A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Astarkhjml.lann ^{Khorezmde 1 7}- as,rda «Yadigâr Ş.ban» Oğul-

Khorezrp Kazak ^{arı es}^^ls^ hâkimdiler. 1620 den 1687 yılma

*■ c* * kadar Arab Mehmed Han ve oğulları İsfendiyar ve^- Kaşgar o »ya sı „ . _ ^J

Hayatına Tesiri *~*^{an ve} Ebülgazi Bahadur Han her biri yirmi, yirmi birer yıl, Ebülgazinin oğlu Enüşe yirmi dört yıl hükümet sürdüler. Khorezmdeki özbekler bu asırda eşkıyavari bir hayat geçiriyorlardı. Yaptıkları iş, İrana ve Bukharaya akından ibaretti. Khorezmde yerleşen Özbeklerle, «Özboy» kuruduktan sonra Khorezme göçüp gelen Türkmenler arasında daha ozaman toprak kavgası başlamıştı. Gençliğini İranda geçiren istidatlı Ebülgazi Han ( 1 643-1 663) ve oğlu Enüşe (1663-1687) türk tarihine ait mühim eserler bırakmışlardır. Bununla beraber her ikisi de kervan basar, Bukhara Özbekleri- ııin ve hanın herhangi bir taraftaki seferde bulunmasından istifade ederek orasını yağma ederlerdi. Bunlar şehirli Bukharalıları kadın gibi görürler, askerlik hususunda onlara kat iyyen ehemmiyet vermezlerdi. Enüşe ve Subhan-Kulı zamanında Deşt-i Kıpçak'tan birçok yeni uruklar geldi. Zerefşan havzasında bulunan Kıpçak ve Kıtaylar o cümledendir. Enüşe Han yeni gelen uruklar ve Şıban oğulları tarafından Kho- ıezmden göçürülen «Ürgencî» Özbeklerinin yardımıyla Bukhara, Se- merkand ve Şehrisebzi az bir zaman için ele geçirmişti. Enüşenin «si-" pehsâlâr» ı (Bek-Kulı Beğ) Mangıt uruğundan idi. Bu uruk aynı zamanda Subhan-Kulı yanında da mühim rol oynuyordu. ^Fakat Subhan- Kulı Han uruklar arasındaki anlaşmamazlıktan istifade ederek, 1887 de Khorezmi kendi nüfuzu altına aldı ve ülkeyi uruk başkanlarına bölüştürdü. Bu durum, 1702 yılma kadar sürdü.

Kaşg&rda Türk şehyleri «Khocalar» (Apak Khoca), hükümeti Çağatay hanları elinden almak için kavgaya giriştiklerinde, hükümet merkezi Yarkendde bulunan Kaşgar hanı Mehmed Emin Han da aynı

— 15b —

yıllarda Subhan-Kulı Hana başvurarak tâbiiyetine kabul etmesini istedi; Subhan-Kulı adına hutpe okutup sikke bastırdı ^no). 1693 yılında

Kazak hanlarından «iris Han» Fergane ile Kaşgar arasında dağlarda yaşıyan Kırgız beğleriyle ve khocalarla (Apak la) ittifak ederek Fer- ganeyi ele geçirmek istedi. Kırgızlar «Endıcan» ı almışlardı. Khocend hâkimi Rahim Beğ Yüz ve Subhan-Kulı*nm askerleri bunları yaman bir bozgunluğa uğrattılar. Fergane tamamen Astarkhanlılara tâbi olup kaldı (orası ufak uruk başkanları ve Ferganenin şimalindeki«Cadık» adlı yerde yaşıyan «khocalar» tarafından idare olunuyordu). Taşkend ve Sır Derya havzasına malik olan Kazak hanları da Subhan-Kulı nın yüksek hâkimiyetini kabul ediyorlardı. Subhan-Kulı’nın Khoc.enddeki umumî valisi «Rahim Beğ Yüz» ün nüfuzu, hanın vak*anüvisi olan Mır Muhammed Emin Bukhârî’nin tâbiriyle «Uluğ Taq ve Kiçi Taqa», yani Orta Kazakistan sırtlarına kadar yürüyordu. 1695 te Doğu Bukharada Hisar tarafındaki isyanları yatıştırmak için « Rahim Beğ Yüz » Deşt-i K:pçaktan pek çok asker getirmiş ve onların yardımlarıyla isyanı başarmıştı. Böylelikle 1 7. nci asrın sonunda Khorezmden Kaşgara, «Uluğ Yaq tan Hindügûşa kadar bütün Türkistan resmen Subhan-Kulı Hana tâbi olarak bir idare altında birleşmiş gibiydi. Elbette bu yalnız bir ısmî tâbiiyetten ibaretti. Subhan-Kulı Hanın pek uzaklarda nüfuz ve hâkimiyeti görülmekle beraber, Bukhara etrafındaki ufak isyanları bastırmaya kule kuvveti yetmiyordu. Bir gün büyük bir imparator, Özbek ,, _;m kaır: arasındaki ufak geçimsizlikleri bile yatıştıramıyan zayıf bir

mmem.> ( «biv») olarak kalıyordu. Kendisine resmen tâbi sayılan Kayık hanı 'Tevke Han», 1693 yılında Semerkand vilâyetindeki Kıpçak, Khıtay ve Uvgur uruklarıyla olan «barımta» kavgalarını halletmesi için başvurduğunda, Subhan-Kulı Han uruklara sözünü geçiremedi. Tevke i-[an da 5 000 kadar askerle Semerkand vilâyetine girip Subhan-Kulı ya tâbi /erleri yağma edip uruklarla çarpıştı.

Khorezmde «Aral»" halkı (bunlar «Karakalpak» lardan ibaretti \ e ( radaki bir takım «Başkurt» 1ar da buna dahildi) Subhan-Kulı ya Lûbi olmayıp, kendilerine Çingiz oğullarından «Kalender Sultan», sonra «Tcbıırçuk Sultan»! han edindiler. Subhan-Kulı Han Badakhşan m îr: aı (/sini Çağataylardan «Emir Yar Beğ» e vermişti. 1693 te o da isyan edip. han. isyanı bastırmakla meşgul oldu. Özbeklerin en kalabalık veri Semerkand havalisi idi. Bundan dolayı burası Bukharalı Mır Mu-

ns») Mır Muhammed Emîn-i Bukhârî, «Târilch-i Subhan-Qulı Khan». Pa- 11/ nüshası, Suppl. Pers. 1548, vr. 14 ve Tdrikh-i Mucjîm Khânî, hususî kütüphanemdeki türkçe-si. s. 23. i

nammed Emin in sözüne göıe, hana en az itaat eden bir yer sayılıyordu. Oğlu Übeydullah zamanında Balkh’taki Katagan beği Mahmud ( 1707 yılı) isyan etti ve mesele hanın buradaki iç işlere karışmaması şartıyla «hana tâbi olmak» şeklinde barışla halledildi.