A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

r¹⁸) C. P. Skrine. Chines Central Asia. Boston, 1926.

Khıyvada hanlık devrilip gençler hükümeti teşek- Khıyva ve kül ettikten sonra 1920 yılı zarfında bu ülkede

Türkmenler Taşkent Sovyet hükümetinin mümessilliğini, başta

Saduîlah khoca Tursunkhocayev, sonra Tatar mil- iiveîperver komünistlerinden Rıza Şakirev ifa ettiler. Hükümet reisi Peh- iivanniyaz Hacı Yusupov, dahiliye Cumaniyaz Sultanmuradov, maarif Moîlabegcan ve harbiyede kazanîılardan Hasanov idi. Başkumandan Taşkentli genç Mîrşerefov, yeni teşekkül eden taburun kumandanı kazaklardan Kirgizov idi. Türkmenler, Plan Cüneyd idaresi altındaki hareketlerini ilerletiyorlar, Khıyva hükümeti de Ruslar ile müttefikan onlarla mücadele ile meşguldü. Türkmenler Özbek ve Karakalpakların köylerini tahrip ediyorlardı. İlkteşrinin başında buraya Cemal Paşa atrafmdan Taşkeııtten gönderilen altı türk zabiti (Rıdvan, Hüseyin efendiler ve arkadaşları) piyade, süvari, topçu ve mitralyozcuların herbiri yirmi beşer olmak üzere yüz kişiye mahsus bir harbiye kursu açmışlar (7 sonteşrin). Aynı zamanda tarafımdan gönderilen bazı başkurt zabitleri ve enströk- törleri de yeni ordu teşkilâtında ve ayrı şehirlerin idaresi başında gençler hükümetine yardım ederek çalışmakta idiler. Sonteşrin ve ilk kanun aylarında ben gelip Khorezmin Sovyet ve Türkmen nüfuzundaki vilayetlerinde bulunup, Özbek ve Türkmenlerı barıştırmak yolunda muvaffakiyetle çalıştım. Ruslar ise Türkmen - Özbek münaferetini alevlendirmeyi kendileri için fa>dalı bildiklerinden, bir taraftan ona ve diğer taraftan da Ferganedeki rus kuvvetlerinin sabık kumandanı Safonov u Kho- ıezrne vekil olarak gönderip bütün idare işlerini kendi ellerine almağa çalıştılar, ve 1921 yılı martının 6 smda Pehlivanniyaz hükümetini «Burjuva milliyetçiler hükümeti» di}'e devirip, avamdan Taşhavuzlu Koçka- rov adlı birinin idaresi altında yedi kişilik bir komite teşkili ile Sovyet kurultayı çağırmağa müsaraat ettiler. Eylülde toplanan mezkûr kongrede Ata Mahdum Cumhurreisi, Timurkhoca lbniyeminov (bu zat kadim «Hoca Süleyman Bakırganî» nin ahfâdındandır) nazırlar şûrasına reis, Moîlabegcan cumhurreisi başkâtibi, Mirşerefov harbiye ve Irmetov dahiliye nâzırı olarak tâyin olundular. Bu hükümet Türkmenlerle müsalâha akdetti. Harbiye kursları daima' Rusların sıkı nezareti altında bulundu. Yeni tâyin edilen Rus vekili Byk eylül başında bir defa mektebi kapattı, 3'iıkarıda mezkûr kongre esnasında Khıyvada bulunmaması ve Gazavat şehrine nakledilmesi şartiyle tekrar açtırdı ise de 28 sonteşrinde Ata Mahdum hükümetini «milliyetperver» addedip devirdi, âzalarmı hapsederek harbiye mektebini de kapatıp dağıttı-¹⁹).

Bütün bu vak’alarda Rusya hükümeti Khıyva gençlerine karsı mii- iâyemet siyaseti kullandığından, türkmen basmacılarının da gençler hükümeti ile anlaşmağa başladığı, Ruslar şiddet gösterdikçe basmacılık kuvvetlendiği görülüyordu. 1920 yılı sonteşrininde ben geldiğim zaman, Khorezmin adeta beşte dördü Han Cüneyd’in elinde idi. Yalnız milliyetperver gençler hükümeti, ülkeyi tekrar ele geçirebiîmişti. 1921 yılı sonunda aynı aylarda Han Cünej'd tekrar kuvvetlendi ve aynı zamanda Türkistan millî cemiyeti ile de münasebet tesis edip, muallimler istedi ve onun çöldeki karargâhına bazı münevverler gelip gittiler. Artık yetmiş yaşını geçmekte olan Han Cüneydde herhalde fazlaca aşiret ruhu hâkim idi. Türkmenistanm diğer kısımlarında Çarcuy ile Kerki ve End- khoy aralarında Mü’min Sufî ve arkadaşları tarafından, Merv-Serakhs hududunda diğerleri tarafından ufak çeteler teşkil edilmişti. O, vakit merkezi Çarcuyda bulunan gizli Türkmen millî komitesi, 1921 yılı zarfında bu çeteleri kendi nüfuzuna almak teşebbüsünde bulundu ve muvaffak ia oldu. Fakat bıı zevatın çoğu, şimdi berhayat olduğundan isimleri zik- rcdilemiyoı*.

Genç Bukharalılar hükümetinin işleri genç Khıy- Bukharada valılara göre daha mudildi. Burada, Khıyvaya

Basmacılık göre münevverler daha çoktu. Demiryolu üze

rinde bulunduğundan herkes gelip gidiyordu. Fakat burada Khıyvalılarda bulunmayan kötü bir hususiyet vardı kî, Bu- khara hükümetine, her nevi vesveseli, hasut, dar gönüllü, ufak tabiatlı, kuvvet karşısında zelil ve mutabasbıs kimseler pek müessir olmuşlardı. İnkılâp başlangıcında buraya gelip dolmuş olan Ferganeli ve Taşkentii münevverleri çekemediler. Kazanlı komünistler, ise, Ruslara istinat ederek çalışıyorlardı. Bukharahlarm kendi araları da pek fena idi. Bukha- ranın iki milyonerinin oğlu olup komünistliğe yazılan iki haris genci Fey- zullah Khoca ve Mirza Abdiilkadîr Muhiddinoğlu, post kavgasına başladılar. Ruslar bunların herbifine münferiden herkesten ziyade itimat ettiklerinden, yardım vereceklerinden, binaenaleyh rakibini devirmesi lüzumundan bahsederdi. Bu itibarla hâdise 1910 yılındaki şia ve sünuî nizâma benziyordu. Nihayet kavga 2 7 eylülde iki tarafın topladığı polis (milis) e ve askerî kuvvetlerin çarpışmasına kadar geldi; o sırada Rusların Fey2 ullah tarafını iltizam ettikleri malûm oldu. O güne kadar içinde rus askeri bulunmayan eski Bukhara şehrine bu fırsattan bilistifade rus askeri girdi.. Ruslar kendilerine sadık bir memur olarak Fey-