A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

geçer giderim.

Burada zikredilen isimlerden «Ural» şimdiki Ural .dağları ve - yaylaları; «Qaraçun», «Turum», «Togay» ve . «Binevtiz» şimdiki Ka- zakistanın «Ural» vilâyetinde aynı adlarla mâruf yer isimleri, «Man- gışlaq» yine Mangışlak yarımadasıdır.^ «Malayım sangan bu gevir» mısraı ile rüs kinazmm muhtelif mirzalara aldatma mektupları yazıp yaptığı desiseler anlatılıyor.

Mamaym oğlu «Yakhşı-Saat Mirza» (rus kaynaklarında «Yakşat») ^ve İrağın oğlu «Kadı Mirza», yine Yusuf Beğin oğulları 1558 - 1559 yılı kışının sonunda kendilerine tâbi Elleri alıp, ağıtta söylendiği gibi, buz üstünden Edil batısına. Şimalî Kafkasya ve Kırım tarafına geçtiler ve «Yakhşı-Saat Mirza» yı beğ (yahut «Ulu beğ») seçtiler. Yusuf ve İsmail beğlerin kardeşleri olan Kuşum ve Şagım Mirzaların evvelce Sır Derya ve Turgay taraflarında konup göçen oğullarından bazıları da, kendi Elle- xini alıp Edil batısına göçtüler. Bunlardan Rusların hakikî düşmanı olan Bilek Bulat Mirza, kendi eli ile beraber Kuban ve Çerkeş hududunda dolaştıktan sonra tekrar doğuya, Şimalî Kazakistana ve «Tümen» taraflarına döndü ve orada Ruslarla harbetti. CenubîKazakistandan Kırım ve Ku- bana, Kubandan Kazakistanın şimaline "bütün el ile beraber göçmek, ozamanın Nogayları için hiç garip görülmemiştir.

Bu mirzalar, Edilin batısına geçtikten-sonra «Kiçi Nogay» adıyla tanındılar. Edilin doğusunda, Kazakistanda kalan mirzalar, İsmail ve oğullarına tâbi eller, «Ulu Nogay» adını aldılar. ^ 1588 yılındaki kayıtlarda Kiçi Nogay (yahut «Kadı Ulusu») reisi'^^«YâkHşı-Saat» Bev İdare-

sinde 1 00,000 asker.Ulu Nogay ıeisi İsftıail oğlu Urus Bey ve bıraderza- desi Urmembet Beyler idaresinde yine okadar asker olduğu kaydolun-* muştur. Demek açlık zamanında kırıâtodan kajan ahalinin tam yarısı Edilin batısına geçşmş oluyor. Fakatj|jpM 1 5^* yıllarında galiba buyuk göçler dc olmuştur ‘«15 89 yılı kayıtİMda Yayık. Cim ve Şamar

ırmakları havzalarınla Uru* Bey v^yŞ-kada^îarına tâbi askerlerin ancak 50,000 kadar olduğu *Üylenmiş& Bununla beraber Batı ve Orta Kazakistanda, Batr5|ıbirya Ve BaşklMüstanda Khıvva ve Aral Gölü hududunda yine anoak Mangıt-Nogayfer hâkimdi. Küçüm Han hakkında «Nogay mirzası Tin Ahmedin kızıyla evlenmekle mağrur oldu» deniliyor. Demek Bozkır hanlarınca Mangıtların ehemmiyeti hâlâ bu kadar büyüktü.

Bukhara hanı Şıbanlı Abdullah Han. yukarıda dediğimiz gibi. Türlciye'île münâsebette olup. Kazakistanda Mangıt-Nöğay Elinde faal bir siyaset güttü. İsıriâilin oldukça müstakil siyaset kullanan oğlu «Urus Bey» ve oğulları. Cenubî Başkurdüstanda yaşıyan Şıkmanay (Şeykh Mamay) oğulları* daba Altın Orda hanı «Özbek Han» zamanından- beri, Sır Derya ile «Cim» (Emba) "aralarında konup göçen «Yedi- San» dedikleri «Sol» urukları, bunlara başkanlık eden Şagım ve Abdullah Mirza oğulları Batı Kazakistanda «Cim». «Yayık», Turgay havzalarında kaldılar. Abdûllah Hân, Taşkent hâkimi Baba Sultam yakalayıp öldürdükten sonra ( 1 5 81 Jllı) mezkûr Nogay mirzaları da,, hutbe ve sikke Abdullah Han adına olmak üzere, J3ukhara hanının yüksek hâkimiyetini kabul ettiler ^9r*K Bu vâk’a Mangıt mirzalarının 1581 yılma kadar- Taşkent sultanlarıma. Barak Han ve oğluna tâbi sayıldıklarını, umümiyetle Mâverâünrtehir ve Deşt-i Kıpçağın hepsi yalnız Şıban Oğullarım hakikî hâkim sülâle olarak tanıdıklarını gösteriyor. Mangıt-Nogayların diğer bir mühim uruğu «Altı-Oğuî» dur. Bu uruk daha Moğollardan Önceki zamanda Türklerin mühim uruklarından biri sayılmıştır ^ou). Bunlar Kbıyvaya yakın Amu Derya deltalarında, Man gı t-N ogay 1 ar ıh daha önçe buraya ve Ürgence gelen bö-

■ :4; . *■ / ¹³⁰

lümü elemek olan Karakalpaklarla ^,)T) beraber konup göçüyorlardı. Bunlar 1 6. ncı asır göçlerine iştirak etmeyip Kazakistanda kaldılar. Fakat bunların mirzaları tamamen müstakil hareket ediyorlardı. Edil ve Yayık havzasında «Ulu Nogay» ulusunu teşkil eden «Cim Boyluk (yani «Cim» ırmağı üzerinde göçen) Yedişke-Oğlu, Karakıtay, Burlak, Kıpçak, Min, Khıtay-Kıpçak, Mangıt ve Keleçi ►> uruklarına başkanlık eden mirzalar rus tabii sayılıyorlardı. 15 75 yılında Nogay beği «Tin Ahmet Beğ» tarafından yazılan bir mektup, buralarda rus parasının pek faal rol oynadığını söylüyor. Her yıl rus pazarına pek çok hayvan gelirdi. 15 88 yılında Nogaylardan yalnız Moskova pazarına bir defa 30.000 at gelmişti. Rusya yalnız kendi taraftarı olan mirzaların Elinden gelen tüccarları koruyordu. Alçı İsmail zamanındaki açlıkta olduğu gibi, şimdi de Edil havzasında rus sınırına bitişik yerlerde göçen mirzalar, Tin A.hmet Beğin oğulları Ormembet Mirza ve Membet Mirza oğulları Saydak ve Küçük mirzalar nüfuz kazandı. Bu nüfuz Khıyvaya kadar intişar etti. Küçük Mirza Khıyva şehzadelerinden kendisine damad olan birisini cebren Moskovaya verdi. Bu aralık (1590) Rusyanm tesiriyle Tin Ahmet Mirzanın oğlu Ormembet Mirza «Ulu Nogay Beği» tanıldı. Bununla Mangıt-Noga.y, doğuda «Uruıs Beğ», ortada «Ormembet», batıda «Yakhşı-Saat Beğ» olmak üzere üç müstakil beğliğe ayrılıyordu. Yedisan, Altı-Oğul mirzaları. Batı Sibiryada «Tümen mirzaları» (Bilek Pulat) ve bugün Kiçi-Yüz Kazak uruklarından sayılan «Bayolı» (Bay- Oğlı) uruğuna malik olan «Mamay Mirza Oğulları» ve diğerleri yine müstakildiler. Bununla Mangıt-Nogay 16. ncı asrin sonuna doğru tamamen parçalandı. Rus entrikaları sonunda Ormembet Beğ de kendisine tâbi Pilleri (bütün Nayman ovmakları ve Mangıt yerinde göçen Ağrap, Cayçık, Tuna ve Khıdır-Eli adlı Türkmen boyları)^î>8) dahi top- Iıyamıyordu. Rudar her tarafı istilâ ediyorlar, o nisbette Mangıt-No- gaylar da içten çürüyorlardı. Ruslar Batı Sibiryada «Tura» vilâyetlerini, Edil havzasında Kazan ve Astarkhanı işgal etmekle kanmayıp, Mangıt-Nogay ve Başkurt Ellerinin içerilerine doğru giriyor ve yerle- ^{131 132}

— î 45 —

ş-yorlardı. 1580 yılında Rusların iyi silâhlı bir güruhu, «Don Kozak» fırkası Altın Ordanm ikinci payitahtı olan «Saraycık» şehrini alıp yağma etti. Mezarlara varıncaya kadar yakıp yıktılar ve 1584 yılında Yayık ırmağı üzerinde bugün «Uralsk» (türkçe «Teke») adıyla tanınmış «Yayitsk» (yani «Yayık») kalesini yaparak, çevresindeki Man- gıt-Nogay ve Başkurtları yağmaya başladılar. Tura hanları zamanında «Ak Edil» havzasında Ufaı kalesi vardı. Rivayetlere göre burasını, Ormembet Beğin oğlu «Kara Kelimbet» Mirza karargâh edinmişti ¹⁰°). 1586 yılında Ruslar bunu işgal ve yeniden tamir edip «Şamar» ırmağı munsabmda rus telâffuzuna göre «Şamara» ismini alan şehri kurdular. 1600 yılında rus köylüleri, evvelki açlıkta Kırım ve Kutana göçen No- gaylardan boş kalan yerleri («LJfa» ile «Şamara» aralarını) işgal etmeğe başladılar. Halbuki bu aralık Rusyada dahilî ihtilâller devam ediyordu. Eski sülâle düşmüştü. Ormembet Beğ ve Kara Kelimbet Mirza bu durumdan istifade ederek, rus muhaceretiyle ciddî mücadelelere giriştiler. Fakat 1601 yılında hem ikinci bir müthiş açlık hüküm sürdü, hem de Ormembet Beğ o aralık.ölüp «Ulu Nogay» m siyasî hayatı karıştı. Aşağı Yayık havzası silâhlı rus Kozakları tarafından işgal edilince Yayık havzasındaki birçok uruklar daha şimale, Başkurdüstana çekilmek mecburiyetinde kaldılar. Yaylalar darlaştı. Rivayetlere göre kışın Nogaylar hayvanlarını karın kaim yerlerine getirmişler ve orada hayvanlar kırılmıştır. Ortada umum halk tarafından tanınmış bir beğ bulunmuyordu. Mirzalar darlaşan yaylaları -paylaşamadılar. Bir taraftan da Yusuf Beğden evvelki Nogay beği Saydak Beğin torunu ve İslâm Beğin oğlu «Kasay Mirza» ve Tin Ahmet Beğin oğlu «İştirek Mirza», diğer taraftan Urus Mirza ve oğulları, yayla yüzünden Başkurdüs- tanda kavgaya tutuştular. Başkurt rivayetinde bu kargaşalıkların baş kahramanlan olarak «Kara-Kelimbet» ile «Ak-Kelimbet» (rus kaynaklarında Tin Ahmet Beğin oğlu «Aksa-Kelimbet») Mirzalar gösteriliyorlar. Urus Mirzanın kendisi «Uy» ve «Tobıl» ırmakları arasında oturuyordu. Bunun müttefikj, olan «Altı-Oğul» uruğu ve reisleri «Sayım ^{133 134}

Mirza» ve «Yan Arslan Mirza», Aral ve Turgay hududundaki yaylalarından kalkarak Başkurdüstanj^ aimaldoğu Bölümünde bulunan «İşet» ve «Miyes» ırmakları arasına gelişlerdi. Bunlarla muhalifleri olan İş- tırek, Kara-Kelimbet ve Kasay Mirzalar (ki Ural Dağının batısında bulunuyorlardı) arasında 1601 yjlı kışında çarpışmalar oldu. Ciddî savaş falan olmadıysa da, bir taraftan açlık (eut), diğer taraftan iç kar— paşalıklarla ahali tamam iflâs etjşj,: Saydak ve Tin vŞ0jwnet oğulları bütün ellerini alıp Kuban ve Kırım hududuna göçtüler. Bunlardan yalnız İş— îirek Mirza, Edilin bir batısına, Sir doğusuna geçerek, Yayıktaki Ruslarla Moskovaya karşı isyanlar tertibi esasında birjçşerek yaşadı. Toprağın, yaylaların Ruslar tarafından işgaline mukı^^le edemeyip kışın karı çok olan^V yerlere sıkıştırılmaktan ileri gelen bu ğ<$ç, Mangıt-Nogaym en büyük göçüdür. Ozanjsn perişan olan, kırılan xe^öçen Ulu Nogaya «On San Nogay» 'denir. «San» yüz bin, «ön san»_Tbir milyon demektir. Hakkında tarihlerde ancak kısa kayıt&r b'ubj$^pı bu vak*aya ait tafsilâtı biz daha ziyade -Nogay, İBâşkurt ve, Kazalfl’ halk rivayetlerinde- buluyöruz ¹³⁵). Ahalinin bu de^ş^kırılması, tozup-dağılması 1558 yılındaki vakaları unutturmuş ve,©rmembet Beğinöİümü tarih sayılmıştır. Türk tarihinde en korkunç bir devir ve istikİ3iin kaybedildiği ilkçağ olarak, Orta Tür kİ erin halk ^dilinde