish qobiliyati. O‘z-o‘zini tartibga solishning birlamchi ko‘nikmalarini 
shakllantirish. 
Estetik potentsial - tabiiy va ijtimoiy muhit hodisalari va ob’ektlarining estetik 
moyilligi, san’at asarlariga shaxsiy, hissiy jihatdan rangli munosabatning 
mavjudligi. 
Sinfdan tashqari (tarbiyaviy) tadbirlar orqali, asosan, quyidagilar shakllanadi: 
faoliyat, muloqot, o‘z-o‘zini tarbiyalash qadriyatlari; safarbar bo‘lish odati; shaxsiy 
qobiliyatlar - aks ettiruvchi, baholovchi; shaxsiy fazilatlar - mustaqillik, 
mas’uliyat; odamlar bilan, shu jumladan jamoada muloqot qilish va o‘zaro 
munosabatlar tajribasi.
Umumiy ta’lim maktablarida o‘quv kuni yakunlanganidan so‘ng sinfdan 
tashqari 
vaqtda 
o‘tkaziladigan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish 
mashg‘ulotlari, sport hamda sog‘lomlashtirish tadbirlari tizimini sinfdan tashqari 
ishlar (STI) deb atash qabul qilingan.