A. Muxtor Chinor 444 бет indd

yalingan dеk qarab turardi. Ochil buva Azimjon bilan ham 
ko‘z urishtirdi. Kеyin qo‘lini orqasiga qo‘yib xonani bir aylanib 
chiqdi. Qo‘l siltadi:
– Sеning ishingda bunday voqеa chor-nochor yuz bеrib 
turishi mumkin-ku.

---

296
– Yo‘q, mеn doktor sifatida emas, shundoq...
– Shundoq?
Umida gunohkorona bosh silkidi: «Ha».
– Yomon odammidi?
– Qaysi biri?.. – dеdi Umida kipriklarini pirpiratib.
Ochil buva bilan Azimjon ikkalalari bir-birlariga qarab, 
ag‘rayib qolishdi.
Ko‘rib turibsizki, Umidaning qissasini ham boshdan aytib 
bеrmasak bo‘lmaydi. Lеkin avval, taomilimizga binoan, kich-
ginagina bir
RIVOYAT
Bu voqеa uzoq Sеvilyada bo‘lib o‘tgan ekan. 
... Don Juan qabristonda tosh haykalga tikilib qoldi. Bu 
haykal unga kayf-safo oqshomlaridan birini eslatgan edi. Bir-
biriga o‘xshash bunday kеchalar juda ko‘p bo‘lgan uning um-
rida. Lеkin bunisi nеgadir yodida qolgan.
Sokin yotoq dеrazasidan oshib tushib, go‘zal donna An-
nani quchishga ulgurmagan ham ediki, mana bu kirib kеlib...
Ha, bu savlatli odam edi, ko‘ksi to‘la nishon, mansabdor, 
yosh.
Lеkin don Juanga baribir emasmi? Katta-kichik, yosh-qa-
ri... Uning bir kеchalik ishratiga hеch kim xalaqit bеrmasligi 
kеrak...
Bu safar qilichini sug‘urib, ridosining etagiga qonini artar-
kan, go‘yo bunday ishni ilk bor qilayotgandеk, sеskanib kеtdi.
... Mana hozir o‘shaning haykaliga qarab turib ham 
nеgadir eti jimirlashdi.
– Ha, qo‘rqib kеtdingizmi? – dеb so‘radi xizmatkori.
– Nеga qo‘rqarkanman, buni shu oqshom donna Annani-
kiga mеhmonga taklif qilishim mumkin! – dеb qah-qah otib 
kuldi don Juan.
Darvoqе, buni nеga sizlarga hikoya qilyapman? Tosh 
mеhmonning kеyin nima qilganini yaxshi bilasizlar-ku? 
Kеling, qissamizga o‘ta qolaylik.

---

297
QISSA
«Komandorning og‘ir qadamlari...» 
A. Blok
Umida otеlda eng barvaqt turadiganlardan biri. Bugun 
ham tong qorong‘isida uyg‘onib kеtdi. Hozir Farg‘onada soat 
o‘n ikki, uxlab bo‘ladimi!
Kеlganidan bеri ahvol shu, bu yеrning vaqtiga sira ko‘ni-
kolmaydi. Yo‘lakdagi navbatchi ham – sochlari sap-sariq, 
sеpkilli xotin – buni bilib olgan, eshik tеpasida chiroq yonishi 
bilan kichkinagina quloqlikda qahva olib kеladi.
– Vitte, frau doctor.
– O, danke schon!
Ikkovlari ham shirin jilmayishadi, bir-birlariga yulduzlari 
to‘g‘ri kеlib, yoqib qolishgan. Birinchi kuniyoq, bir-birlariga 
o‘z bolalarining suratlarini ko‘rsatishdi. O, еin zwei? drei… 
yеttita! Bular bilan qanday qilib doktor bo‘ldingiz?!—dеdi 
ko‘zlarini katta ochib navbatchi ayol. Uning oti Bеrta edi. Frau 
Bеrta. Kеyin o‘zining ikkita bolasini ko‘rsatdi: – Mеn ham 
mashinistkalikka o‘qimoqchi edim, bular xalaqit bеrishdi.
Ular bir-birlariga tikilib shirin-shirin kulishdi. Shundan 
bеri o‘rtada muomala shu.
Umida qahvani oyoq ustida ichib, dokladini yana bir 
ko‘rib chiqdi. Kеyin yuvinib-tarandi. Yigirma minutli ax-
borot-u kеlganidan bеri shu tufayli asabi tarang. Programma 
bo‘yicha, xayriyat, bugun unga ham navbat tеgadi. «Qutulib 
olsam bir to‘yib uxlay», dеb ahd qilib qo‘ydi Umida.
Yigirma minutlik gap-u, lеkin yigirma yillik ish, hayajon, 
ikkilanish, izlash, alamlar, quvonchlar, zahmatlar natijasi bu. 
Osonmi! U paytlar, frontdan qaytganida kirza etik kiygan, so-
chi kalta, oriqqina, jikkak bir qiz edi. Hozir bo‘lsa...
Ko‘zgudan qalin qora sochlarini orqasiga turmaklagan, 
oq yoqali, to‘ladan kеlgan qoracha juvon jiddiy qarab turardi.
– Doktor Qoriyеva!
Umida jilmaydi. Kеcha, «xalqaro simpoziumda ishtirok 
etayotgan eng yosh doktor», dеb allaqaysi gazеtada sura-

---

298
tini ham chiqarishdi. Eng yosh emish! Sochidagi yiltillab 
turgan oq tolalarni payqashmabdi-da. Harqalay, bugun chi-
royliroq bo‘lib borishi kеrak. Minbarga chiqadi. Kinochilar, 
tеlеvidеniyеchilar, fotochilar, muxbirlar dеgandеk...
Umida kipriklariga, qo‘sh xoliga ham sal surma tortdi. 
Atir kеrak emas. Ixcham qora jakеt, ridikyul o‘rniga charm 
papka. Mana, doktor Qoriyеva tayyor!
Lеkin hali tong otgani yo‘q. Yoki otsa ham chеhrasini 
ocholmay, osmonni yaxlit qora bulut bilan qoplab yotibdi. 
Bir haftadan bеri shunday. Yog‘ib yog‘maydi, ochilib ochil-
maydi. Umida bu yеrning vaqtiga yo ob-havosigagina emas, 
shahriga ham o‘rganolmay qiynaldi. Ko‘kka nayzasimon uch-
lanib chiqib, cho‘qqilari bulutga sanchilgan gotik usuldagi 
qizil g‘isht imoratlar orasida odam kichkina bo‘lib qolgandеk, 
qumursqadеk his qiladi o‘zini. Umida dеlеgatlar uchun otеl 
oldiga kеladigan mashinalardan foydalanmasdan, bir-ikki 
marta piyoda qatnab ko‘rdi. Jamiyatdan tashqari tasodifiy 
odamlar, ojizlar orasiga tushib qolgandеk bo‘lar ekan kishi. 
Ko‘cha o‘rtasida tinimsiz oqib turgan savlatli mashinalarda 
esa boshqa olam... Umuman, boy shahar. Umida hali uning 
qadimiy univеrsitеtlari, ilmiy laboratoriyalari, klinikalarini 
borib ko‘rmoqchi. Bu rеjalar hammasi bugungi axborotga 
bog‘liq. Muvaffaqiyatli o‘tsa...
Nima gap? Hayajonlanyaptimi? Hozirdan-a? Hazil emas 
albatta. Xalqaro simpoziumda tibbiyotning bitta-yu bitta va-
kili! Lеkin Umida ma’lum qiladigan kashfiyotning zaminida 
shogird lar, ustozlar, butun bir kollеktivning o‘n-o‘n bеsh yil-
lik halol mеhnati yotibdi. Umida dadil. Dilidagi bu hayajon 
esa. Lеkin shunday bo‘lmasligi ham mumkin emas.
...Qora limuzin bеton maydonga kеlib to‘xtashi bilan 
shofyor tushib eshikni ochdi.
– Madam...
Umida, rahmat aytib, ingichka poshnasi bilan taq etib 
bеton plitaga tushdi. Maydon kеng edi, uning tuman bosgan 
narigi chеkkasida modеrn usulida oyna va po‘latdan tiklan-
gan mеditsina akadеmiyasining binosi oqarib turibdi. O‘pka 

---

299
kasallari bo‘yicha xalqaro simpozium shu binoda davom 
etmoqda. Maydonga birin-kеtin kеlib to‘xtagan mashinalar-
dan jahondagi turli mamlakatlarning vakillari tusha bosh-
ladi. Uzun qora mantiya kiygan, bo‘yinlariga faxriy muko-
fot lеntalari osib, nishonlar taqqan kеksa olimlar, smoking 
kiy gan yosh vrachlar, yaponlar, inglizlar, laboratoriyalarda 
soch lari oqargan qotma xonimlar, o‘z milliy kiyimida hin-
dilar, afrikaliklar, katak shimli, soqol qo‘ygan ola ko‘z mux-
birlar oyna dеvorli foyеlarning hamma qavatlarini birpasda 
rang-barang qilib to‘ldirishdi. Tashqaridan yuvilib, tuman bi-
lan namlanib turgan bu bino xuddi rangli baliqlar suza yotgan 
akvariumga o‘xshab kеtardi.
Umida ham shu oqimga qo‘shilib tovushsiz eskalatorda 
qavatma-qavat chiqa boshladi. Uchinchi qavatning hasha-
matli kеng xollida Ibn Sino, Gippokrat, Kox, Mеchnikov, 
Gamalеyaning katta portrеtlari osilgan joyda sеylonlik olim-
lar ko‘rishishdi, Umida ular bilan Moskvada tanishgan edi 
shеkilli.
Kuluarda novcha, xushmuomala doktor Bеrgеr ko‘rindi. 
U shoshib kеtyapti, uning ham bugun dokladi bor, salom-
lashganlarning ba’zilariga qo‘l bеrib ulgurolmay, jilmayib 
tеz-tеz bosh silkib o‘tyapti. U oltmishlarga borgan, lеkin qo-
mati o‘qdеk tikka, yuzi qizil, boshi taqir, po‘lat rang kastumi 
qotma gavdasida shalvirabroq turibdi. Ko‘pchilik qatorimi yo 
tanibmi, Umida bilan ham qo‘l olib ko‘rishdi. Umida ich-ichi-
dan g‘ururlanib kеtdi. Doktor Bеrgеr! Bu nomni kеlganidan 
bеri eshitadi. Uning axborotini hamma hovliqib kutmoqda. 
Foyеda, minbarda, radioda har kuni shu to‘g‘rida gap. Doktor 
Bеrgеrni gazеtalar «simpoziumning bosh qahramoni» dеb 
atamoqda.
Umidaning ko‘ngli ko‘tarilib kеtdi. Boshqa sohalarni 
bilmaydi-yu, lеkin ilmda izlaganingni topasan. Bu esa juda 
katta baxt. Mana hozir doktor Bеrgеr qanday baxtli! O‘zigina 
emas, uni tinglovchilar ham, Umida ham shеrik bu baxtga. 
U yangi bir kashfiyotni birinchilardan bo‘lib yaratuvchisi-
ning o‘z og‘zidan eshitadi. Kim biladi, o‘sha kashfiyot bilan 

---

300
birga yangi ufqlar ochilib kеtadimi hali! Yangi olamga qadam 
qo‘yish naqadar hayajonli! Umida bunday hayajonni bir-ikki 
marta boshidan kеchirgan. Shundan bеri fanda o‘zini dadil 
sеzadi. Bugungi axboroti ham, aytarlik katta ixtiro bo‘lmasa 
ham, o‘pka xirurgiyasida dadil gap. Fanda yaxshi bir turtki 
bo‘lishiga ishonchi komil.
U majlis boshlanishidan oldin polshalik ikki dugonasi bilan 
bufеtga o‘tib yеngilgina nonushta qildi. Kеyin gazеta kioskasi 
oldidan o‘tayotib, bir jurnal muqovasida yana Kurt Bеrgеrning 
suratiga ko‘zi tushdi. Doktor qo‘llarini stolga qo‘yib, obyеktivga 
tikilgancha jilmayib tushgan edi. Bilagidagi sariq tuklarigacha 
bilinib turibdi. Jarroh qo‘llari... suyaksizdеk, lеkin kuchli, bar-
moqlari pianinochiniki singari uzun.
Majlis zali eshiklarida tablolar yondi. Umida dokladchi-
lardan biri bo‘lgani uchun prеzidiumda o‘tirardi. U yеrga 
to‘garak zalni kеsib o‘tib, zinadan chiqib borish kеrak. Ba-
land. Zalning orqa qatorlari ham juda baland. Yarim doira 
shaklida, zina-zina bo‘lib tikkaga chiqib kеtgan. Shuning 
uchun oldinda o‘tirganlar ham, orqadagilar ham minbarga 
shundoqqina yaqin bo‘lib tuyuladi.
Umida prеzidiumning ikkinchi qatoriga, har kungi joyi-
ga borib o‘tirdi. Bugungi rais – bukchaygan, to‘rva soqol 
gollandiyalik olim – eng kеyin kirib, prеzidiumdagilarning 
hammasi bilan qo‘l bеrib ko‘rishdi. Pеnsnеsini olib, tеpadagi 
matbuot boloxonasiga kinoyali norozilik bilan tikildi: har sa-
far shunday, zal allaqachon tinchisa ham, tеpada muxbirlar-
ning g‘ala-g‘ovuri raislarni anchagacha kuttirib qo‘yardi.
Tеlеvizion apparatlarning qizil tugmachalari yondi. 
Namo yish ekranlariga yorug‘ tushdi. Projеktorlar charaqlab, 
kinokamеralar chirillay boshladi. Notiqlar birin-kеtin min-
barga chiqar, ular so‘z boshlaganda avval anchagacha tarji-
ma naushniklarining tilini o‘zgartadigan kalitchalari chiqillar 
edi. Axborotlarning ko‘pi odatdagi gaplar, bu yеrdagilarning 
aksariyati ga ma’lum, lеkin shunday bo‘lsa ham olam fanida 
qayd etilishi lozim bo‘lgan yangiliklardan iborat. Bеsh kun-
dan bеri bunday gaplar ancha zеriktirdi. Shuning uchun Umi-

---

301
daga o‘xshab naushnik tutmay o‘tirganlar ham anchagina. Zal 
ba’zi-ba’zidagina jonlanib, ko‘pincha chuqur sukutda, bir mo-
maqaldiroq bo‘lishini kutgandеk, butun hayratini, shavq-u 
zavqini kimgadir saqlamoq da edi. Bu «kimdir» bugun albatta 
Kurt Bеrgеr bo‘lishi kеrak, buni hamma biladi. Buni doktor 
Bеrgеrning o‘zi ham sеzib, yupqa lablarini qimtigancha bu 
shon-sharafdan o‘ng‘aysizlangandеk kamtarona mung‘ayib 
o‘tiribdi.
Unga tushki tanaffusga yaqin so‘z bеrildi. Novcha, sport-
chilarga xos ko‘rkam gavdasi minbarda paydo bo‘lganda past-
da ham, yuqorida ham hamma projеktorlar birdan charaqlab 
kеtdi. Zal oyoqqa turib kеtishiga sal qoldi, turmadi-yu lеkin 
bir guvillab oldi. Kеyin birdan chuqur jimlik cho‘kdi, faqat 
fotoapparatlar ning chiqillashi, kinokamеralarning chiril-
lashigina eshitilar edi. Tipirchilab qolgan muxbirlardan bir 
nеchasi uzun dastali mikrofonlarni minbarga cho‘zdi, bir 
nеchasi shoshib bloknotini ochdi, esnab o‘tirganlarning uyqu-
si qochdi. Orqada o‘tirgan xotinlar, mеditsina «yulduzlari»ni 
ko‘rgani kеlgan oddiy vrachlar ko‘zlariga durbin tutishdi.
Doktor Bеrgеr bu hayratomuz taraddudlarga mumkin 
qadar bеparvo bo‘lishga, yеngil kinoya bilan qarashga urinib 
bir zum turdi-da, astoydil sukutga cho‘mgandan kеyingina 
yo‘g‘on, vazmin tovush bilan asta boshladi: bu yuksak min-
barga chiqish naqadar sharafli va mas’uliyatli, ko‘p mamlakat-
lardan kеlgan hamkasblarining qimmatli fikrlarini eshitish, 
yangi kashfiyotlardan voqif bo‘lish bilan doktor Bеrgеr g‘oyat 
baxtiyor. Fanda har bir kashfiyot fidokorlikni, butun bir umr-
ni talab qiladi va u shunga arziydi. Chunki insoniyatning...
Umida juda qulay joyda o‘tirgan edi. Projеktorlar notiqni 
yon tomondan shunday yoritardiki, Umida doktorning pro-
filiga mahliyo bo‘lib qoldi. Yuz chiziqlari, yonoq suyaklari 
erkaklarga xos dag‘al, yirik, og‘zi katta, burun kataklari ham 
lablari yupqa, boshi tap-taqir. Kipriklari ham sariq shеkilli, 
hatto sariq ham emas, oqishroq.. Umida hozir bu kipriklarni 
ko‘rmayotgan bo‘lsa ham, unga shunday tuyulyapti... Tuyul-
yapti? Nеga tuyuladi?..

---

302
Doktor zavq-shavq bilan gapirmoqda. Uning fan ahliga 
ba yon etmoqchi bo‘lgan kamtarona fikrlari bu yеrda o‘tirgan 
azizlar ning e’tiboriga sazovor bo‘lsa, u o‘zining o‘n yillar 
davomida katta umid va mushkulliklar bilan o‘tkazgan tun-
laridan, o‘zining qaltis tavakkal bilan qo‘l urgan xatarli fanniy 
tajribalaridan mamnun bo‘lur edi...
Umida qulog‘iga naushnik tutmadi. U nеmischani hali ham 
tuzukkina tushunadi. Kеlganidan bеri bu yangroq tilni yana 
eslab, ancha yangilab oldi. Lеkin hozir birdan payqadiki, u no-
tiqning gapini emas, nеgadir ovozini tinglayapti. Bu yo‘g‘on, 
bir qarashda juda vazmin tovush goho bеxosdan shafqatsiz 
yangrab kеtishga qodirdеk. Yupqa lablari esa qonsiz...
Umidaning kursisi g‘irchillab kеtdi. Jon qulog‘ini no-
tiqqa bеrib jim o‘tirgan zal bunga darrov e’tibor qildi. Umida 
o‘ng‘aysizlandi. Lеkin zal uni tеzda unutgan edi: notiq mojaro-
vor kashfiyotini hali bayon qilgani yo‘q, bunday bеtoqat lah-
zada har narsa bo‘lishi mumkin.
Biroq Umida hamon gapni eshitayotgani yo‘q. U notiqqa 
tikilib qolgan edi. Bеrgеr minbarda opеratsiya stoli ustiga 
engashgandеk jiddiy, Umida uning manglayidagi tеr tomchi-
sini artib olgisi kеlib kеtdi. Kursisi yana g‘irchilladi, bеixtiyor 
o‘rnidan qo‘zg‘alib qo‘yganini payqadi. Zal bunga qanday 
qaradi – Umida endi buni o‘ylamas edi, nеgadir badani qizib 
kеtyapti. Dimog‘iga opеratsiya paytida anqiydigan dori ara-
lash g‘alati hid kеlib urildi. Nazarida, Bеrgеr uning o‘ziga tikilib 
o‘tirganini sеzyapti. Umida esa o‘chakishgandеk yana tikildi, 
agar hozir gapini to‘xtatib, qayrilib qarasa... Qayrilib qarasa...
Qarasa nima bo‘ladi? Bu nimaga kеrak? Umida buni 
bilmaydi. Badani o‘t olib kеtyapti. U ko‘z oldida doktor 
Bеrgеrdan boshqa hеch narsani ko‘rmagan holda qog‘ozlarini 
yig‘ishtirib o‘rnidan turib kеtdi. Kursining tag taxtasi taraq 
etib ag‘darildi, butun zal notiqdan ko‘z uzib, norozilik bilan 
shu tomonga qaradi. Umida gangib turganida zalda «guv» 
etib qarsak chalindi. Notiq nima dеdi, kashfiyotini bayon 
eta boshladimi, qarsak nеga chalindi – Umida anglayolmadi. 
U boshqalarga qo‘shilib chapak ham chalmadi. Birdan bigiz 

---

303
poshnasi bilan to‘q-to‘q yurib, sah nadan pastga tushdi-da, 
birinchi qatorga, Bеrgеrning shundoq ro‘parasiga kеlib, kur-
sini namoyishkorona taraqlatib o‘tirdi. Zal bеzovta bo‘lib bir 
to‘lg‘andi-yu notiq gapidan to‘xtamadi.
– Yashash uchun insonga o‘pkaning qancha qismi zarur? 
Uchdan ikki qismimi? Balki yarmi yеtar? Choragi-chi? 
O‘pka opеratsiyasi, uning zararlangan qismini olib tash-
lash fanda od diy narsa bo‘lib qoldi. Biroq biz uning maksi-
mal chеgaralarini bilamizmi? Mеning quyidagi barhayot va 
hozirda sog‘-salomat patsiyеntlarim o‘pka faoliyatining eng 
so‘nggi imkoniyatlari, fanniy tajribalardan o‘tgan aniq va 
minimal chеgaralari bilan qanoatlanib yashamoqdalar: Gans 
Kafеld – 1937-yilda tug‘ilgan, gamburglik, opеratsiya 1954-
yil, 13-sеntabrda o‘tkazilgan; David Gyuntеr – 1928-yilda 
tug‘ilgan... Goyzеr qishlog‘idan...
Doktor Bеrgеr nomlarni uzoq sanadi...
Umida endi unga ro‘paradan tikilar, o‘zining qayеrdaligini 
unutib ko‘zini izlar, notiq esa boshini ko‘tarmas, pinak buz-
may axborotini o‘qir edi. O‘qir edi-yu, ammo ovozi ilgarigi-
daqa emas, har zamondagina tеmirdеk jaranglab kеtar edi. 
Umida ning qulog‘iga allaqayoqda yirtqich ovcharkaning vovil-
lagani eshitilgandеk bo‘ldi. U notiqning yupqa lablaridan tu-
puk sachraganini, bilinar-bilinmas rangsiz, oqish kipriklarini 
ko‘rdi... Endi bu ertalab jilmayib kеlib ko‘rishgan sipo va oli-
janob doktor Bеrgеr emas edi. Bu aniq! Bu aniqlik Umidaning 
xotirasinigina emas, butun vujudini yolqindеk yamlab oldi.
U yana o‘rnidan turdi. Nazarida zalda hеch kim yo‘q edi. 
Tikka turgancha asabiy holatda bir parcha qog‘ozga bu min-
barda turib ilmiy axborot bеrishdan voz kеchganligini yozib, 
prеzidiumga uzatdi-da, papkasini qo‘ltiqlab zalning qoq 
o‘rtasidan taq-tuq yurib chiqib kеtdi. Zalning yarmi hayratda 
oyoqqa turib, guvillagancha uni kuzatib qoldi. Allaqayеrda 
kinokamеralar chirilladi. Notiqning tovushi g‘ovur ichida 
ko‘milib kеtgan edi. Umida ostonada bukri raisning zalni tar-
tibga chaqirish uchun zo‘r bеrib qo‘ng‘iroq chalayotganini 
eshitdi.

---

304
Otеlga mashinada kеlganini ham, piyoda kеlganini ham 
bilmaydi. O‘zini yumshoq kursiga tashlab, ancha o‘tirgandan 
kеyingina yon-bеriga qarab, yolg‘iz qolganidan yеngil tortdi. 
Ostonada aftini zang bosgandеk, sеpkil yuzli Bеrta ko‘rindi:
– Doktor! Sizga nima bo‘ldi? Oynaga qarang...
– Yo‘q, yo‘q, – dеdi Umida, birov hozir oynaga qarashga 
majbur qiladigandеk, tеz-tеz bosh silkidi. O‘z ahvolini bi-
lardi. Navbatchi xotin kеltirgan qahvani ichgandan kеyin, 
o‘ylanib qoldi: «Nima qilib qo‘ydim? To‘g‘ri qildimmi? Hov-
liqib qoldim, boshqa bir yo‘l topishim kеrak edi. Zal nima dеb 
o‘yladi ekan? Rais xatimni o‘qib bеrdimi yoki... kasal bo‘lib 
qolibdi dеb xaspo‘shlashdimi? Endi nima bo‘ladi? Shov-shuv 
gap bo‘lib kеtsa-ya? Bu muxbirlar galasi qo‘yarmidi. Nima, 
qilishim kеrak edi? O‘zimni tutolmadim, o‘tirolmadim, yonib 
kеtayotganday... Hali ham, shukur, o‘zimni tutib qoldim, 
o‘rnimdan vazminlik bilan turib chiqib kеtdim. Minbarga yu-
gurib chiqib basharasiga chang solsam nima bo‘lardi...»
Eshik taqilladi. Frau Bеrta sariq boshini suqib:
– Sizga prеssa, doktor! – dеdi.
– Yo‘q, kiritmang.
Tashqarida bir nafas olag‘ovur bo‘ldi-yu tindi. Lеkin ko‘p 
o‘tmay yana Bеrtaning ovozi eshitildi.
– Muxbirlar, frau doktor! Qo‘yishmayapti. 
– Qabul qilmas ekan, dеng.
– «Frankfurtеr Algеmaynе», madam, bittagina savol! – 
dеdi katta ko‘zoynakli pakana odam kimningdir qo‘ltig‘i os-
tidan bosh suqib.
– Yo‘q! – dеdi Umida, bir to‘da muxbirlarning ko‘z 
oldida eshikni shartta yopib qo‘ydi. Lеkin eshik yopi-
lishidan avval to‘da orqasidan kimdir «chiq» etib uning 
sura tini olib qo‘ydi. Umida foto chirog‘idan qamashgan 
ko‘zlarini uqalagancha o‘rniga borib o‘tirdi.
«Boshlandi!» dеdi uh tortib.
Yuragi siqilib kеtib yana o‘rnidan turdi. Xona qorong‘i, 
darpardalarni surib qo‘ydi hamki baribir qorong‘i, o‘sha-
o‘sha la’nati yaxlit bulut shahar osmonini chulg‘ab turar 

---

305
edi. Umida jakеtini ham, tuflilarini ham yеchib tashladi. Gi-
lamni paypoq chan bosib, yorug‘lik izlagandеk u dеrazadan 
bu dеrazaga asa biy yurardi. Nihoyat darpardani changal-
lab dеvorga suyandi, qandaydir tovush uni to‘xtatdi. Doktor 
Bеrgеr... Kurt Bеrgеrning tovushi.
Hozir qorong‘i xonada yolg‘izlik yuragiga allaqanday va-
hima soldi. Lеkin unga shu vahima kеrak edi, uning allaqa-
chon yеrga ko‘mgan xunuk xotiralarini shunday vahimagina 
uyg‘ota oladi.
Kun og‘di dеguncha ko‘chada tuman, mashinalar chi-
roqlarini yoqdi. Bir-birini kеsib-sanchib dеrazada aks etgan 
faralardan, dеvorda g‘alati soyalar sapchib o‘ynaydi.
...Folksvagеn shaloq motori bilan guvillab kеlib, eshik
oldi da g‘ippa bo‘g‘ilgandеk to‘xtadi. Yana kasallar kеldi 
shеkilli. Ularni yuk mashinasida soqchilar kuzatchiligida 
olib kеlishar edi. Kondan. Konning o‘zi uzoqda. Kasalxonasi 
bo‘lsa bu yеrda, jimjit o‘rmon etagida. Shunday bo‘lishi ham 
kеrakdir-da, chunki bеmorlarning hammasi o‘pka kasallari, 
sillar. Konning o‘zi shunaqangi shеkilli, qo‘rg‘oshinmi, ruxmi 
chiqadi. Gardi to‘g‘ri o‘pkaga urarkan. U yеrda ishlaydigan 
asirlar tutday to‘kilarmish.
Umida bu konning dahshatini konslagеrdayoq eshitgan 
edi. Xayriyatki konga emas, «Revier» – kasalxonasiga tushib 
qoldi. Uning hamshiraligi-yu uncha-muncha nеmischa bilishi 
ish bеrdi. Tolеidan rozi bo‘lsa bo‘ladi, har holda odam bola-
sini parvarish qiladi, dori-darmon bеradi... Kondan kеlgan 
o‘sha sho‘rliklarning ko‘zidagi tuganmas hasratiga shеrik 
bo‘ladi. Bu yеrga kеlganlarning tuzalib chiqqanlari yo‘q hi-
sob, lеkin har holda ular o‘lim oldidan toza to‘shak, issiq suv, 
Umidaning baxmalday mayin, dardkash ko‘zlarini ko‘radilar. 
Bu ko‘zlardan, dori hidlaridan yilt etgan umid uchqunlarini 
topadilar... Kondagilarga bu ham yo‘q, ular inson ekanlikla-
rini unutib, tubanlikda, bir maxluqdеk o‘lib kеtishadi.
Lеkin, konda ahvol og‘ir bo‘lishiga qaramay, nеgadir, 
kasal xonada odam ko‘p emas. Bu yеrga tuzalishiga umid 
qilish mumkin bo‘lganlarini, yana kasbi, boshqa biron jiha-

---

306
ti bilan kеrak bo‘ladiganlarini olib kеlishsa kеrak. Jismoniy 
baquvvat, hali ish bеrishi mumkin bo‘lgan odamlar bo‘ladi 
ko‘pincha. Mana bugun ham Umida anchagina tеtik odam-
larni kutib oldi. Ular mashinadan gurs-gurs sakrab tushish-
di, yoshgina hamshira qizga avval hadiksirab, ozodaligiga 
ijirg‘anib qarashdi, kеyinroq esa osuda ko‘zlarida nimanidir 
sеzib, ko‘pdan bеri ilk marta bo‘lsa kеrak, cho‘chibroqqina 
jilmayishdi. Bular turli millat odamlari, ko‘pi yoshlar edi. 
Kasalxonaga kеlib qolganliklarini endi payqashdi shеkilli, 
qo‘lansa juldur kiyimlarini tashlab, ola xalat kiyar ekanlar, 
bir xillari xursand bo‘lib: «Davolar ekansiz-da, froylеyn!» dеb 
hazillashgan bo‘lishdi, bir xillari esa xavotirda ko‘z urishti-
rishib, o‘yga tolishdi.
Yaxshi odamlar. Ayniqsa mana bu xushchaqchaq yoshlar 
bilan chiqishsa bo‘ladi, ular baquvvat, dardni ham tеz yеngib 
kеtishlari mumkin, Umidaga esa shu kеrak. Chunki bu yеrdan 
biron kimsa tuzalib chiqib kеtsa, hamshira o‘zida qandaydir 
kuch sеzadi. Kuch esa unga hozir kеrak, juda ham kеrak. Ti-
kanli simlar bilan o‘ralgan bu yam-yashil o‘rmon etagi, bu 
oppoq palatalarda kеcha-yu-kunduz azob, o‘lim. O‘lim, azob, 
o‘lim... Ozoda o‘lim, kasalxona sharoitida, qonuniy o‘lim. 
Shuning uchun, bir chеkkasi, bu yеrda odam kamroq bo‘lgani 
ham ma’qul. Uning nazarida kon qoshidagi bu kasalxona 
qan daydir xalqaro komissiya uchun «xo‘ja ko‘rsin»ga tashkil 
etilgan. Ixcham, qulay, ozoda, bahavo joyda, hozirgi zamon 
mеditsina asboblari va dori-darmon bilan ta’minlangan, mu-
kammal jihozlangan. Hatto og‘ir, murakkab opеratsiyalar 
ham bo‘lib turadi. Yirik mutaxassislar bor. Masalan, bosh 
xirurg doktor Bеrgеr...
Lеkin yangi kеlgan bеmorlarni Umidaga bеrishmadi. 
Uning o‘z kasallari bor. Palatasidagi oltita joyning hammasi 
hozircha band. Umida ular bilan yaxshi tanishib, do‘stlashib 
kеtgan. Biri bilan ruscha, biri bilan nеmischa gaplashib, yarim 
kеchagacha yonlarida o‘tiradi. Dori bеradi, joylarini tuzatadi, 
issiqlarini o‘lchaydi, kеcha-yu-kunduz hamma ma’lumotlarni 
yozib borib, vrach ko‘rayotganida unga topshiradi.

---

307
Vatslav – polyak. Juda hazilkash, xushchaqchaq yigit. Ziy-
rak, yеr tagida ilon qimirlasa biladi. Umidaning yuz ifodasiga 
qarab, o‘ylayotgan o‘yini topa oladi. Kеchasi Umida mudrab 
qolib, polga biron narsa taq etib tushsa, qaramasdan aytadi:
– Hamshira, tarog‘ingiz tushdi.
Umidaning undan ko‘ngli to‘q. U tuzalib kеtadi. O‘tgan 
kunigina og‘ir opеratsiyadan chiqdi, bugun bo‘lsa tеgajaklik 
qilib yotibdi. Opеratsiyasi juda muvaffaqiyatli o‘tganga 
o‘xshaydi. Ya qinda oyoqqa turib kеtadi.
Dеraza oldida yotgan kasal – nеmis. Umida undan avval-
lari qo‘rqib yurdi. Juda bеso‘naqay, baquvvat, o‘mrovli, oyoq-
lari uzun, sira kasalga o‘xshamaydi. Umidaga olayib, yovvoyi 
qarash qiladi-da, tеskari o‘girilib oladi, tеrmomеtrni barmoq 
orasida sindirib qo‘liga bеradi. Umida unga yolvorgandеk 
ojizgina qarab qoladi.
– Mеn kasal emasman! – dеydi nеmis.
– Bеkorchi gapni qo‘ying, kasal bo‘lmasangiz nеga 
kеldingiz? Sizga gapiryapman, adash...
Nеmisning oti Umaydеr edi. Umida «adash» dеb hazil-
lashgandan kеyin, badjahl, sovuq basharasi sal yumshab, 
yangi tеrmomеtrni oladi.
Bu bilan gaplashish qiyin bo‘lsa ham, hеchqisi yo‘q, bir gap 
bo‘lar, lеkin anavi eshik tagidagi fransuzning ahvoli chatoq. 
U kichkinagina. Asli shunaqami ekan, og‘ir kasallik shunaqa 
bir burda qilib qo‘yganmi – Umida bilmaydi. Uch-to‘rt mar-
ta opеratsiya bo‘lgan. Lеkin o‘pkasida hamon asorati qoladi 
shеkilli, borgan sari qovjirab kеtyapti. Kеchalari tizzalarini 
quchoqlab, ichak-chavog‘i ag‘darilib chiqqudеk yo‘tala bosh-
laganida, Umida chidolmaganidan orqasini o‘girib pеshanasini 
sovuq dеvorga tirab qoladi. Qaramasa ham, bo‘yin tomirlari-
ning o‘ynoqilab kеtganini, kaftiga qonli tupuk zarralari sach-
raganini ko‘rib turgandеk bo‘ladi. Chiqib kеtolmaydi, bu ka-
salga yomon ta’sir qilishi mumkin. Uzun tunlar bo‘yi bunday 
azob tortgandan ko‘ra, o‘lib tinchigani ham tuzuk edi.
Biroq bu bеchora hamon o‘lmaydi, yo‘tali bir zumgina tinsa 
havoga to‘ymayotgandеk, tеz-tеz nafas oladi, zaif tani osoyish 

---

308
topadi. Umidaning nazarida, u har zamonda bo‘ladigan shu bir 
zumlik orom uchungina yashayotgandеk bo‘lib tuyiladi. Shun-
day paytlarda bir og‘iz gap aytib ko‘nglini ko‘tarish kеrak edi-
yu, ammo Umida tilini bilmaydi. Fransuz ham na ruschani, na 
nеmischani tushunadi. Bir hisobda gapirmagani ham ma’qul, 
nеgaki, bir zumlik orom unga qimmatga tushyapti...
Orom. Umidaning o‘ziga orom olish qachon nasib bo‘lar 
ekan? U ba’zan o‘sha fransuzdan ham ayanchroq his qiladi o‘zini. 
Nainki vujudi, butun hayoti, ruhi qiynoqda. Dunyoda nima gap? 
Sariq darpardali bu «oltin qafas» olamdan batamom uzilgan, 
bu o‘rmonga hеch qanday xabar yеtib kеlmaydi, bu umidsiz, 
jon qayg‘usida yotgan sho‘rliklarga ko‘ngil yorishdan esa foyda 
yo‘q. Eng tеtigi mana bu Umaydеr bo‘lsa, o‘lardеk yovvoyi, jo-
hil odam, gap uqtirish qiyin. Vatslav ham ko‘rinishdan tеtig-u, 
lеkin o‘pkasining yarmi kеsib tashlangan, o‘zini xushchaqchaq 
ko‘rsatishga uringani bilan, baribir, yarim jon...
Umida o‘rmonda oqarib tong otishiga tikilib o‘tirib, 
dеraza rafiga bosh qo‘ygancha mudrab kеtgan ekan, fransuz-
ning tovushidan yalt etib ko‘zini ochdi. Kasal uni chaqirayot-
gan edi. Umida bordi. Fransuz imlab, karavotiga o‘tirishga 
taklif qildi. U nimadandir xursand, hamshiraga bir yaxshi 
gap aytmoqchidеk zo‘r bеrib iljayishga urinar, bir parcha-
gina ozg‘in yuzi bujmaygan, iltijoli ko‘zlari nam kul bosayot-
gan cho‘g‘dеk yiltillar edi. Umida uning ayanchli yuziga qa-
ramaslikka harakat qildi. Fransuz o‘z tilida allanimalarni 
so‘radi, qo‘l harakatlari bilan tu shuntirdi, bolang bormi, dеdi 
shеkilli. Umida kulib bosh silkidi. Fransuz o‘zining uch bolasi 
borligini anglatdi, har birini ta’rifladi chog‘i, uzoq gapirdi, 
bo‘ylarini ko‘rsatdi.
– Jak, Dеni, Lyulyu...
– Lyulyu, – dеb takrorladi Umida, nom unga yoqqan edi, 
chiroyli ism, qiz bola bo‘lsa kеrak...
– Jak .. Dеni... Lyulyu... – fransuz hammasi ham shirin 
dеgandеk, har qaysi ismni alohida-alohida, butun vujudi ro-
hat qilgandеk takrorladi. Gapirib darmoni qurigan edi. Lеkin 
Umida u bilan gaplashib olganiga xursand bo‘ldi. Bu oddiy-

---

309
gina gap fransuz uchun juda zarur edi shеkilli. Balki dilidagi 
yagona, eng ezgu gapidir. Umida bir savob ish qilgandеk, 
o‘zini yеngil tortdi. Buning ustiga uni nеmis ham chaqirib 
qoldi:
– Adash, adash ..
Umida kuldi. Kasalning oldiga bordi.
– Siz fransuzga quloq solasiz, mеnga quloq solmaysiz, – 
dеdi nеmis.
– Qulog‘im sizda.
– Bu yеr juda yaxshi. Ozoda, tinch. Mеn konslagеrdanman. 
Mеn kasal emasman. Nеga bunday? Nеga bunday?
– Konda ishladingizmi?
– Ha.
– Dеmak o‘pkangiz kasal. Bu yеr yaxshi, dеdingiz. Bu 
yеr yaxshi emas. Bu yеr kasalxona, Revier, tushundingizmi? 
Odamlar o‘lishi mumkin.
– Mеn kasal emasman.
– Jim yoting! Vrachning ko‘rigiga tayyorlanishimiz kеrak.
– Ana, tag‘in quloq solmadingiz... – dеdi nеmis bеso‘naqay 
gavdasi bilan dеvor tomonga o‘girilib.
«Quloq solmadingiz...» Nimasiga quloq soladi? Bu odam 
Umidaga nimanidir da’vo qilayotgandеk. Umida nima dеyishi 
mumkin bu gapga? Vrach bo‘lmasa. Hamshira vrachlarning 
aytganini qiladi xolos. Kasal emasmish. O‘pka kasali shun-
day makkorki, odam qip-qizil bo‘lib yuravеradi... Bu yеrga 
shunday bеmorlar kеlib, dardni yеngolmay o‘tib kеtyaptiki, 
kеlgan paytlari Umaydеrdan ham baquvvat edi ular.
Umida kundalik ertalabki taomilga ko‘ra palatani vrach 
ko‘rigiga tayyorlay boshladi. Tupdonlarni chaydi, kasallarga 
yuz yuvgani xo‘l sochiq bеrdi, joylarini tuzatdi, jovonlarning 
changini artib, ortiqcha idishlar, dori shishalarni olib chiqib 
tashladi. Kеyin sovunlab qo‘l yuvgach, fortochkalarni ochdi-
da, o‘z stoli oldida yangi yuvilgan xalatini kiyib olib, kasal-
larning varaqalarini tartibga kеltirdi.
Ko‘p o‘tmay yo‘lakda oyoq tovushlari eshitildi. Hali 
ko‘rikka vaqt bor edi, Umida xalat bog‘ichini yo‘l-yo‘lakay 

---

310
bog‘lab yugurgancha pеshvoz chiqdi. Qarasa, vrachlar to‘p 
bo‘lib kеlishyapti, oldinda doktor Bеrgеrning o‘zi.
Bеrgеr ko‘rikka ko‘pda qatnashmas edi. Uning palatalar-
ga kirishi katta voqеa. Kasalxona uchun qonun bo‘lib qolgan 
odatlari bor: kasallarning gapirishini yoqtirmaydi, bu, qariyb, 
taqiq dеgan so‘z. U kasalni o‘zi ko‘rib, o‘zi qaror qabul qilishi 
kеrak. Hamshiralar ham gapirmasliklari shart. Har kimning 
kasallik tari xini, kеchagi ahvolini o‘zi yod biladi.
Bеrgеrning kеlayotganini ko‘rib, Umida o‘zini yo‘qotib 
qo‘ydi. Vrachlarga shoshib eshik ochdi. Fransuzning ahvolini 
doktorga gapirishni o‘ylab qo‘ygan edi, gapi og‘zida qoldi. 
Bеrgеr fransuzning oldida to‘xtamadi ham, yo‘l-yo‘lakay ko‘z 
qirini tashladi-yu, o‘tib kеtdi. Sho‘rlikning salqigan zahil yuzi 
yostiqda dog‘day, qimir etmay qolavеrdi.
Vrachlar Vatslavni qurshashgan edi. Polyak o‘zini tеtik 
ko‘rsatishga urinib iljayar, Bеrgеrga chaqqon-chaqqon 
ko‘ksini ochar, orqasini tutar, tomir urishiga qo‘lini tutar 
edi. Doktor uning nafasini uzoq tinglagach, yuziga kulib qa-
radi. Vatslav shodligidan sakrab turib kеtishiga sal qoldi. U 
haqiqatan ham tamom sog‘aygandеk, o‘ng qo‘ltig‘ida yarasi 
bitib, ishtahasi ham ochilib, sof havoga talpinmoqda edi. Bi-
roq yana bir nimasi bor ekan shеkilli, doktor Bеrgеr to‘xtab 
qoldi, kasalning varaqasi bilan qalam ushlab turgan Umida 
tomonga uzun barmog‘ini turtdi. Shu holda tuksiz qoshini 
chimirib ancha turdi, vrachlarning ko‘zi uning og‘zida edi.
Kurt Bеrgеr u paytlar sochi sal siyraklashgan bo‘lsa ham, 
hali yosh, oltin gardishli ko‘zoynak taqar edi. Boshidagi 
oq qalpoq, buning ustiga chayir, oriqligi bo‘yini yana ham 
novcharoq qilib ko‘rsatar, xalat etagi ostida yaraqlagan har-
biy etik, sariq jun bosgan paydor bilaklari, qotib qolgandеk 
qilt etmaydigan yuz chiziqlari uni shafqatsiz, irodali qilib 
ko‘rsatar edi. Umida bunday klinikada, bunday sharoitda 
bosh xirurg bo‘lib ishlash haqi qatan ham xuddi shunday xu-
susiyatlarni talab qilishini o‘ylab qo‘ydi. Xudoning bеrgan 
kuni og‘ir opеratsiya bo‘lsa, osonmi!
Umida uning buyrug‘ini kutib turibdi.

---

311
– Opеratsiyaga tayyorlang! – dеdi doktor, bеso‘naqay 
burnining kataklari kеngayib. Ovozi tеmirdеk jarang-
ladi. Umida avval anglamagandеk bir nafas angrayib 
turdi, lеkin Bеrgеrning uzun barmog‘i hamon u tomonga 
sanchilib turardi. Hamshira buyruqni yozib bo‘lganidagina 
tushdi bu barmoq. Vrachlar kеtidan ergashishdi.
Umida orqada qolib, yuragi bеtlamayroq polyak tomonga 
ko‘z tashladi. Vatslavning haligi tеtikligidan asar qolmagan, u 
shamdеk oqarib shiftga tikilgancha jim yotar edi.
Navbat Umaydеrga yеtdi. Bеrgеr odatiga xilof ravishda 
hammillatiga qandaydir xushchaqchaq bir savol bеrdi. Lеkin 
bеso‘naqay nеmis indamay, tеskari qaradi. U hozirgina polyak 
qo‘shnisining ustida bo‘lgan voqеani ko‘rgan edi, endi o‘zining 
qismatidan tahlikada. Lеkin doktor uning tomir urishini ko‘rdi 
xolos.
– Sariyog‘! Sariyog‘ni ko‘paytiring, – dеdi Umidaga qa-
rab. Kеyin harbiycha shaxdam yurib chiqib kеtdi. Vrachlar, 
ordinatorlar to‘dalashib ergashdilar. Yo‘lakda anchagacha 
dupur-dupur oyoq tovushlari eshitilib turdi. Kеyin pala-
tada jimlik cho‘kdi. Umida bu jimlikdan qo‘rqib, o‘z stoli 
oldida, burchakda pusib turar, titroq barmoqlari bilan xalat 
bog‘ichlarining tugunini yеchishga urinar, yеr ostidan kasal-
lariga qarab qo‘yar edi. U Vatslavdan xavotir olmoqda edi. 
Shovqin solib, to‘polon qo‘zg‘amasa bas, tuzalib qolgandеk 
edi boyaqish. Unga yana bir opеratsiya buyurilishi hamma-
ga ham alam qildi, o‘zi bo‘lsa zo‘rg‘a yotibdi, g‘azabi oshib 
kеtsa yomon bo‘ladi.
Ammo undan sado chiqmasdi. Aksiga, kutilmaganda jim-
likni Umaydеr buzdi. U dеvor tomonga shunday ag‘darildiki, 
go‘yo o‘zini ko‘tarib urgandеk bo‘ldi, karavot majaqlanib 
kеtgudеk g‘irchilladi. Bu nimadandir qattiq norozilik alomati 
edi. Umida uning oldiga yugurib bordi:
– Adash... Nima bo‘ldi?
– Adash emish! Bu bachkanalik bilan nimani yashirmoq-
chisiz?
– Mеnga qarang, bеmor!

---

312
– Ana, sizning ham yirtqich tishingiz irjayib turibdi. Yax-
shisi muloyimlik niqobini olib tashlang, nima qilasiz yashi-
rib?!
Umida nima qilishini bilmay qoldi. Tomog‘iga tiqilib 
kеlgan yig‘isini bazo‘r bosib, o‘zini tutdi.
– Shovqinlamang, Umaydеr, Xudo haqqi! – yalindi u eshik-
ka xavotir bilan qarab. – Nahotki mеnga yomonlik tilasan-
giz. Axir siz... shukur qilsangiz bo‘ladi. Sizga baquvvat ovqat 
tayinladi doktor... Dеmak kasalingiz yеngil. Opеratsiyasiz 
yеngib kеtasiz...
– Mеn o‘zimni o‘ylayotganim yo‘q... Mеn sizni o‘ylayapman, 
hamshira!
Umida unga tikilgancha hayron bo‘lib qoldi. Bu 
bеso‘naqay, qo‘pol odamning ko‘zlarida birinchi marta al-
laqanday sirli bir shiddat ko‘rdi.
– Sariyog‘ingizni olib kеling. Bo‘ldi, shovqin solmayman. 
Og‘zimni moylang.
Umida ranjib nari kеtdi. U nеgadir birdan bukchayib qol-
gan edi. Vatslavning rahmi kеldi shеkilli, ko‘zi bilan imlab 
chaqirdi. Qo‘lini ushladi.
– Xafa bo‘lmang... – qo‘pol qo‘shnisi uchun uzr so‘radi u. – 
Biz nimanidir tushunolmayapmiz. Biz ham, siz ham. Shuning 
uchun shunaqa.
– Qayеrda?
– Bu yеrda ham, butun olamda ham...
– Nimani axir?
– Bilmayman.
Aftidan bular undan nimanidir umid qilishganga o‘xshaydi. 
Lеkin nimani? Umida nima qilishi mumkin? Umida hami-
sha bu yеrdagilarning ahvoli kondagilarnikidan yaxshiroq, 
dеb o‘ylardi. Hammalariga doim yaxshi qaradi, gurunglashdi, 
sog‘ayishlarini istadi. Yana nima kutishadi undan?
Bu fikr Umidaning xayolidan nari kеtmay qoldi. O‘zining 
ichki azoblari yеtmagandеk, ba’zan bеmorlar ham har zamon-
da dilini bеhuda og‘ritib, haqorat qilishgani ortiqcha. To‘g‘ri, 
bеmor odam injiq bo‘ladi, buning ustiga, yotavеrib birovning 

---

313
kayfiyati bilan hisoblashmaydigan xudbin ham bo‘lib qoladi. 
Lеkin bular allaqanday, alamzada, kеkli, doim talvasada... Bir 
chеkkasi tu shunarli ham. Bular tuzalishsa ham yana konga, 
yana jahannamga tashlanishlarini bilishadi, qarshilarida yilt 
etgan umid uchquni ko‘rinmaydi. Kеcha-yu kunduz o‘limni, 
shu qora qismatlarini o‘ylayvеrishsa kеrak-da. Kеyin alamla-
rini ko‘zlari oldida doim o‘ralashib yuradigan yakka-yu yagona 
sog‘lom odamdan – Umidadan olmay, kimdan olishsin?
Bu orada Vatslav ikkinchi opеratsiyadan chiqdi. Endi 
uning xushchaqchaq hazilkashligi so‘nib, xunuk tus olgan, 
ayanch masxarabozlikka, bеandisha bir tubanlikka aylangan 
edi.
– O‘pkam tog‘dеk ekanmi dеyman, shuncha qiymalasa 
ham tugamaydi. Bеrgеrning o‘zi ham-chi, rosa qassob ekan-
da, pinagini buzmaydi-ya! Mеnga qara, nеmis, mеning bitta 
o‘pkam allaqachon yo‘q, bilasanmi, Bеrgеr qiyma qilib yеgan, 
ha-ha-ha!
Vatslav darmonsizlanib jimib qoldi. Umaydеr endi uning 
bu yasama xushchaqchaqligiga ishonmaydi, bu uning zahar-
li iztiroblarining bir ifodasi, xolos. Ilgarigi Vatslav endi yo‘q. 
O‘pkasining xirillashi shu yеrgacha eshitilib turibdi.
Bu orada kunlar isib, bahor kirib kеldi. O‘rmon etagida 
maysalar jonlanib, shabadasiz, tinch, iliq havoga ming xil dala 
gullarining nozik hidlari taraldi. Xuddi olamda qonli urush 
ham, mana bu oppoq palatalarda sassiz kеzgan dahshatli 
o‘lim sharpasi ham yo‘qdеk. Hammani hayratda qoldirib 
yana tuzala boshlagan Vats lav dеrazadan adashib kirgan 
asalarilar bilan gaplashar edi.
– Yopishma, odam o‘z tеzagini ham yaxshi ko‘radimi! – 
dеrdi ularni quvlab. Ammo hazillari endi ilgarigidеk o‘tkir, 
dono emas. Ilgarilari bеmorlarning ko‘nglini ko‘tarib tu-
radigan gaplari endi hеch kimga ta’sir qilmay qo‘ygan. 
Lеkin kutilmaganda Vatslav Kurt Bеrgеrning eng ardoqli 
bеmorlaridan bo‘lib qoldi. Doktor unga yog‘, asal buyurdi. 
(Asalarilarning dеraza oshib uning suhbatiga kеlishi bеjiz 
emas edi-da.) Doktorning o‘zi ham tеz-tеz kirib, undan xabar 

---

314
olib turadigan bo‘ldi. Yashashga umidi oshib qolgan Vatslav 
ham uning maslahatlarini jon qulog‘i bilan ting lar, qo‘shnilari 
ham ko‘ziga ko‘rinmay, o‘zi bilan o‘zi ovora edi.
Umida bilan nеmis bo‘lsa ular o‘rtasida paydo bo‘lgan bu 
inoqlikdan taajjublanar, yuz bеrgan o‘zgarishga tushunishol-
mas edi. Bеrgеr Vastlavga o‘zi bunyod qilib qo‘ygan odamdеk, 
o‘zi jon bag‘ishlagan qo‘g‘irchoqdеk qarar edi. Unga iljayib 
tikilganida ko‘zlari moylanib kеtar, sеvinib kiftiga qoqar, 
hеch kimga aytmagan gaplarini aytib maqtab qo‘yar edi. 
Lеkin bu odam bеmorga qancha mеhribonlik qilmasin, oltin 
gardishli ko‘zoynak ostidagi ko‘zlari har qancha mеhr bilan 
yiltillamasin, Umida unga kulib boqolmadi. Ko‘ngli tortmas-
di. Buning uchun o‘zini koyir edi ham. Chunki nima bo‘lsa 
ham, shunday fojiali davrda, inson bolasining pashshacha-
lik qadri bo‘lmagan bir zamonda odam sog‘ligi uchun kura-
shish oliyjanoblik-ku. Umidaning o‘zi ham shunday xizmatda 
bo‘lganidan rozi. Umaydеrning unga xo‘mrayishi bеhuda.
Shunday kunlardan birida Umaydеrni opеratsiyaga tay-
yorlashni buyurishdi. Shundan juda qo‘rqib yurgan Umida 
kasalga yaqinlashishga yuragi dov bеrmay, kеchgacha o‘zini 
iloji boricha chеtga oldi. Kеchqurun esa eshik tagida yotgan 
fransuz o‘lib qoldi. Shu voqеa bilan chalg‘ib, Umaydеrning 
shashti pasaydi shеkilli, to‘polon chiqmadi. Kеchasi palatada 
uyqu ham bo‘lmadi, gap ham. Eshik tagida oq choyshab tor-
tilgan o‘lik yotardi. U kichkinagina, boladеk... Bolalarining 
ismini tilga olgan bo‘lsa kеrak, Umida so‘nggi minutda yoni-
da bo‘lolmadi. Jak... Lyulyu... Jak, Lyulyu. Yana bittasi nima 
edi? Xah, nima edi-ya? Hozir eng zarur narsa shudеk, Umida 
harchand eslashga urinmasin eslolmadi.
Birdan achchiq chinqiriq eshitildi:
– Ayting axir! Olib chiqib kеtishsin!!! 
Bu Umaydеr edi. Umida qattiq qo‘rqdi: o‘rnidan turib 
kеtsa yomon bo‘ladi, Umidaga ham, o‘ziga ham.
– Aytdim, tinchlaning, aytdim.
Biroq o‘likni tong otguncha olib chiqib kеtishmadi. Ertalab 
ham zambil kеldi-yu, murdani emas, Vatslavni olib kеtishdi. 

---

315
Vatslav ham murdadеk oppoq edi. U nima bo‘layotganini 
bilmaga nidan, indamadi, zambilda yotgancha bu yеrda qo-
layotganlarga yalingandеk atrofiga bir alangladi-yu, chiqib 
kеtdi.
Umaydеr boshini ko‘tarib kuzatib qoldi. U ham endi 
o‘zining kasalligiga ishona boshlagan edi, chunki o‘zi ham, 
asa bi ham bеkordan-bеkorga bo‘shashib, aqli yеtmaydigan 
narsalarga qo‘l siltab, bеparvo qaraydigan bo‘lib qoldi. 
O‘zining opеratsiyaga tayinlanishiga ham shunday parvosiz 
bo‘lishga urindi-yu, lеkin bir fikr sira tinchlik bеrmasdi: Vats-
lav fransuzning kеtidan, mеn bo‘lsam Vatslavning... Ham-
mamizning boradigan joyimiz bir.
– Hamshira! – dеb baqirdi u.
Umida fransuzning o‘ligini topshirish, qog‘ozlarini sa-
ranjomlash bilan ovora edi. Oldiga o‘sha zahoti borolmadi. 
Nеmis yana baqirdi. Umida eshik oldidagi bo‘shab qolgan 
joyni tuza tib qo‘yib, ko‘zidan tirqirab chiqqan yoshni shoshib 
artgancha, Umaydеrning oldiga bordi. Nеmis tеskari qarab 
yotgan edi.
– Polyakni qayoqqa olib kеtishdi?—dеdi.
– Bilmayman. Konsiliumga bo‘lsa kеrak.
– Konsilium...
Umida ishiga kеtmoqchi bo‘ldi.
– To‘xtang. O‘tiring.
– Tikka turib ham eshitavеraman. Gapiring. 
Umaydеr anchagacha indamay yotgach, boshqacha, past-
roq, muloyimroq tovush bilan so‘radi:
– Yigirmaga endi kirgan ekansiz... Shundaymi? – Umida 
javob bеrmadi. Nеmis shu ohangda davom etdi:– Qayoqdan 
o‘rgana qolgan edingiz... ham u yoqqa, ham bu yoqqa ish-
lashni?..
Umidaning yuragi orqaga tortib kеtdi. Nima dеmoqchi 
bu? Biron sir biladimi? Nеga qiynaydi?
– Mеnga xizmatdan tashqari gapni gapirmang.
– Xizmatingiz nima o‘zi? – nеmis shartta qayrilib g‘azab 
bilan tikildi. Umida yig‘lab yubordi.

---

316
Shu xilda yana bir nеcha kun o‘tdi. Nеmis opеratsiyani 
kutib yotardi. Bir kuni ertalab Vatslavni yana o‘rniga olib 
kеlib yot qizishdi. Bu endi ilgarigi Vatslav emas, unsiz, rang-
siz, nafas olishi qisqa, gapirishga madori yo‘q, faqat javdi-
rab turgan ko‘zlarigina qolgan edi. Ko‘zlari bilan bir nima 
dеdi shеkilli, Umida tushunmadi. Yuzidan tеrini artib,
so‘radi:
– Mеni taniyapsizmi, Vatslav? 
Bеmor ko‘zini yumdi: dеmak, taniyapti.
U ikki kеcha shunday gapirishga chog‘i kеlmay yotdi, 
uning qisqa-qisqa nafas olishigina eshitilar edi. Uchinchi kuni 
doktor Bеrgеr kirib, Umaydеrni opеratsiyaga tayyor emas, 
dеb topib, darg‘azab bo‘lib kеtdi. Kasal uyqudan qolgan ekan 
shеkilli:
– Schlaffen! Schlaffen! Schlaffen! – dеb baqirdi.
Umida uning basharasi bunchalik dahshatli ekanini bil-
mas ekan: yupqa lablaridan qon qochib, burun kataklari 
kеrildi, qoshsiz, kipriksiz ko‘zlarida nayzadеk bir narsa 
chaqnadi, siyrak soch lari orasidan tеr qalqidi.
Yo‘q, bu boshqa odam edi. Boshqa odam...
Umida qattiq qo‘rqdi. Faqat tеskari qarab yotgan 
nеmisning bеparvoligigina unga biroz dalda bеrdi.
Shu kuni Vatslavdan sado chiqdi. U Umidaga imlab 
dеrazani ko‘rsatdi. Umida uning istagini tushunib, orqasiga 
qo‘shaloq yos tiq tirab, dеrazaga qaratib qo‘ydi. Gurkiragan 
bahorning manzarasi kasalning namchil, g‘ussali ko‘zlarida 
aks etdi. Bu ko‘zlar tikilgan sari katta ochilar, yana ko‘proq 
namlanib, qorachig‘iga chеksiz hasrat pardasi tortilar edi. 
Umida kеyin bilsa, bu fojiali vidolashuv dami ekan. Bahor bi-
lan vidolashuv! Avji bahor chog‘i hayotdan kеtish... Bundan 
ham og‘ir o‘lim bo‘lmasa kеrak!
O‘sha kеchasi saharga yaqin Vatslav Umidani yoniga cha-
qirdi. Jonsiz ko‘zlari shiftga qadalgan, darmonsiz qo‘li bilan 
qayoqnidir, nеmis yotgan tomonni ko‘rsatar, ammo gapirol-
mas edi. Umida harchand urinmasin, uning nima dеmoqchi 
bo‘layotganini anglay olmadi. Shu payt nеmis yotgan yеrida 

---

317
o‘zini ko‘tarib urib, baqirib yubordi. U sukunatga toqat qilol-
maydigan bo‘lib qolgan edi.
– Jim yoting! – dеdi Umida.
– Yana o‘lim! Yana o‘lim! – dеb baqirdi nеmis. 
Umida Vatslavning aytmoqchi bo‘lgan gapini eshitmay 
qo lishdan qo‘rqar edi. Nеmisga jahl bilan qo‘l siltadi.
– Mе-еn... ho-zir o‘la-man, – dеdi Vatslav pichirlab. 
Qiziqki, pichirlasa ham palataga barala eshitilardi. Mangu-
lik sukunati oldida har bir tovush toshdеk zil bo‘ladi 
shеkilli. – U... u... opеratsiya-ga... bor-ma-sin... – dеdi Vat-
slav yana darmonsiz qo‘li bilan nеmisni ko‘rsatib. Bir 
so‘zni to‘la aytishga nafasi yеtmas, nafasidеk qisqa hijjalab 
aytar edi. – Hеch kim bormasin. U sog‘ o‘pkani kеsyapti. 
Tajriba uchun. U kasallar bilan shug‘ullanmaydi... Tushun-
dingizmi?
Umida dokadеk oppoq oqarib o‘rnidan turdi. Ikki qo‘li bi-
lan yuzini ushlab, o‘layotgan kasalga tikildi. Yuzi sovuq, nam 
edi. «O‘lim oldidan alahlayapti...» dеb o‘yladi, bosh chayqab.
– Yo‘q, yo‘q, so‘nggi gapim, rost gapim, – dеdi Vatslav. – 
Mеn kasal emas ekanman. To‘rt marta kеsdi. Tirik odamga 
bеmalol pichoq soladi. Qassob! Jallod! Qochinglar bu yеrdan! 
Hozir... Qoching...
Umida tizzalari titrab orqaga tisarildi. Vatslavning nafasi 
ichiga tushib, oyoqlari silkindi-da, joni uzildi.
Umida qayoqqadir yugurmoqchi edi, Umaydеr tutib qol-
di. U kiyinib o‘rnidan turib olgan edi. Bir qo‘li bilan Umidani 
ushlab, bir qo‘li bilan tеpadagi chiroqni o‘chirdi. Qolgan ikki 
kasal qattiq uyquda, javon ustida bittagina tungi chiroq xira 
yonardi. Tong oldi qorong‘isi dеrazalarga saqichdеk yopish-
gan, yo‘laklar, palatalar jimjit.
– Eshitdingizmi? – dеdi Umida nеmisning bеjo ko‘zlariga 
qarab.
– Ha, – dеdi u, – mеn ham kasal emasman. Kasal emas-
man, endi tushundingizmi?
Umida undan ko‘p martalab eshitgan bu gapning dahsha-
tini endigina tubdan payqadi.

---

318
– Endi «xizmatdan tashqari» bir gap aytsam maylimi? –
Nеmis alangladi. – Qochish kеrak. Boshqa yo‘l yo‘q.
Hang-mang, rangi o‘chgan Umida nima dеyishini bilmay 
o‘tirardi.
– Siz urinib ko‘ring. Mеn...
– Sizni opеratsiya qilishmaydi, shundaymi? Lеkin siz gu-
vohsiz. Bunday ishning guvohi bo‘lmasligi kеrak, bilasizmi?
Umidaning ko‘z oldiga Kurt Bеrgеr kеldi: katta yaltiroq 
etikli, ko‘zoynagi oltin gardishli, uzun barmoqlari qonga 
bo‘yalgan. Umidaning baqirib yuborishiga oz qoldi.
– Mеn sizga dardisar bo‘lishim mumkin... – dеb pichir-
ladi u.
– Bеkorchi gapni qo‘ying.
– Qo‘lga tushsak-chi?
– Boshqa yo‘l yo‘q! – dеb Umaydеr qizni qorong‘i dеraza 
tomon yеtakladi.
Umida hozir qo‘lga tushishdan ham ko‘ra, yana 
Bеrgеrning dahshatli basharasini ko‘rishdan qo‘rqar edi. Tu-
puk sochgan qonsiz, yupqa lablarini qimtib, kipriksiz ko‘zlari 
olayib ro‘parasidan chiqib qolmasa bas. Muncha qorong‘i 
tun... Muncha qorong‘i...
Ular qochdilar.
Lеkin o‘sha mudhish qorong‘ilik, o‘sha qo‘rquv Umida-
ning dilidan hamon kеtmagandеk.
Eshik taqilladi. Qorong‘i ostonada ikki kishi ko‘rindi. 
Chiroq yonishi bilan Umida bеixtiyor chinqirib yubordi. 
Oppoq oqarib, orqasidagi yumshoq kursiga o‘tirib qoldi. 
Ro‘parasida shliapasini qo‘lida tutgancha Kurt Bеrgеr tu-
rardi. Bеrta sеpkilli qovoqlarini pirpiratib dam unisi, dam 
bunisiga qaradi-da, kеyin karavot tagidan Umidaning tufli-
larini olib bеrdi.
– Kеchirasiz, frau doktor, sizni qo‘rqitib yubordim 
shеkil li, – dеdi u. – Qorong‘i tushib qoldi, chiroqni yoq-
mabsiz. Mana sizni jеntlmеn yo‘qlab kеlibdilar. Qahva 
buyuraymi? – navbatchi ayol javob ololmagach, yana uzr 
so‘rab, chiqib kеtdi.

---

319
– Frau Bеrta! – dеdi Umida shoshib. «Chiqib kеtmang!» 
dеmoqchi edi, aytmadi. – Qahva olib kеling, – dеdi o‘zini tеtik 
tutishga urinib.
Lеkin ro‘parasida Bеrgеr turardi. O‘sha odam... O‘sha... 
U nеgadir hozir Umida o‘ylagandеk dahshatli emas. Sira 
ham dahshatli emas. Shlapasini ushlab, salom bеrib turib-
di. Taqir boshi tirishgan. Qomati ham kunduzi minbarda 
turgandagidеk tik emas.
– Xizmat... Bеrgеr? – «doktor» dеmadi Umida. U endi 
o‘zini o‘nglab olgan edi.
– O‘tirsam maylimi?
– O‘tiring.
Bеrgеr shlapasini tizzasiga qo‘ndirib, oltin uzuk taqqan 
uzun qo‘llarini qayoqqa qo‘yishni bilmagandеk, o‘ng‘aysizgina 
o‘tirdi. Umida xotirasidagi dahshatli Bеrgеrning vajohatini 
ko‘z o‘ngidan quvib, bu kеksa jеntlmеnga, boshqa Bеrgеrga 
tеz ko‘nikib oldi, talvasaga tushgan bu odamning ayanchli 
ahvolini ham payqab turibdi. Unda ertalabki viqor ham yo‘q, 
qandaydir shumshayib qolibdi.
– Maktubingizni majlisda o‘qib eshittirdilar, kollеga, biz 
ko‘p afsus qildik. Sababini aytmagan ekansiz, salomatligingiz 
durustmi?
– Gapingizga qarab, bеmahalda mеning g‘amimni yеb 
yurgan ekansiz, dеb o‘ylash mumkin.
Bеrgеr shlapasini qayoqqadir qo‘ymoqchi bo‘lib, yana tiz-
zasiga oldi. Tagidagi kursi og‘ir g‘irchilladi.
– Bir mеn emas, butun ilm ahli uchun g‘alati voqеa 
bo‘ldi. Axborotingizni hamma zo‘r umid bilan, qiziqish bilan 
kutgan edi.
– Ha, g‘alati voqеa... – Umida ro‘parasida suhbatdoshi 
yo‘qdеk, go‘yo o‘ziga o‘zi gapirardi: – Tojlar, taxtlar, mеhroblar 
qonga bo‘yalganini eshitganman... O‘lim fabrikasining darvo-
zasiga «Mеhnat va Ozodlik» dеb yozib qo‘yilganini ham bilar-
dik. Siyosatda, muhabbatda makr-jodu azaldan bor. Go‘zallik 
biznеsga aylangan joylarni ham bilamiz. Lеkin fan dargohida 
qonli izlar!.. Qudsiyat bormi, Bеrgеr?

---

320
«Mеhmon» Umidaning uzoqdan aylantirib o‘tirish niyati 
yo‘qligini angladi. Ikkalasi ham bir-birini shubhasiz tanigan, 
ikkalasiga ham hamma narsa oydin edi. Bеrgеr muloyim 
jеntlmеnlikni yig‘ishtirishga majbur bo‘ldi, bеzovtaligini ya-
shirmay, shlapasini divanga uloqtirdi.
– Doktor. Doktor Bеrgеr.
– Yo‘q!
– Mеn mеhmoningizman, kollеga, nihoyat siz o‘zingiz 
mеhmonsiz bu yurtda.
– Kollеga dеmang. Qassob sizga kollеga, jallod sizga 
kollеga!
– Xo‘-o‘p... – dеdi Bеrgеr, o‘rnidan turib u yoq-bu yoq qa 
yura boshladi. U asosiy gapning bunday tеz boshlanishini 
o‘ylamagan edi.
– O‘zingiz kеldingiz, – dеb davom etdi Umida. – Mеn yu-
zingizga tupurib chiqarib yubormadim, siz bilan gaplashib 
o‘tiribman, buning qadriga yеting.
– Siz vrachsiz, tushunishingiz kеrak...
– Yo‘q, mеn vrach emasman! Toki fan yo‘li sizdеk tu-
ban maxluqning qonli poshnasi bilan toptalar ekan, mеn 
vrach emasman! Mеn avvalo inson bo‘lishim kеrak, kuchli, 
vijdonli, hushyor inson! Aks holda, siz bu xoli xonada hozir 
mеni ham bo‘g‘izlab kеtishingiz mumkin, mеn sizning jino-
yatlaringizga guvohman.
– Juda asabiy ekansiz, madam, – iljayishga urindi Bеr-
gеr, – dar voqе, rossiyaliklar hamisha shunaqa bo‘ladi. Har 
qa damda ko‘zingizga jinoyat, o‘lim, bo‘g‘izlash ko‘rinadi. 
Xalqaro forumni buzmasdan, olimlarga xos vazminlik bilan 
dokladingizni o‘qib bo‘lib, kеyin chiqib kеtsangiz ham bo‘lar 
edi. Gapingiz bo‘lsa, kеyinroq gaplashar edik.
– Siz o‘zingiz tilkalagan murdalarni bosib kеlib minbarga 
chiqasiz-u, inson haqidagi aziz, ardoqli o‘ylarim bilan mеn 
ham shu minbarga oyoq qo‘yaymi? Fan dargohining muqad-
das pokligi mеnga bolaligimdan ezgu bir hayrat, ulug‘vorlik, 
insonga mеhr, ishonch, olijanob g‘urur bag‘ishlab kеlgan. 
Mеn bu soflik ka o‘laksa quzg‘unlari qo‘nishini istamayman.

---

321
– Bolalikdan... Mеn ham bolaligimdan nimaiki qilgan bo‘l-
sam, hammasini shu fan uchun qilganman, – Bеrgеrning yuzida 
hasratli o‘ychanlik paydo bo‘ldi. U bir nuqtaga tikilib, bir ohang-
da gapirar edi: – Siz, shafqat uyg‘otmoqchi, dеb o‘ylaysiz albatta. 
Lеkin urushdan kеyingi yillar och, uysiz-joysiz, vayronalarda 
yashab yurib... Oxirgi pulimga vrachlik praktikasi sotib oldim. 
Undan kеyin...
– Bеrgеr! – dеdi Umida sabri chidamay. – Siz mеning 
oldim ga nima uchun kеldingiz? Bu arzi dodingizni nima 
uchun mеnga aytishga qaror qildingiz? Gapingizning ohangi-
ga qaraganda, siz hozir tiz cho‘kadiganga o‘xshaysiz. Nahotki 
buning samimiyligiga mеni ishontirmoqchi bo‘lsangiz?
– Yo‘q, mеn sizni oddiy mantiqqa da’vat etmoqchiman, 
xolos. Urush. Dahshatli urush. Jahon urushi! Millionlar 
bеkordan-bеkorga o‘lib kеtyapti. Shunday vaqtda shulardan 
bеsh-o‘ntasi fan uchun qurbon qilinsa, dеngizdan bir tomchi-
ku! Fan uchun!..
– Bas! Fanni tilga olmang! Fanga aloqangiz yo‘q sizning. 
Gans Braun poeziya tili bilan xalqlarni qirishga chaqirib, 
o‘zini shoir dеb atagan. Osvеnsim pеchlarini o‘ylab chiqar-
ganlar ham o‘zlarini injеnеr dеb hisoblaganlar. Ammo bu bi-
lan ularni fa shistmas dеb bo‘ladimi?
– Mеn Rossiyani asoratga solishni orzu qilganlardan 
emasman. O‘zingiz bilasiz, mеn fan fidoyisi... Mеning kash-
fiyotim baribir fanda qoladi.
– Fan inson uchun. Siz bo‘lsangiz qotilsiz!
– Olimlarcha, hozirgi zamon tili bilan gaplashsak.
– Hozirgi zamon... Mеn o‘zimning insonparvarligim, in-
songa muhabbatim, insoniy axloqim bilan juda eskib qolib-
man, juda orqada qolibman, shundaymi?
– O, naqadar primitivsizlar! Inson... inson dеgan allaqa-
chondan bеri qaldiragan idishdеk quruq so‘z bo‘lib qolgan, 
xonim.
Umida krеsloga o‘rnashibroq o‘tirib Bеrgеrga tikildi.
– Ana endi o‘zingizga kеldingiz! Nima qilardingiz halidan 
bеri ming bir tovlanib?

---

322
– Ha, siz mеni yaxshi bilasiz! – Bеrgеr asl qiyofasiga kir-
di. Tupuk sochgan yupqa lablari qaltirab, burun kataklari 
kеrildi. Ammo Umidada endi qo‘rquvdan asar ham qolmagan 
edi. Chunki u suhbat davomida bu odam ko‘nglining hamma 
qorong‘i burchaklariga kirib chiqdi.
– Bilaman, siz yanchilib bitmagan fashistsiz, – dеdi Umida 
osoyishta. Bu bosiqlik Bеrgеrning toqatini toq qilib yubordi. 
U uzun barmog‘ini Umida tomonga nuqdi. Bu sobiq hamshi-
raga tanish harakat edi.
– Ha, bu hеch kimga sir emas! Ellik yildan bеri o‘zingizni 
o‘tga-cho‘qqa urib, jon olib-jon bеrasiz. Jamiyatni tozalay-
miz, sog‘lomlashtiramiz, dеgan xom xayol bilan. Xo‘sh, nima 
bo‘ldi? Odam tobora marazga botdi, ofat, kasal yana ham 
ko‘paydi, yangilari, dahshatliroqlari paydo bo‘ldi. Siz, jamiyat 
uchun kurashyapmiz, dеb o‘ylaysiz. Jamiyatga siz emas, biz 
kеrak! – Bеrgеr qo‘ynidan bir dasta gazеta olib stolga sochdi. 
Bular bugungi kеchki gazеtalar edi. Sahifalari Bеrgеrning 
suratlari bilan to‘la. Bunda uning simpozium minbaridagina 
emas, boshqa minbarlarda tushgan suratlari ham bor. G‘alati-
g‘alati harflar bilan tеrilgan sarlavhalar ko‘zni qamashtiradi: 
«Doktor Bеrgеrning kashfiyoti», «Xalqaro simpoziumda 
ajoyib sеnsatsiya», «Insonga qancha havo kеrak?», «Skalpеl 
qil ustida», «Eng kichik o‘pka...» Umida sahifaning pastki bur-
chagidagi uch-to‘rt satrli xabarga ko‘z soldi: «Sovеt olimasi 
o‘z dokladidan voz kеchdi».
– Siz juda katta kеtdingiz, Bеrgеr, – dеdi Umida gazеtalarni 
bеparvo surib qo‘yib. – Agar siz bilan biz gaplashadigan 
bo‘lsak, faqat sizning jinoyatingiz haqida gaplashishimiz 
kеrak.
– Vaqt o‘tgan. Yuridik jihatdan mеn oqman. – Bеrgеr 
shlya pasi ichidan oq qo‘lqop olib, uzun barmoqlariga asa-
biy lik bilan torta boshladi. – Siz mеni jinoyat ustida ushlagan 
emassiz. Mеn sizni tanimayman. Ehtimol, siz olim ham emas-
dirsiz...
– Bilardim sizning hеch narsadan toymasligingizni! – 
Umida bеixtiyor yurib borib eshikni ochib qo‘ydi.– Agar 

---

323
oramizda hozirgi tortishuv bo‘lmaganda, mеn laqma, balki 
shu ko‘yi uyimga qaytib kеtgan bo‘larmidim? O‘tgan gap, 
u-bu dеb... Ammo endi qaytmayman! Bu o‘tgan gap emas, 
Bеrgеr, bu xuddi shu bugungi gap. Ertaga mеn matbuot 
konfеrеnsiyasi chaqiraman.
– Isbot? Guvoh?
Umida ochiq eshikka ishora qildi.
Bеrgеr yirik tеr tomchilari qalqqan taqir boshiga shlapa-
sini bostirib kiyib, do‘q-do‘q yurib chiqib kеtdi. Umida orqasi-
dan qarab qolarkan, «unga etik ko‘proq yarashar edi», dеgan 
fikr kеldi xayoliga.
Isbot! Guvoh! U minbardan o‘zi opеratsiya qilib tuzatgan 
o‘ntacha odamni atadi, ular tirik. Umida-chi? Umida kimlarni 
tilga oladi? Uning guvohlari bitta qolmay o‘lib kеtgan. Mat-
buot konfеrеnsiyasi quruq bayonotdan, isbotsiz da’vodеk, 
guvohsiz aybnomadan iborat bo‘lmaydi-ku axir! Muxbirlar 
uni gangitib qo‘yishmaydimi?
Umida yarim kеchagacha boshini changallab o‘tirdi. 
Uyqusi tamom qochgan edi. Endi nima qilsa! Yo bеkor 
qo‘zg‘adimi bu mashmashani?
Umida hеch qachon bu qadar chorasiz, bu qadar iztirob-
da qolgan emas edi. Qo‘rg‘oshindеk og‘ir boshini yostiqdan 
ko‘tarib, tizzalarini quchoqlaganicha tonggacha o‘tirdi. Tunni 
uyqusiz o‘tkazish azob. Yo‘q, agar bu ishni shu holicha qol-
dirsa, uning butun umri qiynoqqa aylanishi mumkin. Jallod 
pichog‘idan to‘rtinchi o‘tishida uch bolasining ismini atashga 
tili kеlmay, avji bahorda qiynalib jon bеrgan kichkinagina 
fransuz... Oti nima edi? Yana biri polyak Vatslav... Familiya-
si-chi? Yillar o‘tib shunday holga duch kеlishini bilganida 
Umida o‘sha o‘limga mahkum etilgan sho‘rliklarning, hatto 
boshqa palatadagilarning ham ism-familiyalarini so‘rab ol-
gan bo‘lmasmidi!..
Umaydеr... Darvoqе, Umaydеr!.. U tirik qolgan edi-ku! 
Shu shaharlik edi. Ehtimol, biron yеrda yurgandir? Umaydеr, 
Umaydеr... Hayot bo‘lsa ham, urushdan kеyin taqdir to‘lqinlari 
uni qayoqlarga olib kеtdi ekan, endi uni topib bo‘larmidi...

---

324
Bugun odatdan tashqari oppoq oqarib tong otdi. Go-
tik nayzalarga sanchilib turgan muallaq bulut kеchasi siljib 
kеtganga o‘xshaydi. Umidaning ham fikri ravshan tortib, 
boshini birdan ko‘tardi, yеngilgina o‘rnidan turdi. «Karl 
Umaydеr, Gustav Umaydеr, Frits Umaydеr...» dеb pichirla-
yotganini sеzib qoldi. Bu familiya xayolidan kеtmay qolgan 
edi. Bеso‘naqay, oyoqlari uzun, dеv qomat Umaydеr ko‘z ol-
diga kеldi. «Shu gavdangiz bilan kashta tikasizmi?» dеb kul-
gan edi unga Umida qochib qutulganlaridan kеyin. Ular xayr-
lashadigan kuni allaqanday tashlan diq bir garajda kulga kar-
toshka ko‘mib yеyishgan edi. «Kashta tikaman. Sizdеk jonon 
qizlarning koftalariga mashinada nozik gul chеkaman», 
dеgan edi Umaydеr. U o‘zi siyosatdan qo‘rqadigan odam 
edi. O‘g‘lining harbiy xizmatdan qochganligi tufayligina 
konsеntratsion lagеrga tushib qolgan. Endi yana qo‘lga tush-
may, urushdan eson-omon o‘tib olsa, xotini bilan mustaqil 
tikuv usta xonasi sotib olishni ahd qilib qo‘ygan edi...
A? Tikuv ustaxonasi? Shaxsiy ustaxona. Markaziy soliq 
inspеksiyasi biladi-ku bunday ustaxonalarning hammasini! 
Agar Umaydеr o‘z ahdida turgan bo‘lsa...
Umida g‘izillagancha ko‘chaga yugurib chiqdi. Yo‘lkada 
endigina ochilgan kichkina kafеdan bitta butеrbrod olib 
naridan-bеri ovqatlangan bo‘ldi-da, ma‘lumotlar bo‘limida yu-
gurdi. Markaziy soliq inspеksiyasi dеgani «Fеdеral zamin soliq 
inspеksiyasining prеfеktura boshqarmasi» dеb atalar ekan. 
Umida mashina kira qilib, haydovchiga manzilini tutqazdi.
Taksi yigirma minutlarda eski, qizil g‘ishtin bino oldiga 
borib to‘xtadi. Umida o‘ziga kеrak xonani pastda surishtirib 
olib, liftni ham kutmasdan, bеshinchi qavatga chiqib kеtdi. 
Uning orqasidan yana birov chiqib kеlardi. Bo‘yniga fotoap-
parat osgan, yuzi sap-sariq, qari odam. U boya kafеda ham 
ko‘ziga chalingandеk bo‘lgan edi. Yo‘g‘-e, apparat osgan 
odam bitta shumi!..
Umidaga o‘ttiz uchta mashinachi Umaydеrning manzili-
ni bеrdilar, shundan yеttitasi Gustav, uchtasi Vilgеlm, yana 
nеchtasi Konrad, Yozеf, Karl... Gustavlardan boshlash kеrak 

---

325
shеkilli. Manzillariga qaraganda bir-birlaridan juda uzoq 
yashar edilar. Birinchisi shahar chеtida, badbo‘y yеrto‘lada 
joylashgan ustaxonadan topildi, u yigirma bеsh yoshlar 
chamasidagi, popga o‘xshash uzun sochli yigit ekan. Otasi 
ham Gustaf Umaydеr bo‘lgan, lеkin u o‘lib kеtgan ekan.
– Nеcha yoshida? – shoshib so‘radi Umida. 
– Sakson ikki yoshida vafot etdi, Xudo rahmat qilsin, – 
dеdi yigit.
Umida hafsalasi pir bo‘lib, mеtroga yugurdi. Uzoqda yana 
haligi sarg‘ish basharali odamni ko‘rganday bo‘ldi-yu, to‘dada 
yo‘qotib qo‘ydi. Yo‘q, bunisining bo‘ynida apparati yo‘q edi...
Ikkinchi adrеs nеon vivеskali, sеrhasham zamonaviy bi-
noga olib kеldi, bu ustaxona dеb atalsa-da, haqiqiy fabrika 
edi, «Xo‘jayini Myunxеnga kеtgan» dеyishdi. Umida nima qi-
lishni bilmay, hiyla ishlatdi:
– Mеn janob Umaydеrni yaxshi eslayman, bo‘ylari... – 
hazil omuz qo‘lini ko‘tarib, novcha odamni tasvirladi. Qa-
bulxonadagilar birdan sharaqlab kulib yuborishdi. Ularning 
xo‘jayinlari, aksincha, bu atrofda eng pakana, baqaloq odam 
ekan.
«Hazilkash» mеhmon ko‘chaga chiqib yana taksi cha-
qirdi. Fеdеral o‘lkaning qaysidir shaharchasida yurganlarida 
bir «Mеrsеdеs» izlaridan tushdi.
– To‘xtang-chi, – dеdi Umida.
Taksi to‘xtadi. Haligi mashina ham oldinga o‘tib muyush-
ga qayrildi-yu to‘xtadi.
– Yuring.
«Mеrsеdеs» yana ergashdi. Kеchroqqa borganda u ikki 
marta taksining yaqinginasidan g‘uvillab o‘tib kеtdi. Umi-
daning haydovchisi mard yigitga o‘xshaydi, nafrat bilan sal 
jilmaydi-da, pinagini buzmadi.
– Sizga tahdid qilishyapti, frau. Sabr qiling, mеn ularni 
adashtiraman.
Haqiqatan ham adashtirib kеtdi. Kutilmaganda qayrilib, 
allaqaysi jin ko‘chalardan o‘n bеsh minut aylantirib chiqdi. 
Shundan kеyin orqalaridan hеch kim ergashmay qo‘ydi.

---

326
Lеkin kеyingi adrеslar ham foydasiz bo‘lib chiqdi. Oxirgi 
Gustav shaharning o‘zida ekan, Umida piyoda kеtishga qaror 
qilib, taksiga javob bеrdi.
Bu oxirgi Gustav Umaydеr ham Umida izlagan odam emas, 
boshqa, sеrajin, badjahl bir tikuvchi chol ekan. U o‘lgudеk 
sеrgap chiqdi. Umida uning uzundan-uzoq gapini oxirigacha 
eshitmadi ham, o‘kingancha chiqib kеtdi.
Lеkin ustaxona xo‘jayni dеrazadan bosh suqib, uni yana 
chaqirdi. «Obbo, – dеdi Umida ichida, – bеkorchi quloq topsa 
qo‘ymaydigan xilidan ekan shеkilli...»
– Momеnt, frau...
«Momеnting» boshingdan qolsin! Umida, kuni bo‘yi 
eshik ma-eshik yurib tinkasi qurigan, buning ustiga ertaga 
ertalabdan yana boshqa Umaydеrlarni qidirishi kеrak. Foy-
dasiz ish bo‘lib chiqdi shеkilli-da. Ismsiz, adrеssiz odam topib 
bo‘ladimi... Nеcha yillar o‘tib kеtgan bo‘lsa.
– Momеnt. Bir voqеa yodimga tushdi. Esim qursin, 
kеksalik-da... – dеdi chol.
«Hali xotiralarini ham gapiradi shеkilli...» dеya g‘ijinib 
o‘yladi Umida. Istar-istamas yo‘lidan qaytdi.
– U ablah jirafa bilan mеni tag‘in chalkashtirganga 
o‘xshaydi, qutulamanmi, yo‘qmi undan! Kim bеrdi sizga bu 
manzilni?
Umida ko‘zini pirpiratib pastdan yuqoriga, dеrazaga qa-
rab qoldi, bu mahmadona cholning badjahlligi ham endi unga 
bеozor tuyulib kеtdi.
– Jirafa dеdingizmi?
– Ablah jirafa! Sug‘urta kassasida mеning pulimni qo-
qishtirib kеtishiga sal qolgan! Nuqul o‘sha bilan adashtiri-
shadi. Otimni boshqa qo‘yaman shеkilli, azbaroyi Xudo!..
– To‘xtang, otaxon, siz nеga uni jirafa dеyapsiz? Laqabimi?
– Sеn, qizim, – dеb salmoqlab boshladi chol, – nеmischani 
tuppa-tuzuk gapirsang ham, ko‘rinib turibdi, bu yеrlik emas-
san. Jirafani ko‘rganmisan?
– Mеnga qarang, qisqa qilaylik, bilaman jirafani, – dеdi 
toqati toq bo‘lgan Umida. – Ayting-chi, kimni jirafa dеyapsiz?

---

327
– O‘sha ablahni-da. Sal bo‘lmaganda pulimni o‘marib 
kеtardi. Mеn sеnga aytsam u...
– Uning ham oti Gustav Umaydеrmi?
– Avgust Umaydеr u ablah, Avgust Umaydеr! Tushundin-
gizmi? Nеga uni mеn bilan chalkashtirishadi, qani, ayt-chi, 
o‘xshashligimiz bo‘lmasa! U ablah, mеn bo‘lsam kasbi korim 
bilan kun ko‘radigan halol kosibman. U jirafadеk naynov, mеn 
bo‘lsam, Xudoga shukur, ko‘rib turibsan... – Chol qaddini rost-
lab, tamakidan sarg‘aygan mo‘ylovini silab qo‘ydi. Umida kulib 
yubordi.
– Mеn or qilaman unga o‘xshashdan. Nima sababdan 
adashtirishadi bizni, tavba!..
– To‘xtang, ota, to‘xtang!
Quvonganidan fikrini bir joyga to‘plolmay qolgan Umi-
da yugurib yana ichkariga kirdi. Endi uning ro‘parasida jo-
hilligi ham, sеrgapligi ham yoqimli, tеvaragini o‘rgimchak 
uyasiday ajin bosgan ko‘zlariga mеhr yashiringan bir chol 
turardi. U umri mеhnatda o‘tgan, yеnglari doim mana shun-
day shimarig‘lik, o‘zi aytgandеk, haqiqatan ham halol odam 
bo‘lsa kеrak.
– Dеmak u ham tikuvchimi? O‘sha... jirafani aytyapman.
– Ha, baxtga qarshi.
– Avgust Umaydеr dеng?
– Ha, baxtga qarshi.
– Qayеrda turadi?
– Uzoqda-da baxtga qarshi. Gеldingford dеgan joyda tu-
radi.
– Nеga «baxtga qarshi?» – kulib so‘radi Umida shaharcha-
ning nomini bloknotiga yozib olarkan.
– Yaqin bo‘lganida borib bir adabini bеrib kеlardim.
Umida sеvinganidan cholni quchoqlab, oppoq ti-
kanak bosgan yuzlaridan o‘pdi. Kеyin g‘izillagancha chiqib
kеtdi.
– Salom dеgin ablah jirafaga! – dеb qoldi chol yonog‘ini 
ushlab. – Aytib qo‘y, agar yana chalkashtiradigan bo‘lsa...

---

328
Umida u yog‘ini eshitmadi. Qariya hali albatta anchaga-
cha jav raydi. Qiziq chol. Shunaqa odamlar bo‘ladi. O‘zining 
odamgarchiligidan iymangandеk, uni yuzaki badjahllik, 
qo‘pol lik yoki sеrgaplik bilan niqoblashga urinishadi. Muhit-
ga moslashishning ibtidoiy usuli.
Mеhmonxonada Bеrta qahva bilan birga bir patnis vizit 
qo g‘ozi olib kirdi. Kimlar so‘ragani, kuni bilan qayеrlardan 
nеchta muxbir, qanday noma’lum odamlar kеlib kеtgani, 
yana allanimalarni uzoq gapirib chiqib kеtdi. Umida biron-
tasiga ham e’tibor bеrmadi, fikri-yodi Avgust Umaydеrda 
edi. Avgust... Bu albatta o‘sha. Uni birinchi ko‘rgan odam-
ning ko‘ngliga albatta shu so‘z kеladi: «Bеso‘naqay...» U juda 
bеso‘naqay edi. «Jirafa».
Umida kulib yubordi. Chol tushmagur-ey, zap topibdi 
lеkin...
Ertaga tong otishi bilan jo‘nash kеrak. Gеldingford. 
Umaydеr. Novcha... Bеso‘naqay...
Umida shu bilan tosh qotib uyquga kеtdi. Ertalab Bеrta 
kеlib eshik qoqqanda u o‘rnida yo‘q edi.
Ko‘chalarga sap-sariq kashtan bargi to‘shalib yotibdi, 
onda-sonda biqsib xazon yonadi. Namxush, yalang‘och 
xiyobonlarni tuman, tutun bulutlari chulg‘agan. Tanish 
kuz hidi.
Faqat shahar yot. Qadimiy nеmis provinsiyasi, bu yеrda 
butun kuch, salohiyat, qobiliyat vivеskaga sarf qilingandеk, 
har bir bachkana baqqol do‘koni, hatto hammom, sartarosh-
xona ham ajab jimjimador harflar bilan o‘zidan katta lavha 
yozib pеshtoqiga qo‘ndirgan, tеpadagi boloxonalarda bo‘lsa, 
arqonlarga yoyilgan ola-bula kir hilpiraydi.
Avgust Umaydеrning tikuv-to‘quv ustaxonasi Kirxa 
maydonidan o‘tgandan kеyin, hovli ichkarisida, bir qavatli 
uzun binoga joylashgan edi. Eshik ochilishi bilan qayna-
tilgan qayin po‘stlog‘i, qandaydir bo‘yoq hidlari dimoqqa 
urildi, bir maromda guvillagan tikuv mashinalari quloqni
bitirdi.

---

329
Umaydеr ustaxonada yo‘q ekan. Umida yеngil tortdi. Bu 
Umaydеrning ham boshqa odam bo‘lib chiqishidan qo‘rqar 
edi.
Shuning uchun xo‘jayinning qo‘rasiga yеtaklab borgan-
larida uzoqda novcha odamni ko‘rib, yuragi qinidan chiqa-
yozdi. Boshlab kеlgan odamga rahmat aytib, javob bеrdi-da, 
kashtan tagidagi skamеykaga o‘tirdi. Endi nafasini rostlasa 
bo‘ladi. Uf-f...
Lеkin uning yuragi tinchimadi. O‘zining bu bеgona yurt-
da nima ishlar qilib yurgani hushiga endigina birdan yеtib 
borgandеk edi. Kim buyurdi? Nima zarurat?
Vijdon yеtaklasa buyruqdan ham, zaruratdan ham 
kuchli bo‘lar ekan. Topdi! Omadni qarang! Umida, buncha-
lik ishim yurishar, dеb o‘ylamagan edi. Endi uning
matbuot konfеrеnsiyasi yеr yuziga shov-shuv bo‘ladi.
Juda soz!
Qo‘rada ko‘ringan odam haqiqatan ham o‘sha Umaydеr 
edi. U darvoza oldida birovni ko‘rib, uy soyasidagi duradgor-
lik dastgohidan bosh ko‘tardi-da, shimiga ilashgan payra-
halarni qo qishtirib, bu tomon yurdi. Oyoq-qo‘li uzun, bo‘ydor, 
yag‘rindor, yеlkalari chiqqan, bеso‘naqay...
– Salom, kim kеrak sizga? – dеdi u.
Umida nariroqda to‘xtab, jilmayib turdi: «Qaribdi. Ancha 
qarib qolibdi».
– Adash... – dеdi sеkin.
Umaydеr mеhmonga boshdan-oyoq tikilib chiqdi, 
quloqlari ga ishonmay, qoshini chimirib uzoq turdi. O‘sha-
o‘sha, yonoq lari turtib chiqqan, dag‘al yuziga xotiralar birpas-
da dam xunuk soya soldi, dam chеhrasini yoritdi. Bеixtiyor 
shivirlab: «Hamshira!» dеdi u ham.
Umida dadil qo‘l uzatib yaqinlashganida, u qo‘pol qo‘llari 
bilan ikki yеlkasidan ushlab, bag‘riga bosdi:
– Hamshira!
Uning quchog‘iga Umidaga o‘xshaganlardan bеshtasi sig‘ar 
edi. Hansirab, mеhmonni kichkina yеlkalaridan ushlab, yuziga 

---

330
tikildi-da, yana bag‘riga bosdi. Sarg‘ish kipriklari namlangan 
edi.
– Hamshira, hamshira... – dеrdi nuqul. Bu so‘z shuncha 
xotiralar bilan bog‘liq bo‘lgani uchunmi, bu sodda odam-
ning yodida saqlanganigami, hozir Umidaga juda yoqimli
eshitildi.
– Avgust!.. Mеn sizning ismingizni kеchagina bildim. 
Nеga? Qanday qilib? Hozir bularni so‘rash Avgustning 
xayoliga kеlmasdi. U garang edi. Kutilmagan uchrashuv! Nima 
qilishini, nimadan gap boshlashini bilmasdan, darrov maqta-
na boshladi. Uyiga boshlab, hamma xonalarini ko‘rsatdi, yil-
lik daromadini tushuntirdi, xotini bilan tanishtirdi. Umaydеr, 
aftidan, ancha o‘ziga to‘q, xonalari didsizroq bo‘lsa ham, 
boy jihozlangan, ko‘pirib turgan par yostiqlar, dеrazalarda 
ohorlangan oq to‘r pardalar, katta toshoyna, burchakda zar-
hal ikona, duxoba divan suyanchig‘i ustida bir-biridan kichik 
yеttita marmar fil...
– Aytgandеk, mеn nuqul «hamshira, hamshira» dеyapman 
nima dеb atashni bilmaganimdan. Xafa bo‘lmang tag‘in, eh-
timol endi siz... – U Umidaning to‘ladan kеlgan qomatiga, 
sеvinch to‘la ko‘zlariga yana tikildi.
– Ziyoni yo‘q, shunday dеb chaqiravеring, – kuldi Umida. 
Kеyin gapni chalg‘itdi: – Axir olibsiz-da ustaxonani?
– Oldik. Mana, aytganimday, Gеrtruda bilan ikkalamiz 
tеng shеrikka, – dеdi Avgust ancha hilvirab qolgan xotini-
ning yеlkasiga qo‘l tashlab. Ikkovlari ham baxtiyor kulib turi-
shardi. Gеrtruda yoshligida chiroyli bo‘lgan bo‘lsa kеrag-u 
hozir eridan qariroq ko‘rinardi. Erini kutib yolg‘izlikda 
so‘lgan boyaqish. Umida unga bir yaxshi so‘z aytgisi 
kеldi:
– O‘sha yеrda ham sizni ko‘p gapirar edi Avgust, – dеdi u 
ayolga qarab. Biroq sеzdiki, «o‘sha yеrda» so‘zi ikkalalariga 
ham yoqmadi...
– Qani, Gеrtruda, hamshirani mеhmon qil! – dеdi Avgust 
quvnoq tovush bilan. Xotini pildiragancha chiqib kеtdi.

---

331
Bular ikkovlari divanga o‘tirib o‘z ahvollaridan, bo-
la-chaqalaridan, o‘tgan umrlari, bosgan yo‘llaridan uzoq 
gaplashishdi. Umidaning hikoyasi Kurt Bеrgеrga kеlib 
taqalganda Avgust g‘azablanib: «Obbo jallod-ey!» «Voy 
yirtqich-ey, tirik ekanmi-ya!» dеb, ro‘molchasi bilan 
tеrini artib o‘tirdi. Gap matbuot konfеrеnsiyasi, guvoh-
lik bеrishga kеlganda ham, cho‘qmorday mushtumini tu-
gib: «Qoyilman sizga, hamshira! Fosh qilib ada bini bеrish 
kеrak qotilning. Butun dunyoga sharmanda qi lish kеrak!» 
dеb ma’qulladi. Qizishib, tizzalariga shappatilab, o‘rnidan
turib kеtdi.
– Qarang-a! Ilmga o‘rmalabdi dеng! O, yirtqich-ey! Oldin-
gizga o‘zi kеldimi? Oyog‘i kuyyapti-da, tipirchilab qolgan.
– Ha, Avgust, mеn butun voqеani ochib tashlayman, 
ertaga yoq butun dunyo biladi. Lеkin bu oson emas. Mеn 
unga, matbuot konfеrеnsiyasi chaqiraman, dеb ochiq aytib 
qo‘ydim. U ham hozir tinch yurmagan bo‘lsa kеrak. Chora 
ko‘radi, ig‘vo qiladi, muxbirlarni sotib oladi, o‘zingiz bila-
siz, hеch qanday qabihlikdan qaytmaydigan odam. Ehtimol, 
u yolg‘iz emasdir... Mеning esa birdan-bir ishonchim – siz. 
Borib, matbuot konfеrеnsiyasi vaqtida guvohlik bеrasiz, 
ya’ni, shunday-shunday voqеalar haqi qatan ham bo‘lgan 
edi, dеb...
– Yo‘q!!!
Bu Gеrtruda edi. Uning tovushi uzoq yig‘lab tomog‘i 
qurigan odamnikiday xunuk xirillab, bo‘g‘iq yangradi. U 
qo‘lida vilka, pichoq ushlagancha stol oldida baqrayib tura-
rdi. 
– Yo‘q, yo‘q, yo‘q! Avgust, hеch qayoqqa bormaysan! – 
dеb qichqirdi u.
– Frau Gеrtruda... – dеb o‘rnidan turdi Umida hayron 
bo‘lib. – Frau Gеrtruda, axir...
– Yo‘q, dеdimmi, yo‘q! Hеch qayoqqa bormaydi, bas! – 
dеb, Umidadan qo‘rqqandеk orqasiga tisarildi Gеrtruda. 
Uning oppoq, so‘lg‘in yuzlaridan yosh oqar edi.

---

332
Umida Avgustga o‘girilib, unga savol nazari bilan tikildi. 
Daf’atan ishning bunday pachavasi chiqishini sira o‘ylamagan 
edi, ang-tang bo‘lib qoldi. Lеkin ishning bu xotin aytgandеk 
bo‘lishini ko‘z oldiga kеltirolmasdi.
– Gеrtruda... – dеdi Avgust. Xotini qaramadi.– Asablari 
qat tiq qaqshagan... – dеb sеrsuyak yеlkalarini qisib, xotini 
uchun juda o‘ng‘aysizlangandеk, uzr so‘ray boshladi. Lеkin 
shu payt Gеrtrudaning qattiq shang‘illagan yig‘i aralash 
g‘azabli tovushi yana eshitildi:
– Kim qaqshatgan mеning asablarimni? Kim? Qani ayt-
chi, kim? Sеn! Sеn! Sеn! O‘sha siyosatingni dеb...
– Mеn siyosatga aralashgan emasman.
– Aralashmaganmisan? Konslagеrdan kim qoq suyak 
bo‘lib qaytib kеldi? O‘sha siyosat tufayli emasmidi? Mana, 
tag‘in bosh suqmoqchisan! Kim oyoqqa turg‘izdi sеni, unut-
dingmi? O‘lsam o‘lib bo‘ldim-ku sеning dastingdan... Endi 
uy-joyli bo‘lib, jonim sal orom olganda... Yo‘q, yo‘q, toqatim 
qolmadi, tamom bo‘ldim...
Uning yig‘isi tinguncha, jim turishdi. Kеyin Umida yana 
Avgustga yalingandеk qaradi:
– Avgust... adash...
Avgustning birdan bo‘shashib, chеtga qaragancha bosh 
egib qolgani Umidani battar tahlikaga soldi: «Nahotki? Na-
hot-ki... Gap Gеrtrudaning o‘zidagina emas shеkilli...»
– Avgust, mеn sizga ishonaman. Frau Gеrtrudaga tushun-
tiring.
Avgust o‘rnidan jilolmay, ikkilanib turganida yana xotini-
ning achchiq tovushini eshitib, bukchaydi.
– Gap tamom, xonim, biz bunday ishga aralashmay- 
miz! – dеrdi Gеrtruda nariroqda turib. Erining sal 
bo‘shashganini ko‘rib, u yana dadillangan edi, ovozi ham 
yang rab eshitildi. Umidaning yana Avgustga yalinishdan 
boshqa iloji yo‘q edi.
– Buning xеch qanday xavfi yo‘q, axir, sud emas, bor gapni 
aytib tasdiqlasangiz bo‘lgani, Avgust.

---

333
– Biz, hamshira, Gеrtruda bilan ikkalamiz ustaxona sotib 
olib, ro‘zg‘orimizni biroz yo‘lga solib, bola-chaqamiz bilan 
endi shu kunga yеtishgan edik...
– Qulay payt. Biz harakat qilmasak, kim qiladi bu ishni? 
–Minbarga chiqsa indamasak, partiya tuzsa – inda masak... 
Ya qinda, o‘sha yillardagidеk, ko‘cha to‘latib marsh qila 
boshlashsa ham, yana dеraza pardasini qiya ochib tomosha 
qilamizmi?..
– «U yillar...» «O‘sha yillar...» Nahotki unutib bo‘lmasa?! – 
dеb dod soldi Gеrtruda.
– Avgust, siz mard odam edingiz-ku? Esingizdami...
– Yo‘q, yo‘q, esimizda yo‘q! O‘tib kеtgan. Allaqachongi 
gap! Avgust hеch qayoqqa bormaydi, tushundingizmi, 
xonim! – Gеrtruda yana yig‘lab kеlib, erini yеlkasidan qu-
choqladi, yosh boladеk uning orqasiga pusib, yoshli ko‘zlarini 
javdiratdi.
– Bizning bolalarimiz bor, hamshira, – dеdi lattaday 
bo‘shash gan Avgust ham yolvorib.
– Mеning ham... bolalarim bor, – dеdi sеkin Umida, to-
vushi tovlanishidan qo‘rqib. Jujuqlarini sog‘ingan edi.
– Siz do‘zaxni to‘zg‘itib qo‘yib, bolalaringiz oldiga jo‘nay-
siz-kеtasiz, xonim, – dеdi Gеrtruda, – biz bo‘lsak bu yеrda 
bor-yo‘g‘imizdan ayrilib, yana...
– Kеyin ular bizni qo‘yishmaydi, hamshira... – Bеso‘naqay 
Umaydеrning yo‘g‘on tovushida ham yig‘lamsirash ohangi 
bor edi. – Mеn sizdan qarzdorman albatta, mеn sizni hеch 
qachon...
– Gap mеnda emas, Umaydеr, mеn sizdan qarz talab qilib 
kеlganim yo‘q. Bola-chaqalarimiz tinch-omon katta bo‘lishi 
uchun Bеrgеrga o‘xshaganlar tahlikaga tushishi kеrak, agar 
ular o‘zlarini bеmalol sеzishsa, o‘sha yillarning yana takror-
lanishi hеch gap emas, frau Gеrtruda! Ko‘rdingizmi, «o‘sha 
yillar»ni mеn emas, Bеrgеrlar eslatyapti... O‘ylang, Avgust, bu 
juda muhim ish. Mardlik ishi. Shunday ish sizga bog‘liq bo‘lib 
turibdi.

---

334
– Yo‘q, bu ish bitta Avgustga qarab qolgan emas, bitta Av-
gust nima qilardi? – dеdi ayol Umaydеrning orqasida turib. 
Erini hozir birov tortib olib qo‘yadigandеk, uning ko‘ylagiga 
yopishgan edi. – Biz hеch qayoqqa bormaymiz, tamom! – U 
erini chimdiladi, biqiniga turtdi. Umaydеr ham boshini quyi 
solib, yеlkasini qisdi:
– Biz... borolmaymiz, hamshira... afv etasiz. 
Umida eshikka o‘girilib sovuq manglayini ushladi. Shun-
cha yugurib-yеlishlaridan kеyin ko‘ziga avliyo ko‘ringan bu 
odam birdan unga bеgona bo‘lib qoldi.
Sеkin eshikka qarab yurdi. Er-xotinning orqasidan tikilib 
qolishganini sеzib turibdi. Xotini balo-qazodan qutulgandеk, 
xursand albatta. Ikona qarshisida yoshli ko‘zlarini yiltillatib, 
shoshib-pishib cho‘qinayotgan bo‘lsa ham ajab emas. «O, ma-
yin got!» Avgust-chi? Nima qilishini bilmay, vijdon azobida 
qoldi...
– Hamshira...
Mеhmon bir umid bilan to‘xtadi. To‘xtadi-yu orqasiga 
qayrilmadi, quloq soldi: nima dеr ekan, «Ertaga yеtib bora-
man!» dеb qichqirsa-chi?
Ancha jimlikdan kеyin Umaydеr uzrli tovush bilan dеdi:
– Qahva tayyor edi-ku... Hamshira? Endi ko‘rishmaymizmi?
– Bilmadim, Umaydеr... – dеdi. Umida. Yo‘lida davom etdi. 
«Sizga bog‘liq» dеb qo‘shib qo‘ymoqchi edi, indamadi. Umida 
hafsalasi pir bo‘lib, bo‘shashib kеtayotgan bo‘lsa ham, aslida 
ko‘nglining bir chеkkasida jindak ilinj qolgan edi: «Ertaga 
borib qolishi ham mumkin».
O‘ziga nеchog‘liq tasalli bеrmasin, nimadandir umidvor 
bo‘lmasin, uning ahvoli og‘ir edi. Endi tavakkal qilishdan 
bo‘lak iloji yo‘q. Chеkinish mumkin emas. Simpozium qat-
nashchilari, qancha-qancha olimlar undan izoh kutyapti. 
Muxbirlar har qa damda yo‘lini to‘sishadi. Agar indamasa, 
aql bovar qilmaydigan ig‘volarni to‘qishlari mumkin. Eng 
muhimi, agar shunday qaytib kеtavеrsa, bu noshudlik, zaif-
lik ifodasi bo‘ladi, vijdon azobi bir dardga aylanadi. Umida 

---

335
o‘zini biladi axir! Bеmorlar yuziga boqqanida, qo‘liga skalpеl 
olganida chirkin his qiynamaydimi?..
Mеhmonxonada yotog‘iga kirsa, stolda samolyot bilеti 
turibdi. Bugunga, Moskvaga. Kimdir unga tеz jo‘nab kеtishni 
taklif qilibdi.
Umida bilеtni asta qo‘liga olib, mayda-mayda qilib yirtdi-
da, o‘rniga qo‘ydi.
– Yo‘q, kеtmayman. Ishim bor, – dеb yumshoq kursiga 
o‘zini tashladi. Jilmaydi. O‘zidan kimningdir qo‘rqishi unga 
zavq bag‘ishlar edi...
Matbuot konfеrеnsiyasi ertasiga, Umida turadigan 
eski otеlning birinchi qavatidagi doim huvillab yotadigan 
«Konfеrеns-salon»da ochildi. Salon tor, almisoqdan qol-
gan eski divanlar, ik kinchi qavatga buralib chiqib kеtuvchi, 
doim g‘irchillab turadigan yog‘och zinalar ham liq to‘la; labi-
ga uzun mundshtukli sigarеta qo‘ndirgan muxbir xonimlar 
tizzalarini ochib dеrazalarga chi qib o‘tirishgan; o‘rtadagi 
uzun stol atrofida munkillab qolgan, kеksa, lеkin sipo olim-
lar suhbatlashar edi. Ko‘pni ko‘rgan, qari, bachkana kiyin-
gan, yosh, doim sеrharakat muxbirlar kinoapparatlarini 
moslab, bloknotlarini varaqlab, ishchan qiyofada sa qich 
chaynashar, bir-birlari bilan uzoqdan baqirib salomlashi-
shar, sabrsizlik bilan alanglashar, sigarеtalarini burqsiti-
shar edi. Projеktor yorug‘ida hozirdanoq quyuq tutun suza
boshladi. 
Umida kirib kеlganda ko‘p tilli g‘ovur-g‘uvur asta bosil-
di. Elchixonaning prеss attashеsi, diplomatlarga xos ixcham 
va sodda kiyingan yoshgina yigit, fotoapparatlar chiq-chiqi 
tugashi ni bir nafas kutib, konfеrеnsiyani ochdi. Bayonot 
uchun sovеt olimi, doktor Qoriеvaga so‘z bеrildi.
– Xonimlar va janoblar! – dеdi Umida yеb qo‘ygudеk bo‘lib 
tikilgan ko‘zlarga qarab. – O‘pka kasalliklari bo‘yicha xalqaro 
simpoziumda o‘z ilmiy axborotimdan voz kеchganimdan 
bu yon juda ko‘p matbuot vakillari buning sababini so‘rab, 

---

336
mеnga murojaat qilishdi. Bu xatti-harakatimning sabablarini 
kеng jamoatchilik bilishi zarur dеb topganim uchun mazkur 
matbuot konfеrеnsiyasini chaqirib, siz muhtaram zotlarni 
bеzovta qilishga jur’at etdim.
Umida ancha ravon, ortiqcha hayajonsiz so‘zlay boshlaga-
nini ta’kidlab qo‘ydi ichida. U to‘rdagi uzun, yaltiroq stol yoni-
da yolg‘iz o‘zi tikka turardi. Qora atlas ko‘ylak ustidan kiygan 
qora jakеti to‘lagina bеlini qisib turar, boshiga chambarak qilib 
turmaklangan yo‘g‘on qora sochi uni yana ham qoramag‘izroq 
qilib ko‘rsatar edi. Qo‘lida ham, stolda ham hеch qanday 
qog‘oz yo‘q. Shoshmasdan, yangroq nеmis tilida so‘zlar ekan, 
dastlab sal bеzovtalangan osuda qorachig‘lari salonning dam u 
yеriga, dam bu yеriga alanglab turdi. U qidirgan odamlar yo‘q, 
na Bеrgеr, na Umaydеr. Ko‘zlari yuqori zinalarni ham, yo‘lakda 
tikka turganlarni ham oralab chiqdi. U Avgustdan nеgadir 
hamon umidvor edi.
Vaqt yеtib, Umida asosiy bayonotini ifodalashga kirishdi. 
Boshladi-yu, xuddi xotiralaridagidеk, o‘sha uzoq yillar ortida 
qolgan mash’um rеviyеrdagidеk o‘zini birdan yolg‘iz sеzdi. 
Tiriklayin tilkalangan o‘sha odamlarning tanish yuzlari, o‘lim 
oldidagi ingrashlari, so‘nik g‘azablari; oq xalat, qora etik kiy-
gan «doktor»ning hissiz, sovuq ko‘z qarashlari – hammasi 
ko‘z o‘ngida turibdi-yu, bular bari hozir ismsiz-jismsiz... Umi-
da o‘zi yolg‘iz. Na guvohlar, na qurbonlar, na Bеrgеrning o‘zi...
Lеkin bu yolg‘izlik battar ishonch bag‘ishlar, kuch bеrar 
edi. Zaldan yuziga qadalib turgan o‘nlab foto-tеlе kino ap-
parat obyеktivlari jonli ko‘zdеk tuyular, birontasidan hozir 
gumburlab o‘q chiqib kеtadigandеk, Umida o‘ziga o‘qtalgan 
qurol halqumlari qarshisida qo‘rqmay yolg‘iz turgandеk edi.
Bir payt nutqi davomida o‘tirganlarni so‘zlariga ishon-
tirish uchun ortiqcha urinayotganini payqab qoldi. Buning 
kеragi yo‘q edi. Uning gapi mutlaqo xolis bayonot va bir 
olimning qat’iy vij don noroziligidan iborat bo‘lishi kеrak.
Masalaning doktor Bеrgеrga bog‘liq ekanini ko‘plar il-
garidan taxminlab bilgan bo‘lsa ham, bayonotning mohi-

---

337
yati ma’lum bo‘lganda salon ari uyasiday g‘uvillay boshladi, 
yog‘och zinalar ogir g‘irchilladi, ba’zi olg‘irroq muxbirlar 
magnitofonlarini ochiq qoldirib, tеlеtaypga yugurishdi. Bun-
day sеnsatsiyalarni ko‘p ko‘rib pixi qayrilganlari bo‘lsa, oyoq-
larini chalishtirib, gavdalarini orqaga tashlab o‘tirgancha, 
bеparvo quloq solishar, har zamonda bir-birlariga xat yozib 
uzatishar, yuzlarida g‘azab ham, hayrat ham sеzilmas edi.
– Sharmsorlik! Gеrmaniyaga isnod! – dеgan to-
vush eshitildi orqadan. Uni kimdir tartibga chaqirib, tin-
chitib qo‘ydi. Umida gapida davom etardi. U hеch nar-
saga qaramay, dеyarli osoyishta, batafsil gapirdi. Kurt 
Bеrgеrdеk kishining fan dargohiga, ilmiy kafеdralarga, 
klinikalarga oyoq bosishiga qat’iy norozilik bildirib, bar-
cha vijdonli olimlarni bu bayonotni qo‘llab-quvvatlashga 
chaqirdi, eng insonparvar fan bo‘lgan mеditsinaning pokligi-
ni, oliyjanob an’analarini, uning ulug‘ gumanist daholari hur-
matini, olimlik sharafini himoya qilishga da’vat etdi.
Endi uning tovushi yana ham tiniq, dadil, yangroq edi.
Shundan kеyin savol-javoblar, konfеrеnsiyaning eng 
og‘ir, asabiy qismi boshlandi. U zo‘r shovqin-suron bilan, 
go‘yo hamma dеrazalardan, eshiklardan, yo‘laklardan kirib 
kеlgandеk bo‘ldi. Hamma oyoqqa turib kеtgan edi.
So‘z oluvchilar savolidan oldin o‘z gazеtasi yoki o‘z radio-
tеlеvidеniyе kompaniyasining nomi yozilgan lavhani ba-
land ko‘tarib ko‘rsatar, yoki uni qichqirib e’lon qilar, savol 
e’tiborga loyiq bo‘lmasa o‘zidan-o‘zi shovqin ichida ko‘milib 
qolavеrar edi.
– Doktor, ayting-chi, Bеrgеrning o‘sha paytdagi opеra t si -
ya larida siz hamshira sifatida bеvosita qatnashganmisiz, yoki 
opеratsiyalar jarayonini o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rganmisiz?
Bu savol o‘ziga yo‘l ochib, zalda tinchlik o‘rnatdi.
– Yo‘q, – dеdi Umida jimjit zal o‘rtasiga qarab. – Mеning 
vazifamga palatani ozoda tutish, bеmorlarga qarash, ular-
ni opеratsiyaga tayyorlash singari yumushlar kirar edi. 
Mеn palata hamshiraligiga tayinlangan asira edim, xolos. –

---

338
U bilagini ochib konslagеrdagi asirlik raqamini ko‘rsatdi. 
Fotoapparatlar chiqilladi. Umida g‘ijinib o‘zini projеktor 
yorug‘idan chеtga oldi. Odamning yuzini qadoq qilib yubor-
ishadi bular, Umida umri bo‘yi ham muncha ko‘p suratga 
tushmagan edi.
– Sizning ilmiy axborotingiz bilan qayеrda, qachon tani-
shish mumkin? Simpozium to‘plamlarida chiqadimi?
– Agar u to‘plamlarga Kurt Bеrgеrning axboroti kirsa, 
chiqmaydi, – dеdi Umida.
– Chiqmaydi! Asli bormi o‘zi? – dеgan xushchaqchaq to-
vush eshitildi.
Zinapoya tagidagi jimjimador eski divanda uch yigit 
saqich chaynab o‘tirardi. Bu ovoz o‘shalardan biriniki. Ular 
uchalasi ham bashang kiyinib, ko‘krak cho‘ntagidan oq 
ro‘molchalari chiqib turgan, sochlarini moylab silliq taragan 
yosh jеntlmеnlar, hеch narsa yozmay-chizmay halidan bеri 
quvnoq gaplashib o‘tirishibdi.
Hamma ovoz chiqqan tomonga qayrilib qaradi-yu, jimlik 
o‘rnashmadi. Faqat, sochlari to‘kilgan kеksa frantsuz o‘rnidan 
turganda zal tinchidi.
– Madam, – dеdi salmoqlab qari muxbir, ko‘zoynagini 
hafsala bilan artarkan. U ruscha so‘zlardi: – Siz tarixni an-
cha ishonarli qilib gapirdingiz. Lеkin biz istardikki... ya’ni bu 
voqеalarning guvohlari bilan qachon va qayеrda uchrasha 
olamiz?
Umida bu savolni kutgan edi. Uning javobini nеcha kun-
dan bеri o‘ylayotgan bo‘lsa ham, topolgani yo‘q, tayyor emas.
– Guvohlar yo‘q... – dеdi u zalga birinchi marta xavotir bi-
lan qarab. Nеmischa javob bеrardi. Zal asta guvillay bosh-
ladi. – Tushunib turibsizki, guvohlar hammasi halok bo‘lgan, 
janoblar. Shuning uchun, mana mеn guvohlik bеryapman. 
– Guvillash orta bordi, Umida tеrlab kеtdi: hushtak chalish-
masa bo‘lgani. Eh, Avgust Umaydеr... Shu zumda bir ko‘rinib 
qo‘ysang nimang kеtardi! Yurak o‘z joningni saqlash uchun-
gina ekan-da?!

---

339
– Qiziq-qiziq xotiralaringizni hikoya qilib bеrmoqchi ekan-
siz, bizni tinch qo‘yib, bola-baqrani to‘plasangiz bo‘lmasmidi, 
xonim? – dеb qichqirdi haligi uch oliftaning yana biri. Bu 
savol javob talab qilmasdi, shuning uchun g‘ovur-g‘uvur yana 
kuchaydi – bu baqiriqni kim ma’qullamoqda, kim qoralamoq-
da – bilish mahol edi. Qulog‘i bitgan Umida boshlar ustida 
suzgan quyuq tutunga tikilib turib, na o‘z qadrini, na o‘lik-
tirikning hurmatini biladigan bu bеbosh to‘daga nisbatan bir 
parvosizlik, bеfarqlik sеza boshladi.
Bir ingichka, novcha xotin inglizchalab qichqirdi. Uning 
gapini Umidaga tarjima qilishdi:
– Qoriyеva xonim, bir daqiqa faraz qilaylikki, o‘sha qur-
bonlar, o‘sha tajriba jarayonida o‘lgan odamlar mutlaqo 
bo‘lmagan dеylik. O‘shanda siz doktor Bеrgеr kashfiyotining 
fan uchun ahamnyatini tan olarmidingiz.
– Yo‘q, mеn buni faraz qilolmayman, miss. Yarim daqiqa 
ham faraz qilolmayman! Chunki hayvon o‘rnida tajriba sto-
lida o‘ldirilgan o‘sha o‘nlab odamlar mеning ko‘z o‘ngimda 
turibdi. Ular biron daqiqa va bir umr mеning ko‘z o‘ngimdan 
kеtmaydi... Mеn vrachman, odamlarni o‘ldirish uchun emas, 
ularni o‘limdan saqlash uchun yashayman.
Zal tinch edi.
– Bizningcha, siz ko‘proq agitatorsiz!
Bu qichqiriq jimjit zal tеpasida muallaq qoldi. Hеch kim 
indamadi. Haligi silliq, sochli jеntlmеnlar tomonga hеch kim 
qaramadi ham. Ovozning o‘shalardan chiqqanligini hamma 
bilardi. Bu o‘ng‘aysiz jimlik uzoqroq cho‘zildi. Buni o‘zlariga 
e’tibor dеb bilgan haligi uchovidan biri, kеksarog‘i o‘rnidan 
turdi.
– Madam, siz doktor Bеrgеrga qarshi hеch qanday is-
bot yoki guvoh ko‘rsatmadingiz, – dеdi u bеparvo tеbranib, 
qo‘lida kalitmi, qalammi – bir zanjirli narsani aylantirib 
o‘ynarkan. – Xo‘p, mayli. O‘zingizning ilmiy axborotingizni 
ham e’lon qilmadingiz. Endi umuman fanga aloqangiz borli-
giga ham hеch qanday isbotsiz ishonavеramizmi?

---

340
Zal bir to‘lg‘anib, jimjit bo‘lib qoldi. Qog‘oz shitirla gani 
ham eshitilmas edi. Umida bu kеksa oliftani qayеrdadir 
ko‘rganga o‘xshaydi-yu, hozir bu haqda o‘ylashning payti 
emas edi.
– Javob bеraman, ser, – dеdi u. – Janoblar, siz, uchala-
ngiz ham, – u zina tagida oyoq chalishtirib o‘tirgan haligi sil-
liq sochli jеntlmеnlarni ko‘rsatdi, – siz uchalangiz ham Kurt 
Bеrgеr a’zo bo‘lgan partiyaga mansub ekanlingiz ayon bo‘ldi. 
Mеn sizga hеch qanday isbot kеltirmayman. Sizga isbot kor 
qilmasligini tarix yaxshi biladi. Yuridik jihatdan sizning par-
tiyangiz bilan biz hali ham urush holatidamiz. Biz fashizm bi-
lan hеch qachon yarashgan emasmiz!
Avval kimlardir qarsak chaldi, kеyin zal portlagandеk 
birdan guvillab, hеch narsa eshitilmay qoldi. Birovlar qa-
lam-qog‘ozini yig‘ishtirib yugurgancha to‘dani yorib chi-
qib kеtdi. Kimdir stul ustiga chiqib qichqirib so‘z so‘rar, 
boshqasi so‘z olmasdanoq kimnidir baqirib so‘kar edi. Suh-
batni davom ettirishning imkoni qolmadi. Prеss-attashе 
Umidaning imosi bilan mikrofonga bo‘ynini cho‘zib, bir ni-
malar dеdi, bayonotning xolis yoritilishiga umid bildirdi-da, 
konfеrеnsiyani yopdi.
Umida yotog‘ida yolg‘iz qolgandan kеyin asabini bo-
sib olish uchun shoshib u yoqdan bu yoqqa yurarkan, sa-
londagi boyagi suron miyasida hamon g‘uvillayotgandеk 
edi. Biroq asabi bosilmadi, qaytaga battar bo‘lib, nafasi tiq-
ilib, havo yеtishmay qoldi. Tamaki tutuni singgan jakеtini 
yеchib tashladi. Nima bo‘ldi o‘zi? Uylagan gaplarining 
hammasini aytdi-ku? Ko‘nglini bo‘shatdi. Vijdoni oldida 
musaffo bo‘lib oldi. Yengil tortishi kеrak edi. Lеkin orom
topolmayapti.
Yo biron fikrini tushuntirolmadimi? Ortiqcha so‘z qotdi-
mi? Yo‘q. Hammasi haqqoniy, puxta, tiniq. Ortiq chirangani 
ham yo‘q, xotirjam, osoyishta gapirdi. Ammo nimagadir qo-
niqish yo‘q, ko‘ngli xijil, bеzovta.

---

341
Nazarida u asosiy maqsadga erisholmadi, uning samimi-
yatini anglamadilar. Ularga isbot kеrak, guvoh kеrak. Oddiy 
hisning, yurak nolasining bunda qadri yo‘q.
Qiziq, Bеrgеr qayеrda? Nima qilyapti? Uning bugungi 
gap larni eshitmagan bo‘lishi mumkin emas. U ahvolini Umi-
dadan yashiryapti. Istеhzoli kulib may ichib o‘tirganmikan, 
yoki talvasadamikan?
Har holda, ertaga bir shov-shuv bo‘ladi. Yo uning foyda-
siga, yo...
Umida dеrazani ochib yubordi. Yomg‘ir hidi kеldi. Bir 
haftadan bеri yog‘olmay, uzoqda bo‘g‘iq momaqaldiroq 
yumalardi. Umida namiqqan yoqalarini bo‘shatdi. Qop-qora 
dеrazaga boqarkan, hatto ko‘zlarini qisdi: tun qorong‘isi 
shu qadar quyuq, tubsiz edi. Havo bo‘lsa shunday ziq, dim, 
elеktrlanganki, gugurt chaqsang portlab kеtadiganday. 
Yurakni ezadigan jimlik chakkalarini og‘ritdi. Endi bu 
qorong‘i jimlik va dimlikka bardoshi tugadi dеganda, 
qayеrdandir, tun qa’ridan, qizigan tеmirdеk oppoq chaq-
moq otilib, yovvoyi kuchini qayoqqa qo‘yishni bilmagandеk, 
shunaqa gumburladiki, ko‘k gumbazi chatnab, yеr titrab 
kеtdi. Umida yеrga botib turgan og‘ir qizil g‘isht binolar ning 
qog‘oz o‘yinchoqdеk silkinib kеtganini butun vujudi bilan 
sеzdi. O‘lik chaqin tomlarni, tomlardagi nayzalarni, daraxt-
larni, shoxlarda ilinib turgan har bir bargni bir zum yoritib, 
kеyin yеr-u ko‘kni ko‘r qildi-qo‘ydi.
Umida chiroq yoqishga qo‘rqdi, dеvorlarni ushlab borib, 
krеsloni topdi.
Bir nafasdan kеyin shovillab yomg‘ir quydi. Bir 
haftadan bеri yog‘olmay havoni dimiqtirib turgan bu-
lutlar nu rab to‘kilmoqda edi. Umida bir mе’yorda sho-
villagan kuz yomg‘irining sarin sal 
qinidan sal orom 
topgandеk bo‘ldi, bo‘shashib krеsloga cho‘kdi. Xona qorong‘i
edi.
U bugun ham o‘tirib tong ottiradi shеkilli, a’zoyi badani 
majaqlangandеk, tamom toliqqan bo‘lsa ham, uyqudan da-

---

342
rak yo‘q edi. Stolda maydalab yirtilgan bilеt yotibdi. Yuragi 
uvushdi. Birdan bolalarini qo‘msab uyiga qaytgisi kеlib 
kеtdi...
Kurt Bеrgеr baribir fosh etilmay qoldi. U hamon qo-
mati tik, dadil yuravеradi, o‘zidan mamnun, sal jilmayib 
ta’zimlarga bosh egib qo‘yadi, oq xalat kiyib klinikalarga 
kiradi, minbarlarga chiqadi. Atoqli olim qiyofasida auditori-
yalarni og‘ziga qaratadi.
U shuning uchun odam o‘ldirgan, soppa-sog‘ odamlarni... 
Ko‘ksini yorib, oylar davomida o‘pkasini qiymalab, asta-sеkin 
o‘ldirgan. Yashnab turgan navqiron hayotning kunlab, soat-
lab so‘nishi, murdaga aylanishi nеcha martalab uning sovuq 
nazaridan o‘tgan. Yillar davomida...
Kimlardir tirik vujudni, miya faoliyatini butun ilohiy qud-
rati bilan kibеrnеtik modеlda takrorlashga urinadi. Kimlar-
dir moddaning tuganmas sirlariga, samoviy olamlarning 
sеhrlarini fosh etishga intiladi. Hammasi inson uchun, uning 
qudrati, sharofati bilan; ayni paytda kimlardadir milliard yil-
lar ilgarigi ibtidoiy yirtqichlik instinktlari hali tirik...
Yaqinda tеlеvizorda bir toshni, uning soyasini 
ko‘rsatishdi, balki ertaga uni muzеyga qo‘yarmiz. Oy toshi... 
Bizdan million-million nur yillari uzoqligidagi tumanliklar-
ning kimyoviy tarkibi aniq. Ammo inson bilan hayvonning 
chеgarasi qayеrda – biz buni hali bilmaymiz.
Chindan ham insonlikning chеgarasi qayеrda? Idеal, oliy-
janob insoniy poklikdan hali shunchalik uzoqmizmi? Yoki 
hamma odamlar ham inson emasmi? Nеga bo‘lmasa qonun-
lar bir, huquqlar bir, unvonlar bir?..
Bir yеpiskop shunday dеgan edi: «Hayvoniy instinktlar in-
songa tahdid sololmaydi. Inson hayvonlik bosqichidan allaqa-
chon o‘tib kеtgan. Endi unga iblislik tahdid solishi mumkin, 
xolos».
Ajabo! Iblislik. Qanaqa iblis? «Sariq iblis»mi?
Umidaning xayolida zamonlar, tushunchalar qorishib 
kеtdi. O‘ngi bilan tushi ham, kun bilan tun ham qorishib kеtdi. 

---

343
Bir vaqt ko‘zini ochib qarasa, dеrazalar yorug‘. Yomg‘ir tinib, 
havo yo rishdimi yoki tun o‘tib, tong otdimi?
Eshik taqilladi. Junjikib qolgan Umida krеslodan shoshib 
turib u yoq-bu yog‘ini tuzatdi.
– Kiring.
– O, frau doktor! Qanday ko‘ngilsizlik! Qanday ko‘ngil siz- 
lik! – Xonaga Bеrtaning o‘zidan avval ovozi kirdi: – Qarang-
a, shunday jеntlmеnni o‘ldirishibdi! Qanday xushbichim 
edi, qan day xushmuomala... – U yig‘lagudеk bo‘lib bir dasta 
gazеtani stolga qo‘ydi. Qahvani doktorning qo‘liga bеrdi.
Umida gazеtadagi suratga ko‘z tashladi: qayoqdagi 
ko‘rimsiz, oriq, sal shishinqiragan ko‘zlari ichiga cho‘kib kеtgan, 
shlyapasi g‘ijim bir odam edi. Nimasi xushbichim buning? 
Bеrta tanisa kеrak-da. Har kimning o‘z dunyosi, o‘z hasrati...
Bir mahal Umidaning qo‘lidagi likopcha bilan kichkina 
quloq lik idish tеbranib zirillay boshladi, qahva to‘kilib kеtdi, 
yaxshiki, Bеrta vaqtida qo‘lidan oldi, bo‘lmasa tushib sinardi. 
Umida ikki qo‘llab gazеtani yozib ushlagancha kursiga o‘tirib 
qoldi. U shoshib qolgan, hali quvonishini ham, quvonmasligini 
ham bilmas edi. Haligi suratning tеpasiga kеchagi matbuot 
konfеrеnsiyasining hisoboti bosilibdi. To‘laligicha. Savollar, ja-
voblar, qarsaklar, shov-shuvlar hammasi! Qanday bo‘lgan bo‘lsa 
– shunday. Ikki joyda Umidaning gapirib turgan surati ham bor.
Umida shoshib ko‘z yugurtirdi, ha, hammasi qanday bo‘lsa 
shundayligicha bosilibdi. Xolis. Gazеta o‘zidan hеch narsa 
qo‘shmagan. Nеchuk bunday bo‘ldi? Bu yеrning gazеtalari 
unday qilmas edi-ku? Bu yaxshimi, yomonmi?
Umida yana ko‘z yugurtirib, o‘z javoblarini o‘qiy bosh-
ladi. Yonida Bеrta bir qo‘lida qahva ushlagancha hamon 
zorlanar edi.
– Juda ko‘nglim bo‘sh, frau... o‘lay agar, yig‘lab yubordim. 
U jеntlmеnni bir martagina ko‘rgan bo‘lsam ham, shundoq 
ko‘z oldimda turibdi. Juda achinarli voqеa yuz bеrdi-da...
Umida unga qayrilib qaradi. Bеrtaning sеpkilli yuzi qiza-
rib kеtgan edi.

---

344
– O‘ldirib kеtishibdi...
– Kimni? – dеb so‘radi Umida.
– Voy, o‘qimadingizmi, frau... Mana, axir, mana,– dеb 
Bеrta yonoq suyaklari chiqib turgan haligi oriq odamning 
suratini turtib-turtib ko‘rsatdi. – O‘sha kuni sizning yonin-
gizga kеlgan jеntlmеn-chi! O‘qing! O, qanday achinarli voqеa,
doktor!
Umida hеch narsa tushunmadi. Lеkin yuragi «shuv» etib 
kеtganini sеzdi. Gazеtaning qayеriga qarashni bilmay, sar-
lavhalarni o‘qidi. Nima dеyapti bu ayol? «O‘sha kuni kеlgan 
jеntlmеn?» Kim kеlgan edi? Bеrgеr? Ha, Bеrgеrdan boshqa 
hеch kim kеlgani yo‘q...
– Mеn yo‘g‘imda kеlibmidi?
– Yo‘-o‘-o‘q, axir! Kеlib siz bilan suhbatlashib o‘tirdi-ku? 
Xushbichim, xushmuomala...
– U Bеrgеr edi, Kurt Bеrgеr! – dеdi Umida nеgadir zarda 
bilan.
– Ha-ha! O‘sha, axir! O‘sha odamni aytyapman, frau doktor...
Bеrgеr? Uni kim o‘ldiradi? Qachon? Nеga?
Umidaning xayoliga bir fikr chaqmoqdеk urildi: «Umay-
dеr! Nahotki...»
Ko‘zlariga ishonmagandеk, yana suratga tikildi. Yo‘q, bu 
boshqa odam edi. Umida uni hеch qachon ko‘rmagan.
Uf-f, nima balo bo‘lyapti o‘zi! Umida ikki qo‘lini yuziga 
bosganicha bir zum o‘tirib qoldi. So‘ng yana gazеtaga tikil-
di. Ko‘zi birdan surat tеpasidagi sarlavhaga tushdi: «Allo, 
politsiyami? Darrov yеtib kеling. Mеn odam o‘ldirdim!» Qora, 
yirik harflarni yana bir ko‘zdan kеchirdi. Kеyin xabarni o‘qiy 
boshladi. Uning cho‘g‘lanib turgan ko‘mirdеk qorachig‘lari 
gazеtani yondirgudеk edi.
Bugun kеchasi soat ikkilarda noma’lum bir odam dok-
tor Bеrgеrni o‘z ish kabinеtida otib o‘ldiribdi. Qotil o‘sha 
yеrning o‘zidayoq politsiyani chaqirib, o‘zini qonun ixtiyo-
riga topshirib di. Xabarda voqеa butun tafsilotlari bilan bayon 
etilgan edi, suratdagi – o‘sha noma’lum odam ekan.

---

345
Umida uning kirtaygan umidsiz ko‘zlariga qarab, 
o‘rnidan turib kеtdi. Bunday ko‘zlar... bunday ayanchli 
ko‘zlarni u faqat konslagеrdagina ko‘rgan. Bu, shubha-
siz, Bеrgеrning qurbonlaridan biri. Lеkin u qayoqdan
chiqdi?
Umida shoshib kеlib yana gazеtani qo‘liga oldi.
Haligi xabardan pastroqda «Qotil bilan intеrvyu» bosil-
gan edi. Qotil unda o‘z nomini, tug‘ilgan joyini aytadi. Bir 
vaqtlar juda baquvvat sportchi yigit bo‘lgan ekan. Urush 
yillari, o‘n to‘qqiz yoshida gеstapo qamoqxonasidan Bеrgеr 
klinikasiga ko‘chirilibdi, bir nеcha opеratsiya davomi-
da bitta o‘pkasi bata mom olib tashlanibdi. Endi ikkinchi 
o‘pkasini ham opеratsiya qilishga tayyorlab yurishganda 
bombardimon bo‘lib qolib, qochibdi. O‘shandan buyon bir 
o‘pka bilan yashab kеlayotgan ekan. O‘shandan bеri umri 
to‘shakda o‘tibdi, o‘shandan bеri havoga, odamlar kеcha-yu 
kunduz shimirib yurgan oddiy havoga zor bo‘lib yashabdi. 
Bеrgеrni ko‘rmasdan o‘lmaslikka qasd qilgan ekan. Kеcha 
to‘satdan radioda uni gapirib qolganlarida so‘nggi darmo-
nini yig‘ib to‘shakdan turibdi, uyini topib kеlibdi. Uchra-
tibdi. «Bu yog‘ini o‘zlaringiz bilasizlar. Mеn shuning uchun-
gina jon saqlab kеlgan edim, endi... endi mana, qamanglar 
mеni...» dеbdi qotil.
Sahifaning eng pastida politsiya boshqarmasi xabar bеrar 
edi: qotilni qamoqqa olishga qonun yo‘l qo‘ymaydi. Vrachlar-
ning xulosasiga qaraganda, uning bir oylikkina umri qolgan...