A yuldashev soliq va soliqqa

Hi-
rinchidan, 
bu soliqlar tovarlar va xizm atlar sotilishi bilan bog'liq 
b o ‘l- 
ganligidan, ular sotilishi 
bilanoq byudjetga tushadi. O datda, kam aytirib 
bcrilm aydi Bu hoi budjet darom adini m ustahkam laydi, budjctdan b o 'la- 
digan ijtim oiy zam riy xarajatlarni uzluksiz, 
0
*
7
. 
vaqtida, m ustahkam m o- 
liyalashtirish im konini beradi.
Ikkinchidan, 
bu soliqlar orqali korxona 
va birlu.shmalaming m a h ­
sulot sotish, xizmat ko'rsatish va ishlar bajarish 
ustidan davlat nazorati 
o 'rn a tila d i. Iste’mol tovarlarini uzluksiz ishlab chiqarish nazoratga olinadi 
T ovarlar 
iste’molini boshqarib, kerak bo'lsa chcklab borish im koniyati 
yaratiladi.
Dchinchidan, 
bu soliqlar tovarlar qiym atini ustiga qo'yilganligi sababli 
tovar bahosi oshib, m uom aladagi ortiqeha pullar m uom aladan olinadi. 
Bu esa pul m uom alasini m ustahkam lashga, pul qadrsizlanishi (inflatsiya)ni 
jilovlashga im kon beradi
To'rtinchidan, 
bu soliqlar obyekti tovar obo ro ti, bajarilgan ishlar va 
xizm atlar bajarilishi bilan byudjetga soliqni o 'tk az ib beradi. Bu yerda to 'g '­
ri soliqlarda bo'lgani kabi m oliyaviy faoliyat yakunini kutish zarurati 
bo'lm aydi. Shuning u ch u n bu soliqlar byudjetga tam o m ila tushadi, odatda 
qaytarib berilm aydi.
2 -§ . Soliq imtiyozlari haqida tushuncha va soliqqa
tortish tamoyillari
O 'zbekiston R espublikasining Soliq kodeksida soliqlardan im tiyozlar 
berish k o'rsatib o'tilgan. Im tiyoz deganda boshqa shaxsga nisbatan ustun- 
lik tushuniladi. Im tiyozda o d atd a, a ’lo baholarga o 'q ig a n talaba boshqa- 
larga nisbatan k o 'p ro q stipendiya oladi va hokazo. Lekin soliqlarda im ­
tiyoz deganda soliq k o 'p olinm aydi, balki soliq og'irligi yengillashtiriladi
31

---

(kam aytiriladi). S huning u ch u n h am soliqlarda im tiyoz em as balki yengil- 
lik so'zi soliq m unosabatlarini to 'liq ro q ifodalaydi.
S oliqlardan yengilliklar degani jo riy soliq qonunchiligi bo'yicha xuqu- 
qiy va jism oniy shaxslarni soliq to 'la sh d a n to 'liq yoki qism an ozod qilish 
dem akdir. Im tiyozlar to 'g 'r id a n -to 'g 'ri to 'la n ad ig a n soliq sum m asidan 
berilishi m um kin. Aytaylik, korxona bolalar kiyim -kechaklarini ishlab chi- 
qarishga ixtisoslashgan b o ‘lsa, darom adga (foydaga) soliq b o ‘yicha im tiyoz 
beriladi. Bu qism an ozod qilishga ham kiradi. Im tiyozlar vaqtinchalik 
ham bo'lishi m um kin. Ju m lad a n , d ehqon (ferm er) xo'jaliklari yangi tashkil 
etilgan davrdan boshlab ikki yilgacha daro m ad solig'ini to 'lash d an ozod 
etiladi.
B izning soliq qonunchiligim izda soliq to 'la sh d a n to 'la ozod qilish xol- 
lari k o 'p uchraydi. M asalan, ko ix o n ad a ja m i ishlovchi xodim lar sonidan 
75 % dan k o 'p ro g 'in i o 'rta m aktab va m axsus bilim yurti talabalaridan ibo­
rat bo'lsa, foyda (darom ad) soliqlaridan tam om ila ozod etiladi.
Jism oniy shaxslam ing daro m ad solig'i b o 'y ich a xorijiy m am lakatlar- 
ning vakolatxonalarida va elchixonalarida ishlovchi ch e t xodim iari, m u ta- 
xassislar soliqdan m utlaqo ozod etiladi. B ulardan tashqari, soliq bazasini 
kam aytirish orqali byudjetga to 'la n a d ig a n soliq sum m asini qisqartirish 
ham im tiyozlar turkum iga kiradi. M asalan, xususiy shaxslar o 'z d aro m a d ­
larini investitsiyaga sarflashsa yoki 
u ning u ch u n olgan uzoq 
m uddatli 
kreditlam i qaytarishsa, 50 
%
soliqqa tortiladigan bazadan kam aytiriladi. 
U m u m an olganda, im tiyozlar turkum iga soliqqa tortilm aydigan darom ad 
guruhlari h am kiradi. M asalan, fuqarolam ing darom ad solig'i bo'y ich a bir 
q a to r soliqqa tortilm aydigan d arom adi mavjud. Bularga pensiya, nafaqa, 
alim ent, kon topshirgan shaxs oladigan darom ad guruhlari 
ham kiradi. 
Im tiyozlar dialektikasiga b in o a n budjetga soliq to ia sh d a g i im tiyozlar m e h - 
n at unum dorligini oshirib, ishlab chiqarishni rivojlantirish hisobiga budjet­
ga tushadigan um um iy d aro m a d lam i, aytaylik, qo'shilgan qiym at solig'i va 
aksiz soliqlari orqali bo 'lsa h am ko'paytirishi m um kin.
Soliq qonunchiligi am aliyotida im tiyozlar turi ju d a k o 'p bo'lgani bilan 
ulardan foydalanish an c h a m urakkab. B a’zan u la r cheklab qo'yiladi. 
Soliqlar bazasini kam aytirishning 6 -7 holatlari mavjud. Soliq to'lo v ch ilar 
q o n u n hujjatlarida ko'rsatilgan h am m a im tiyozlardan to 'liq foydalana ol- 
m aydi, chu n k i shartlari o g 'ir, ortiqcha rasm iyatchiliklam i talab etadi.
R espublikam izda aholi 
soliqlaridan xilm a-xil yengilliklar berilishi 
b o zo r iqtisodiyotining o g 'ir o 'tish davrida aholini ijtim oiy him oya qilishga, 
shu davrda aholiga eng kam deganda iste’m ol savatchasi darajasi atrofida 
d arom ad olishga qaratilgan.
K orxona, birlashm a va tashkilotlarga soliqlardan yengilliklar berilishi 
ularga o 'z korxonalarini kengaytirish, k o 'p ro q xalq iste’m oli tovarlari ishlab 
chiqarish, xorijiy ishbilarm onlar bilan birlashib q o 'sh m a korxonalar tu - 
zish, ijtim oiy va m adaniyat shoxobchalariga b ozor qiyinchiliklari davrida 
yordam berish va boshqa m e h r-m u ru w a t ja m g'arm alariga yordam lashish 
im konini yaratadi.
32

---

Soliqlar kclib chiqishiga ko 'ra davlat bilan bog'liqligi, ular davlatniki 
ekanligini aytib o'tg an cdik. D cm ak soliqlar davlatniki ekan, ulam i tashkil 
etish ya’ni soliqqa tortish tam oyillarini ham davlat ishlab chiqadi. Soliq- 
larni 
tashkil 
qilishda shu tam oyillarga qattiq rioya qilish soliq to 'lo v - 
chilarni k o 'p ranjitm asdan ulardan soliqlam i undirish im konini beradi.
Soliqqa tortish tam oyillari davlat to m o n id an ishlab chiqiladi va Oliy 
Majlis to m o n id an qabul qilingan q o n u n lard a ifodalanadi. O 'zbekiston Res­
publikasining 1991-yil 15-fevral va uni oxirgi m arta 1995-yil 22-dekabrda 
kiritilgan o'zgartirishlar va to 'ld irish lar bilan qabul qilingan. K orxonalar, 
birlashm alar va tashkilotlar soliqlari to 'g 'risid a Q o n u n d a soliqqa tortish- 
ning asosiy tam oyillari k o'rsatib o'tilg an Bularga quyidagilar kiradi:
1. M anbalardan q a t’iy n azar ham m a daro m ad lam i soliqqa tortilish 
majburiyligi.
2. U m um davlat soliq siyosati atrofida ham m a darom addagi majburiy 
hu d u d lam in g soliq faoliyatidagi m ustaqillikni hisobga olib yagona u m u m ­
davlat soliqqa tortish siyosatini yuritish.
3. Faoliyati m uhim ijtim oiy-iqtisodiy, ekologik m uam m olarga ham da 
xo'jalik yuritishning ilg'or shakllariga qaratilgan faol ishlovchi korxonalarga 
im tiyozlar tizim i orqali soliqlam i qiziqtiruvchi rolini t a ’m inlash.
4 Soliq 
to'lovchilari 
b o 'y ich a 
deklaratsiyalar, 
tekshirishlar 
va 
reviziyalar o'tk azish qonunchiligini buzganlarga iqtisodiy jazolar qo'llash 
bilan moliyaviy nazorat o 'm a tish d a n iboratdir.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan m am lak atlam in g soliq qonunchiligida 
soliqqa tortish tam oyillari k o'rsatib berilgan. Bu tam oyillar quyidagilardan 
iborat:
1 Tenglik va sam aradorlik.
2 Soliqqa tortishda aniq va osonlik.
3. Soliqqa tortishning xazinaviy sam aradorligi va egiluvchanlik.
4 Soliqqa tortishning arzonligi.
5. Soliqqa tortishda ijtim oiy adolat.
Y uqoridagi barcha tam oyillarni e ’tiborga olish soliq konscpsiyasini 
m ukam m al ishlab chiqishning asosidir. B unday konsepsiyaning yaratilishi 
esa soliq siyosati strategiyasi va taktikasining negizidir.
B ozor iqtisodiyoti sharoitida soliq solishda k atta ehtiyotkorlik talab 
etiladi. Bu davrda tovar baholarining keskin oshib ketishi m ehnatkashlar 
tu rm u sh darajasini qiyinlashtirib turgan paytda iloji boricha soliqlar yuki- 
ni yengillashtirib borish talab etiladi.