A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

333 Maarif ve Oqutğuci, 1927, Nr. 10-11.

334 Maarif ve Oqutguçı, 1928. Nr. 11..

335^) Bunlardan ikinci Bürcan ulusunda Ahmer karyesinde Sanrav Kasan

adlı ozan çok’iyi çalardı.

Prof. B a r t h o d , Ortaasya Türk tarihine ait dersler, s. 140, bu şarkının yalnız Kara Kırgızlarda mevcut olduğunu zannetmiştir.

33615) Bk. Journal Asiatiqııe, 1847, t. IX, s. 52-66.

337[273)’ Köroğlu havalarından «Kırat gel», «Kırat» ile birkaç türlü «Turna» adlı havanın —ki türküsünde Keşan ve Horasan adları da geçer— Karsta ve Sahatçukurunda (İravan) bugün de söylenmekte olduğunu, Karslı olup, o çevrenin halkiyat ve etnoğrafyasiyle uğraşan bir talebem söylemektedir.]

338• Şobratıye .Soçenenyi Çokana Valiklıanova, ş. 417.

339^27S) Bk. Kaujmanski' Sbornik, Moskova, 1910, s. 203-218; orada dans sahnesinden alman resimler de bulunuyor.

340^) Bk. meselâ Verşçagin tarafından yapılan meşhur resim, Schuy 1 er, a. e. s. 132.

-⁸⁰) Bk. Castagne, Russie slave et Russie twfque (Revue du Monde Musulman, vol. LVI. s. 205; J. R. Mott, The Moslim ıoorld of To-Da.y.

London, 1925, s. 224.

341-8i) Tıırkistansky Pravda, 11/3/1942.

-82) Revue du Monde Musulman, t. 56, p, 242-4.

-8°') j_,c Congres du monde musulman. Paris, 1926.

342^'⁴⁾ Hindistanlı Bereketullah ve Şeyh Sa’id, Rusyada iken Kur’anla komünizmi birleştirmek yolunda makaleler yazmışlarsa da, hiçbir tesiri olmamıştır.

343^) Yahudi işi sanılan bu «Taqya» (kelepuş) kırın bugünkü Türklere eski Khazar Türklerinden geçmiş olması pek muhtemeldir.

344 Nesebi hakkındaki malûmatı bana şahsan not ettirmişti; Telfiq c. II, s. 412, 440 da da kendisini Bekçura Khana isal eden şeceresi zikredilmiştir.

345[-»«) Bu eser basıldıktan sonra Murad Efendi Çögeçekte 5 İlkteşrin 1935 te

346 yaşında vefat etmiştir. Son defa İstanbulda 1926 da bulunmuştur, bk. «Vakit,> gazetesi, .10/6/1926.]

347^) Kazak ve Başkurt hayatının cazibliği rus muharrirlerinden birçoklarının dikkatin, celbetmiştir. ' Feoc u-ov’un Step Skazalas -ve Kr a şenin- r. ı^xk o v ’un Emile nâm romanları mühimdir. Burada rus terbiyesi alan zekâ ve istidadile medenî cemiyetin dikkatini çeken münevver erkek ve kız Başkurtların vatanlarına döndükten sonra, bütün medeniyetten vazgeçip başkurt hayatına dalarak kayboldukları tasvir edilmiştir. Bozkır Türk medeniyetini tetkik edenler ve ruhiyatçılar için bu husus, mühim bir mevzudur.

348 Burada elbette 209-210 da zikri geçen Baraq B., Tursun B., Undan b. Şıgay değil, kendi çağdaşı olan ve s. 251-52 de mezkûr Baraq b. , Bubanqul muraddir.

34920î>) Bunu, Abdurreşid Kadı anlattı. Haydar Mirza Semerkandm zaptından sonra orada kaym&kamlık vazifesine tâyin olunmuş, yerli ahali için mektep, has- tahane gibi müesseseler kurmuş ve kendisini ahaliye sevdirmiş, bu da Rusların dikkatini çekmiş olduğundan. Semerkand kaymakamlığından azledilmiştir; bunu Amerikalı Schuyler (Turkestan, I, 167) da söylemektedir.

300. 
     350tim i n s k i, Pisma k Pobedonostsevu, Kazan, 1885, s: 176.
     

351 Mercanı Mecmuası, Kazan, 1915, s. 347.

352 y. v. Grigoryev, Vostoçnıy ili Kitayski Turkestan, II, Petersburg. 1873, s. 354-389, 437, 477, 498.

353^) İsmail Bey, o zaman yeni istilâ edilmiş olan Türkistan hariç bırakılan eski bir istatistiği esas edinmiştir.

354^) İstanbulluların türkçede ahengi, son yıllar zarfında Avrupa ve Levant dillerinin tesiriyle hasıl olan yeni «zevkler» e göre katı olarak değiştirmekte ol-

dukları, bazı miitahassıslarca söyleniyor. Her halde Türkün esas ve müşterek millî malı olan kalın «k» (q) ve «sağır nun» (n) bırakılmakta, «qız», «qış» kelimelerin ortasındaki «I» sesi de biraz daha incelmek temayülünü göstermektedir. Fransızcada «n» kullandıkları halde, Türkçe «oğlunu gördüm», ile «oğlunu, gör-, düm» tâbirlerini, «onun oğlunu gördüm» ve «senin oğlunu gördüm» şekillerinde uzatarak kullanmayı tercih ediyorlar. Diğer Türk kavimlerinin, bilhassa Hazar ötesi lehçelerin bu «q» ve «n» hususunda İstanbul lehçesi lehine fedakârlık edecekleri tasavvur bile edilemez.

355 Sonradan Ziya Gökalp Boy »Türle» kelimesini, yalnız Oğuz zümresine tatbikle, Türkiye ve onun haricindeki Türklerin heyeti mecmuasına «Turan* kelimesini kullanmak istemiş ve bu ıstılahları epeyce karışık şekle sokmuştur. Ma- carisianda ise Turan kelimesi hâlâ eskisi gibi doğru- alarak «Ural-Altay kavim- leri» mânasında kullanıyor, ve bu isimde parlamentoda nüfuz sahibi olan bir cemiyet tc yıllardânberi yaşamaktadır.

356 Bahri Hazarın cenubî sahil mıntakaları sekenesi' hakkında alman B. Dorn ve rus Melgunov vc İngiliz H. L. Rabbino’nun tetkikatı (Leş provinces Caspîennes de la Perse, Paris, 1917; Mazandaran and Astarâbad, London,- 1928.»: bu denizin şimal sahillerinin ve Şimalî Kafkasyanm sekenesi hakkında 1897 ve 1925 senelerine ait Rus nüfus tahriri neşriyatı, ayrı vilâyetlerin istatistik komiteleri ve

357«zemstvo» neşriyatı başlıca mercilerdir

358^a07) A Manuaİ on the Turanians and Pan-Turanism, compiled by the Geog- raphical Section of the Naval Intellegence Division, Naval Staff and Adıiiirality. Prited by Fredrich Hail, Oxford, 1918 (harita üzerinde tarihi böyle yazılmıştır), s. 222-223. [Bü eseri tertip edenin Sir Denison Ross öldüğünü, sonradan bu zatın kendi ağzından öğrendim.] -

359^°8) Edil Cayıo. Sırderva -f belgili curtqa eski suv -f- tattı, demdi tar- maqtı -f özen, irtış, Ceti Suv + Osı bes suv arası -f San Arqa değen cer idi -*- tuvıp Ösken balasın -f aybmdı Er Alaç der idi.

360 Türkistan iki dünya esigi goy, -f- Türkistan er Türktün beşiği goy, •+• Tamaşa Türkistanday çerde tüvgan, -\- Türktün Tenribergen nesibi goy. + Ertede «Türkistan» dı «Turan» desken, -f Turanda er Türügüm tuvıb ösken; J-

qasıyattı Issıq Köldin, + bavınnda dünya körgen Türük kök-cal. + Ertede Okıs Yaqsart - Ceyhun Seyhun + Türükter bil ikevin «derya» diytun; + kiyeli sol iki

nışpan, tungıyıq oy, bulat ciğer, + Çmgızday arıstannm qur’atı da + adam- nın cüregine ciğer berer. + Turartnm biyleri bar Turagayday, + sol biyden Temir tuvgan ot bob oynay. + Ot çaçıb cer cüzüne Aqsaq Temir + carq eüp öte çıqqan nacagayday. + Turandı maqtamaymm tüptü tekke, -f onsız aq Turan tanış qalay çetke: + sırlasqan üyde otırıb asban-kök ben -f* bilgiç az cetken cüyrük Uluq Bekke. + Asıl qan qasıyattı Türük qanı + sol qannan İbni Sina Abu Alı; -f moldığı biliminin siyqır derlik + dünyaga mınday adam tuvdı ma ab ?.+ Türüktün kim kemitken müzikesin ? 4- Farabi togız çekti dombırasm + çert- kende toqsan togız ’ türlendirib 4* cubanıb kim tıymagan közdin casm?. + T^u“ randa Türk oynagan usab otqa, -j- Türükten basqa ot bob can tuvıb pa?. + köp Türük ençi alısıb tarasqanda, + Qazaqda qara çanraq qalgan coq ba?.

361^) Cihan değen ne nerse ? -f Alaqannin avdanı, -f bir avdanda köp ten- ri -f buluvdm tüptü coq seni. + Tenri köktiii tenrisi, + kükresin kögin biyle- sin; -f cer tenrisi Temir men, -f- cerime Tenri tiymesin. -f Kök' TenrisiTenrinin f tuqumu coq, zatı coq; -f cer tenrisi Temirdin -f tuqumu Türk, zatı ot.

362•’3ii) Alışta avır azab çekken bavrım! + Kuvargan bayçeçekdey kepken tavrım! -f Qamagan qalıii cavdın ortasında 4- köl qılıb közdin casın tokken bav- Tim! -f- Aidindi avır qaygı cabqan bavrım! -J- Ömrünçe cafa körgen çattan bav- rım! --f- Tüksigen cüregi tas cavız candar 4~ tiridey terin tohab cat«^ar* bavrım! 4- Apırmay! imespi-ydi altın Altay -f anamız bizdi tapqan?. asav tayday + bavrm da cürmeppedik salıp oynaq?. + Cüzümüz imespi-ydi carqm ayday ? -i- Alalı altın saqa atısbappek ? Tebisib bir tösekte catısbabbek ? Altayday anamızdm aq sütünen 4- birge imib, birge demin tatısbappek ? Turmappi-d* bizdin üçün mül- dür bulaq -f- Sıldırab sılıq sılıq navdan qulap? -f- Dayar bop uçqan qusday soq- qan quyun 4- tilesek bir bir tulpar biyine puraq? 4~ Attaydın altm künü erke- letip 4- kelgende colbarıs bob cana er cetib 4" Aqteniz, Qarateniz arcagma 4- bavırım! meni tastab qaldın ketib!. -f- Men qaldım cas balapan, qanat qaqpay, -f- uçam deb umtulsam da damıl tappay -j- cön silter, col körsetir can bolmâdı |- cavız cav qoysmb’ indi meni atpay ? -f- Qorgasm cas cürekke oğı battı 4“ küna- sız taza qanım suvday aqtı, -f qansırap elim qurub esten taydım ■+■ qarangı abaqtıga berik çaptı, -f Körmeymin keçe cürgen qır, saydı da + kündüzgün, tünde kümüs nurlı aydı da, -f ardaqtab, çın cibektey urayg’ urap + öslrgen altm anam Altaydı daj -f Apırmay! ayııldıqba qalm toptan -f çayılıb qaylpaytu- gan cavgan oqtan Türüktün colbarıstay cüreginen 4- çim men qorqaq qul bob cavdan buqqan?. Çarq urup erkk’ umtulgan Türiik canı 4- Ç^ın* men avırdıma bitipi khalı?. 4" Ot sönib cürektegi, quruduma 4- qaynagan tamardagı ata qam? 4* Bavırım! Sen o caqta, men bu caqta 4- qaygıdan ,qan cutamız. 'Bizdin atqa 4- layıqba qul bob turuv?; kel gitelik 4- Altayga, ata miras altm taqqa.

312. 
     363Cer cüzün Tupan basseken -f Asqar tavdan asseken -f Tavday tol- qm quturup -f- uvlı kübik çaçseken... Zavlagan ot calgız can -f- cer minezdi coq adam -f- zavlap turgan otımnan caratar iyim cana adam.
     

364 Ay albardı, albardı + Sersembayda zar bardı + Zardan basqa ne balsın -f Çıqpagan quru can qaldı. -f Bitegeli bargqıttay -f Bileş Belden ayfıl- dım, -f- baldan qalgan sarqttay -J- Kümüs Külden ayrıldım, -f- ay müyüzdü aq qoçqar -f aqtılı qoydı böri aldı -f Çorqıragan canavar -f- çılqılardı, Ur aldı!!

365ni4) Yolımızda çöller, suvlar tenizler; 4- basguçisın tanıp bolmaslıç izler. -f Şu izlemi basıp, tenizler keçip, -f büyük emel bilen baramız bizler 4- Yüreklerde saq!ap kelgen emeller + yollardağı tenizlerden ulugraq + Ezilgenler tilek tiler buyolı burungudan tolugraq. + Mehkem qılıb bağlanılgari kemerler.4- Tezirek! qanat! quşlar yanlığ uçaylıq 4- ken çöllerden, tenizlerden keçeylik 4- Şarqnın eski çigelini yiçeylik.

366 Baqırguçı, ökürgüçi bir tavuş 4* baturlamın can suragan tavşıdır -f* Yıqıtguçı, agdarguçı qozgalış, -f yaqmdagı zqr küreşnin başıdır -f- Tentekler dek karar yerin bialmay + ünge -münge. özni urgan- düşmandır; -f ken yürekde tura almay, sıgalmay + taşıb ketken yoqsüldağı imandır. Ulug, qattıg agdar- guçı bir küreş -|- ya bar bolış, ya yoq bolış... yoq yaraş.

367^31C) tutqunlar... ey ezilgen, + ey cpynalgan yoq|Sul eller; -f ey limıdsiz, ey çızılgan -f dar aldığa.. appaq diller! 4- Ey biveler, biçareler, • |- ey hâglângan kişenlerge; 4- ey erk üçün evvareler, 4” köp yalınman siz önler- ge (onlarga) 4- Bönlerden aman kütmek 4- tenteklernin işidir ol; 4. her ma- ’iıi’ni hatlap (atlap) ötmek 4- turmuşta en togrü bir yol. 4- zulm aldında her bir nerse 4- ihtimal ki boyun iğer; 4- eğer zulum evege kelse, 4- kök başı da yerge tiğer. 4“ Hayvanlarga, ınsanlarga 4* zalim ige bolmay qalmas; 4 fâqât, erkin vicdazılarga 4- ige bolmaq mümkin imes.

368 Khalq tenizdir, khalq tolqmdır, khalq küçdür, -f Khalq isyandır, khalq alavdır, khalq öçdür. 4- Khalq qozgalsa küç yoqtur, kim qozgatsm; -f quvvet yoq kim, khalq isteğin yoq etsin. 4- Khalq isyanı saltanatni yoq qıldı, -f- 4chalq istedi: tac u takhtlar yıqıldı... -f Khalq isteydir:, azad bolsun bu ülke, -f- ketsün' onun başmdagı kölenke. 4- Bir qozgalır, bir köpürer, bir qaynar; + bir ıntılır, bir havlıqar, bir oynar; + yoqlıqnı da açlıqnı da yoq eter, 4- öz yur- tunu her nersege toq eder.

369 Zor teniznin tolqunıdır bagrıda 4- yüz yıllarmn qaniı, qorqunç izi bar 4- Yumşaq suvdan biriktirgen agzıda 4-§efqat bilmes isyanlarının sözi bar f- -Qanday mağrur ahmaqlar kim, tın yerde — yad alurlar om qargab, sökmekden... -j- Köpürür ol, havlıqar ol, taşar ol, 4- göriiiizden nagra tartıp aşar ol.

370^{ ü}) Kavmî teşekkül itibariyle Türklerin 1. Garp (yahut Cenubi garbi) Tiiıkleri. 2. «Orta Türk'ler». 3. «Şark Türkleri» gruplarında toplandıqi fikri, tarafından ve Abdullah Battal ile Köprülüzade taraflarından Türk tarih ve lisaniyatına ait neşrolunan eserlerde kabul edilmiştir. Bu tasnife ait ilk makale 1913 yılında Kazanda münteşir «Mektep» mecmuasında tarafımdan neşrolundu. Sonra (1915 te) «Kısa Türk ve Tatar tarihi» kitabımda (s. 1-2) ve Ferganede Kho- kandda münteşir «Yurt» mecmuasında neşrolunan «Millî ve ruhani baylığımız» adlı makalemde yine bu tasnif esas olarak kabul olunmuştur.

371³²°) 1917 yılında böyle düşünüyorduk; şimdi ise istiklâl şiarı hâkim oldu ve

müstakil Türkilinde dahilî siyasî teşkilâtın ve ülkeyi vilâyetlere taksimin etnografyaya göre değil, sırf coğrafî ve İktisadî esaslara dayandırılması icap ettiği ileri sürülüyor.

372 Bu maruza, Moskova kongresinin Petersbürgda matbu mazbataalnnda s. 154-159 da neşredilmiş ve Berîinde münteşir Der Neue Orient mecmuasının 1917

373. 0) Vambery, Russlands Machstellung in Asien, Leipzig, 1871, s. 88.

374^) «Yeni Rusluk»un hususiyetleri, kitabın ilk tabında s. 592-620 de mufassal olarak anlatılmıştır.

375 Bıı hattın inşası 1938 de tamam olup, mezkûr yılın ağustos 24'finde Rıza >ah tarafından açılmıştır.]

376 Ben bu meseleyi ««Cihan İçtimaî inkılâbı yahut içtimai irtica ihtimalleri karşısında Şark münevverlerine terettüp eden vazifeler» unvaniyle 1922 Haziranında Semerkand şimalindeki Bidene’de yazdığım yazılarda (ki bunların biı kısmı «Yeni Kafkasya» mecmuasında 1926, . 16, 18, 19 «Komünistlerin Şark siya

seti» unvanlı makaleler şeklinde intişar etmiştir) ve 15 Nisan 1923 tarihiyle Ak- çuraoğlu Yusuf, Ağaoğlu Ahmet ve Soysallıoğlu İsmail Suphi beyler namına Meş- hedden, o aralık açılan şehbenderlik vasitâsiyle gönderdiğim uzun siyasi mektupta mufassalen anlatmışımdır. Hfu- iki yazının nüshaları Akçuraoğlu Yusufun hususi kütüphanesinde ve kendi kütüphanemde mahfuz bulunmaktadır.

Biz bu mektup ve mâruzâtı yazarken meselâ transız siyasi âlimi Dr. A. 1*. Lcgendre’in maruf eserinde (Qwo vadis Eııropa?, Paris, 1920, p. 40-49, 113-137) bol- şevizmi ancak Almanların. İslâm âlemiyle, Step kavimleri, Türk ve Moğollarla birleşmelerini temin edecek bir vasıta ve biıv geçici hareket telâkki ederek yazdıklarının Türk aydınlarından Fransız âşıkı olanların, hattâ Cemal Paşa gibilerin, zihinleri üzerinde ne kadar derin yanlışlıklar yerleştirmekte olduğunu görmüş bulunuyorduk. Bolşevikleı* gûya ancak «utilize» edileceklerdi. Türkler için komşuları olan RusarijFrar.sızlardan öğrenebileceklerini zannetmek kadar büyük bir gafîe. tasavvur olunamaz.

37714) Tarikh-İ Mubarakshah, ed. Denison Ross, London, 1927. p. 36.

378 Divân-i Kebîr, Viyana Saray Kütüphanesi yazması, Mxt 155. vr. 140b.

379 Bu müşterek örtatürk edebî dilinin Kazak, Özbek, Kenttürk, Başkurt vc Tatar şivelerinden alınan numuneleri benim bu sene intişar eden «Türlcili haritasına ait izahlar» nam eserimde, s. 23-25 te'verilmiştir].

380 W. W. Ziııserlirıg, Oroşcnye na Amudariye, izdanye Upravlenya Vodnago Khoziaystva Sredney Aziyi, Moskova 1927. s. 553-557. '.