A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

_ . _wl «1 art Kol» geçidinden sonra biraz batıya, «Ayıltan» Sıradağları . . . _c

tapam» tepesinden sonra biraz cenuba, «Şart

Davan» geçidinden sonra batı-cenuba yönelerek 300 kilometre kadar uzanır. Ortalama yüksekliği 4-5 bin metre, yüksek tepeleri 5-6 bin metre kadar olan bu sıradağlar da daimî karlarla örtülüdür. Dağın sırtı takip edilirse batıda en eski medeniyetli Fergane ülkesi, doğuda Kaş- gar vilâyetleri kalır. Batı tarafının inişleri pek az meyilli ve arça ormanlarıyla kaplı olduğu halde doğusu çok sarp ve çıplaktır. Batıya Sır-Der- yanın ayaklarından «Kara'Derya» ve «Türk» ırmaklarını, doğuya Tarım havzasına «Kara Tirek» ve demir-bakır maden ocaklarıyla tanınmış «Markan» (Kaşgarlı Mahmudda: «Barkhan») ırmaklarını verir ve şimalden cenuba gittikçe yükselir. Şimaldeki geçitlerinden «Kuvugart» (Kaşgarlı Mahmudda: «Qıfıq Art») ve «Kara Cılga» mâruftur. Bu son geçit pek eskidenberi çetinliği ile tanınmış olup «Başına belâ gelmeyince Kara Yılga geçidini geçme» «Qara mun kelmegünçe Qara Yılga.

keçme) diye darbımesel söylenmiştir (Kaşgarlı Mahmudda). Da'ha cenupta Ferganeden Kaşgara geçen büyük, yol —ticaret yolıı üzerinde

«7 erek Davan» (4158 metre), «Şart Davan» (3880 metre). «Taldık» f 35 30 metre) geçitleri vardır ki, bunlardan «Şart Davan» ve «Taldık» hattâ arabaların geçmesine bile müsait olup yolcu hayvanları için de otu çoktur. Terek Davan ise bütün yıl açık olup yalnız nisan ve mayısta su tasmaları zamanında kapanıyor. Çünkü muntazam köprüler yoktur.

Bu geçitlerin cenubunda «Terskey Alay» sıradağlarının başlangıcı olan «Kızıl Bel» ve «Muz Tav» yine Orta Tiyanşandaki «Khan Tenri» gibi bir sıradağlar merkezi olup buradan batıya «Alay» m iki büyük kolu olan «Küney Alay»-, «Terskey Alay» sıradağları ve cenuba «Pamir» in Himalaya dağlarıyla birleşme noktasına uzanıp giden ^ırtı ayrılır. . «Muz Tağ» dan doğuya Tarım ırmağının sol kolu olan «Ka.şgar Kızıl Su» ırmağı, batıya Arnıı Deryanın kolu olan «Alay Kızıl Su» ırmağı akıyorlar. «Alay Kızıl Su» ırmağı havzasında bugün kırgız- îarın oturduğu çok güzel «Alay» yaylaları (Kaşgarlı Mahmudda: «Ala») vardır ki bu yaylanın şimalinde «Küngey Alay», cenubunda Terskey Alay» (rusca «Zaalai» yani «Alayın ötesi») sıradağları bu- .ur.uyor; bunlardan birincisi, yani «Küngey Alay», şimal tarafında tekmil Fergane vilâyetine, cenup tarafında Alay yaylasına, «Kara Tegin» (arap cağrafyacılarında: «jaşt») adı ile mâruf vilâyete bakmakta olup ebedî karlarla örtülüdür. Batıya doğru yüzlerce kilometre uzanarak «Gök Su» adındaki pek yüksek yerlere varmaktadır ki burası fen tarafından daha pek incelenmemiştir ⁸). Burası şimalden Ferganeye «Sdkh», batıdan Semevkant ve Bukharaya «Zerefşan» ırmaklarını veren merkezî bir noktadır.

Şu «Gök Su» bölgesinde «Küngey Alay» sıradağlar* iki büyük bölüme ayrılıyor. Bunlardan biri «Türkistan sıradağları» (arap coğrafyacılarında: «Cebel ül-Büttem») adı ile tanınmış oîııp sağ tarafı Sır-Der- ya, sol tarafı Zerefşan havzalarına bakarak batıya doğru uzanır ve Se^ merkant şimalinde «Usmat» ve belki daha batıda «Nur Ata» sımrmda sona erer. Usmet hududuna kadar karlarla örtülüdür, öteki bölümü ise bugün « Hisar Sıradağları » (arap coğrafyacıların eldi : « CibâUi Sir

hâm va Nihâm ») adı ile mâruf . olarak, bir taraftan -Zerefşan havzasına. Makedonyaîı Iskenderin vaktiyle arsîan avcılığı yaptığı rivayet olunan yerlere, bugün «Yağnub» ve «Maça» tacikleriyle meskun

im eseı basıldıktan sonra alman ve Tuşların Pamir ekspedisvonlan hu- rr-r kırda çok eren iş. mikyasta tetkikatta bulunmuşlardır.

dağ aralarına bakmakta olup, cenup tarafından da Şarkî Buharada Fey- zabad, Hisar ve Dinev (arap coğrafyacılarında«Vâşgird», «Şûman» ve «Çaghâniyân») ülkelerine bakıyor. Bu dağ^Temür Beğin doğduğu yer olan «Şehrisebz» (Keş)in doğusunda, yerli bir evliyaya nisbetle türkler tarafından «Hazreti Sultan» adını alan ve daha iyice tetkik olunmamış 4500-6000 metre yüksekliğindeki tepeleri teşkil eder. Sonra gittikçe alçalarak cenuba uzanıp «Termıdh» civarında «Köyten» ve «Başkurt» dağlarını teşkil ederek Amu Derya’ya ulaşıp biter. Hisar Dağları daha «Hazreti Sultan» bölgesine erişmeden kendilerinden batıya doğru bir de «Zerefşan Sıradağları» nı ayırırlar ki Semerkantla Şehrisebz arasından batıya, uzanır ve Buhara sınırında sona erer.

«Kaşgar Kızıl Su» ve «Alay Su» ırmaklarının kaynaklarından başlıyarak Alay yaylalarının cenubundan geçen «Terskey Alay» sıradağları ise Amu Derya’nın, yukarıda söylediğimiz üzere, «Kızıl Su» ve daha aşağı bölümünde yerli türklerin söyleyişinde «Oghış» (arap cağrafyacılarında: «Vakhş») denilen büyük sağ kolunu, «Kara Tegiıı» ve «Hisar» vilâyetlerini sağ tarafında tutarak çok defa 5-7 bin metre yüksekliğinde, daima karlarla örtülü göklere yükselmiş bir duvar gibi 500 kilometreden fazla devam eder ve Şarkî Bükharada Karategin vilâyetinde «Mük Su» ırmağının «Oghış» ırmağına döküldüğü 'yere gelir ve buradan ötesinde «Terskey Karategin» sıradağlarını teşkil eder^ü). «Terskey Alay» sıradağları bilhassa batı bölümünde tamamen bir buz dünyasından ibaret olup ortalama yüksekliği. 4500-5500 metreden aşağı olmaz. Sıradağların en yüksek noktası, bizce «Boz Alay»- (haritalarda «Pic Kaufmann» ¹⁰)) *7160 metre yüksekliğindedir. Bu sıradağ-

^,J) Ruslar «Karategin Sıradağları» diyerek ancak Şurhab (Oghış) nehrinin şimalinde bulunan «Küngey Karategin» dağlarını tesmiye etmektedir; nehrin cenubunda olan sıradağlarını ise 1880 ve 1898 de buralarda bulunan rus âlimleri «Büyük Petro Sıradağları», burasının en yüksek cümudiyesini de bu çarın ismiyle adlanmışlardır.Bu sun’î isimler kâğıt üzerinde kalmaktadır; sıradağlar halkın dilinde «Karategin Dağları» ve mezkûr cümudiye de «Bözirek» tesmiye edilmektedir (bk. îzvestiya Russk. Geogr. Obşç. XXXIV, 311-13). «Karategin Dağları» eski İslâm coğrafyacılarında o zamanlar buralarda yaşamış olan türk kavmi «Kü- midh» lerin ismiyle tesmiye edilmiştir (bk. Hudûd Üİ-Alem, 9a: •)»

el-Bîrûnî ise burada zamanımızda (bk. mezkûr «İzvestiya», s. 294) olduğu gibi yıykanan altınlar dolayısıyla bu dağları «Khuttalân Dağlar» tesmiye etmektedir Ibk. Zeki V el i d î Togan, Bîrîınî’s Picture of the World, s.. 93]*

.^lw) Bu yüksek tepeye rus ceneralmın ismini burasında 1871 de tetkikattalarm biraz daha batıda «Kızıl Ağın» (6544 metre), «Kurumdu» (6634 metre), «Müz Cılgha» (6385 metre), «Saghanak» ve «Sarı Kavdal» (4900 metre) gibi geniş, akla şaşkınlık veren tepe ve eümudiyeleri mâruftur. «Küngey Alay» ve «Terskey Alay» sıradağları arasından akan «Alay Kızıl Su» ırmağı «Alay» yaylaları üzerinden Şarkî Buharaya geçiyor ve orada «Oghış» adı ile Amu Derya’ya dökülüyor.


«Pamir», «Afrâsiyâb-
Muz Tağ Ala» ve
«Gök Türk»
Tenri Dağının, yukarıda söylediğimiz üzere,‘kendisinden batı tarafına «Küngey Alay» ve 1 ers- key Alay» sıradağlarını ayırdığı yerden cenup tarafında ta Hindügûşa kadar Pamir tepeleri devam eder ki bunun «Dervaz», «Rüşan»" (yahut: «Alıçur»), «Şughnan»,

«VâkTân» ve başka isimlerdeki batı silsileleri de Orta Tiyanşanm silsileleri gibi şîmal-doğudan batı-cenuba doğru dizilmişlerdir. Bunların aralarında^ Amu Derya’nın türlü isimlerdeki baş cereyanları akıyor. Bu sıradağlardan «Vâkhân» sıradağları «Pamir» adını alan ırmak tarafından acayip bir surette ortasından kesilmiştir. Bu 'dağın eski İslam menbalarında «Kasak» tesmiye olunan^{7 8}) en yüksek ve en mühim kısımları rusıar tarafından «İmparator İkinci Nikola Sıradağları» diye adlandırılmıştır ve Pamir ırmağının sıradağları. delerek geçtiği bölgenin batısındaki tepelerden 6000 metre yüksekliğinde olan birisi «Çariçe» ve 7000 metre yüksekliğinde olan öteki de imparator «Üçüncü Aleksandır» a jıisbetle «Pik Mirotvortsa» diye adlandırılmıştır. Pamir ırmağının doğusunda olan en yüksek tepeye de 1895 yılında İngilizlerle rusların yaptıkları Pamir andlaşması hâtırası olarak «bağdaşma» (Soglasie) adı verilmiş ve o vilâyetin pek güzel olan «Torumtay», «Yeşil Göl», «Zor Göl» gibi göllerinden sonuncusu da İngiliz impara- toriçesı «Victoria» mır adıyla adlandırılmıştır. Pamir dağlarının Hin- dügûş, Küenlün ve Himalaya dağlarının birleşme noktasına giden esas sırtı «Kızıl Bel» ve «Muz Tağ» sınırında «Terşkey Alay» dağlarının ayrıldığı yerden başlayıp doğru cenuba gider ve «Aftâsiyâb-Muz Tağ Ata» adlı muhteşem bayırlara gelir. Bütün Doğu ve Batı Türkistanm en büyük dağı olan bu «Muz Tağ Ata» 7860 metre yüksekliğinde olup buna göre «Khan Tenri» ikinci, «Terskey . Alay» da üçüncü ⁹) dere-cecie kalıyorlar. Aynı zamanda Himalayanın en yüksek tepesi (8840 metre) ile Karakurıımun «Muz Tağ» (8596 metre)ından sonra bütün dünyada üçüncü dağdır. Yerli türklere göre kutlu bir dag olduğundan «Muz Tağ Ata» adını almış ve biz de bunu Öteki «Muz Tag Ata» lar- rlan ayırdetmek için, yanı başındaki dağcı nisbetle «Afrâsiyâb Muz Tağ Ata» diye tesmiye ediyoruz. Bu «Muz 1 ağ» ; «Darşat»,' «Tegirmen Tağ» (7000 metreden yüksek) ve «Afrâsiyâb» tepeleriyle giderek «Karakulum Muz Tağ» ı ile birleşir. «Afrâsiyâb Muz Tağ Ata» nın batı bölümü «Sarı Kol Tağ» diye de adlandırılır, ki «Çingiz Khan» m ç.eri- İ er i Türkistan padişahı Nayman «Küçlüg Khan» ı burada yakalamıştır. «Afra.siy âb» dağları ise batıya «Amu Derya» (Penc) ırmağının «Ak Su». «Baykara» adlı esas cereyanlarını, «Tarım» (Yarkent Derya) ırmağının da «Kara Çukur», «Taş Kurghan» adlı esas cereyanlarını verir.

«Afrâsiyâb» dağı, Türkistan dağlarıyla Hindistan dağlarının ve siyaseten de İngiliz, cin, ve rus nüfuzlarının 3inırını teşkil eder. Bu dağın batıya Amu Derya’nm «Gök Su» yunu, doğuya Tarım ırmağının «Kara Çukur» unu akıtan bölümlerindeki büyük tepe ve geçitlerden biri «Gök Türk», bir başkası «Karlık» ve bir üçüncüsü de «Kıpçak» adını taşır. İşte oradan «Karakurum Muz Tağı» başlıyor, ki bunun batıya giden bolümü «Hindügûş» olup devamını teşkil eden dağlar, söylediğimiz üzere, Hazar Denizinin cenup kıyılarına doğru uzanır. Doğuya miden öteki bölümü ise cince adıyla «Küenlün» diye adlandırılır ve Çin Şeddine kadar uzanan Doğu Türkistanm cenup sınırını teşkil eder.

« Tenri Dağı » nın
.Türkistan Medenî
Hayatına-ve
Sekenesine Tesiri
Temi Dağının etekleri, oyaları ekinciliği yaşattığı gibi, onlara bitişik yaylalar da yarı göçebe hayat için pek uygun gelmiş ve pek bol olan yer altı servetleri de dağlarda ve yamaçlarda oturanları madencilik, demircilik gibi işlerle uğraşmağa şevket

miş, demirden yapılan silâhlara mâlik ols.nlar da kuvvet bakımından komşularına üstün olmuştur. Orta Tiyanşanır. yarı göçebe «Khakanî», «Türk» ve «Türgiş» türkleri yazlarını Tenıi Dağının serin ve güzel yaylalarında geçirmişler, kışlarını da ya Batı Türkistanm Çu, Talaş. Fer- 2 an e, Hisar vilâyetlerinde yahut Doğu Türkistanm Koçu, Küça, Barınan, Üç, Kaşgar vilâyetleri gibi Tenri Dağına bitişik sıcak ovalarında kışlamışîardır. Doğu ve Batı Türkistanda hüküm süren göçebelerin yazın. yayla birleşme noktası olan dağlar —bilhassa Alay, .Arpa, Atbaş,

Smsamır, Koçkar, Kuyas yaylaları ve Işık Göl çevreleri Doğu ve Batı