A îfânın Konusu. 6 Ayn Borçlan

İHANET

İlâhlık veya peygamberlik iddiasında bulunan bir kimsenin elinde bu misyonunu yalanlayan harikulade bir olay meydana gelmesi anlamında Uelâm terimi.²⁷⁴

İHBAR

Muhatabı bilgilendirme amacı taşıyan söz çeşidi anlamında meânî terimi.

Sözlükte "bilmek" anlamındaki haber kökünden masdar olan ve "bildirmek, ha­ber vermek" mânasına gelen ihbar keli­mesi meânîde bir söz (cümle) türünü ifa­de etmek için kullanılır. Meânî ilminde söz ihbârî ve inşâî olmak üzere ikiye ayrı­lır. Sözü söyleyenin doğru veya yalan söy­lemekle nitelenmesi mümkün olmayan, diğer bir ifadeyle istek bildiren sözler in­şâî, bilgi verme amacı taşıdığından sözü söyleyenin doğrulanma veya yalanlanma ihtimali bulunan, dolayısıyla doğru yahut yalan olması muhtemel olan sözler ihbâ-rîdir. Söz sahibinin verdiği haberin içerdi­ği hükmü muhataba bildirmek veya ha­ber verenin onun içeriğini bildiğini mu­hataba açıklamak amacıyla haber verilir. Bu amaçlardan ilkine "haberin sağladığı fayda", diğerine de "faydanın lâzımı" de­nir.²⁷⁵ Haber zihnin dı­şında realitesi bulunan bir sözdür; doğru veya yalan olması da taşıdığı hükmün bu realiteye uyup uymamasına göredir. Bun­dan dolayı haber, "haberi veren kimse hakkında doğru veya yalan söylediği şek­linde hüküm verilebilen söz" olarak da ta­nımlanmıştır. Nazzâm'a ve onun takipçi­lerine göre haberin doğru veya yalan ol­ması vakıaya göre değil onu verenin inan­cına uygun olup olmamasına göre belir­lenir. Genellikle haber için doğru ve yalan şeklinde iki kategori bu­lunursa da Câhiz buna "ne doğru ne de yalan" dediği üçüncü bir kategori ekle­miştir.²⁷⁶ Sîbeveyhi ile Fer-râ haberi, inşânın değil onun yaygın türü durumundaki istifhamın karşıtı olarak görürler.²⁷⁷ Müberred, meânî terminolojisi içerisin­de bugün de geçerliliğini koruyan bir ta­nımla haberi "söyleyenin doğrulanması ve yalanlanması mümkün olan söz" şeklinde tarif etmiştir.²⁷⁸

Haber için muhatabın konumuna göre belirlenmiş üç derece vardır.

1. İbtidâ! ha­ber. Haberin içerdiği hüküm hakkında ön bilgisi olmayan muhataba verilen haber olup yalın ve düz bir ihbardır,

2. Talebi ha­ber. Haberin içerdiği hükmün doğruluk derecesini bilmeyen ve bu yüzden o ko­nuda tereddüt içerisinde bulunan muha­taba verilen haberdir. Muhatabı tered­dütten kurtarmak için bu tür haberin pe­kiştirilmesi tavsiye edilmiştir.

3. İnkârı ha­ber. Haberin içerdiği hükmü inkâr edip benimsemeyen muhataba verilen haber olup bunun birden fazla tekit unsuru ile pekiştirilmesi gerekli görülmüştür.²⁷⁹ Muhatabın durumunu belirleyip sözünü ona göre ayarlayacak olan söz sahibinin kendisidir. Şu âyetler talebi ve inkârî haberlere örnek teşkil eder: ²⁸⁰Bu âyetlerde ilk önce elçiler kasa­ba halkını, kendilerine inanıp inanmama­ları konusunda tereddüt içinde bulunan, gerçeği öğrenme talebinde olan kimse­ler kabul edip sözlerini talep haberi for­munda sadece "inne" ile pekiştirmeli ola­rak, onların inkâr ettiğini görünce inkâr haberi şeklindeki ikinci haberde "inne" ve "lâm" ile tekit edilmiş olarak söyledi­ler.²⁸¹ Ayrıca burada "rab-bimiz biliyor" ifadesi de yemin yerine geç­tiği için bir pekiştirme unsurudur. Ha­berde inne, enne, keenne. lâkinne, ibti-dâ lamı, fasıl zamiri, şan ve kıssa zamiri, emmâ, kad, sîn, sevfe, kasem, tekit nûn-ları. len, zâid harfler, tenbih harfleri gibi birçok öğe pekiştirme unsuru olarak kul­lanılır.

Gerçek anlamda haber muhatabı bilgi­lendirmek, bir hükmün içeriğini ona ak­tarmaktır. Ancak birçok konuda haber bilgi aktarmanın ötesinde mecazî ve in-şâî mânalar için de verilir. Muhatabı bilgi­lendirme görüntüsü altında verilen haberin asıl amacı değişik şeyler olabilir. Bun­lar da genellikle haberin içeriğini bileni bilmiyormuş, soru sormayanı sormuş. -üzerinde inkâr alâmetleri görülmesi se­bebiyle-inkâr etmeyeni etmiş ya da -açık kanıtlar bulunduğu için veya düşündüğü takdirde inkârından dönebileceği için in­kâr edeni etmiyormuş kabul ederek ve­rilmiş olan haberlerde görülür ²⁸² Bu sebeple ibtidâ haberi, talep ha­beri veya inkâr haberi formlarında inkâr haberi, ibtidâ haberi şeklinde verilir. Bu tür anlatımlara "haberin mecazî anlam­lan" veya "haberin inşâî bir amaç için kul­lanılması" denir. Belagat âlimlerinin tes-bit ettiği haberin mecazî anlamlarının başlıcaları şunlardır; Merhamet dileme, özlem belirtme, zayıflığını bildirme, red­detme, sakındırma, teşvik etme, saygı bildirme, temenni, kınama, tehdit, dua, övme, övünme, menetme, vaad etme.

Hilâfet iddiasında bulunan İbrahim b. Mehdî'nin Me'mûn'a hitaben söylediği şu sözlerin amacı bilgi aktarımı (ihbar) de­ğil ondan merhamet talep etmektir "Çirkin bir suç işledim, affetmek sa­na yakışır. Bağışlarsan ihsanın, öldürür­sün adaletin olur." "Allah'ın en çok buğ-zunu çeken helâl kadın boşamaktır" me­alindeki hadis bilgilendirmenin ötesin­de sakındırma anlamı içermektedir. "İh­san sahipleri için cennet ve daha fazlası vardır ²⁸³ âyeti teşvik amacı taşımaktadır. Şu âyet ise Allah'a bilgi ver­mek değil ondan istekte bulunmak an­lamı içermektedir: "Ancak sana ibadet eder. ancak senden yardım isteriz.²⁸⁴ Amr b. Külsûm'ün. "Bizde bir ço­cuk sütten kesilme yaşına gelince ceb­barlar (krallar) onun huzurunda secdeye kapanır" mısraı bir övünme ifadesidir. Nâ-biga ez-Zübyânî'nin, "Sen bir güneş, di­ğer krallar ise yıldızdır. Güneş doğunca bütün yıldızların batması haktır" beytin­de Övgü vardır.

Bibliyografya :

Râgib el-İsfahânî, el-Müfredât, "hbr", md.; Tehânevî, Keşşaf, I, 413-414; Sîbeveyhi. Kitâbü Sîbeoeyhi (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn], Kahire 1977,1, 119, 134, 135; Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ. Me'âni'l-fiur'ân (nşr. Ahmed Yûsuf Mecâtî-M. Ali cn-Neccâr), Beyrut 1403/1983,1, 335; II, 84-85, 354; Müberred, el-Muktedab (nşr. Muham-med Abdüihâlik Uzeyme]. Beyrut, ts. (Âlemü'!-kütiib), 1, 12,41; IH, 89; Kazvînî. el-hâfy fı'-ulü-mi'l-beiâğa [nşr. M. Abdülmürt'im el-Hafâcî). Ka­hire 1400/1980,1, 85-96; Zerkeşî. el-Burhân,\\, 317-326;Teftâzânî, el-Mutauuel'ale't-Telhtş, İs­tanbul 1309, s. 37-53; Muhammed b. Ahmed ed-Desûki, Haşiye ca/â Muhtasarı't-me1 ânı, İs­tanbul 1307, s. 195, 227; Seyyid Ahmed el-Hâ-şimî, Ceuâhirü'l-belâğa, Beyrut, ts. (Dârü'l-kü-tübî'l-ilmiyye). s. 53