A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Başkurtlar ve
Kalmuklar
Diğer taraftan Kalmuklarm Batı Sibiryada ve Baş- kurdüstanda «Tura hanları» nın Ruslarla savaşı devam ettirmelerine, keza bu hanların yenilmesinden sonra Başkurtların siyasî hareketlerine olan siyasî tesirleri ve ehemmiyetleri kaydedilmek icabeder. Rus tehlikesini pek iyi takdir eden Evliya Çelebi, Kaimuklan ziyaret ettikten sonra «Bu qavm-i Qalmakh dakhi olmazsa qavm-i Mosqov kâfiri dakhi cümle dünyayı qabze-i tasarrufa alırdı» demiştir ^u*). Başkurtların mühim bir bölümü Kalmuk- larla eyi geçiniyorlar ve, Evliya Çelebinin de dediği gibi, onlara tâbi bulunuyorlardı. Başkurtlar, Ruslara karşı mücadelelerinde onların hariçle olan meşguliyetlerinden ve muharebelerinden güzel istifade ederlerdi. Kalmuklarm bazı bölümleri de bu hareketlere iltihak ederlerdi. Başkurtların 1663 yılındaki isyanına Kalmuklar Yedisan ve Altı-Oğuî


Nögaylarından 4000 kadar askerle iştirak etmişlerdi. Başkurt reislerinden Devlet-Berdi oğlu îşmemet bunlarla birlikte «Ufa»ya taarruz etti¹¹⁰). Yirmi yıl sonra 1683 vakıalarında Kalmuklardan Ayüke Han ve Da- dubek Başkurdüstanın «Nogay Yolu» kısmında Çurtanlı Kölde 40.000 kadar Kalmuk askeriyle Başkurtlara yardıma geldiler. Ekincilikle meşgul olan Tatarlar, Çuvaş ve Çeremişler bu seferlerden pek mutazarrır oluyor ve Ruslarla birlikte hareket ediyorlar; bunun cezası olarak dâ neticede yeniden yağma ediliyorlardı. Halbuki Cenubî Uraldaki Tatar

lar, bilhassa Ufa Tatarları «Tura» hanları zamanında Başkurtîarla beraber, hanlara yardım ediyorlardı¹⁶²). Birinci Petronun Demirbaş Şarl ile olan savaşları sırasında Başkurtlar Kalmuklarla müttefikan rus vilâyetlerine hücum ettiler. «Şamar» ve «Kama» ırmakları arasındaki bütün rus göçmen kasabaları Kalmuk ve Başkurtlar tarafından yağma edilip yıkıldı. Rusların emir ve tâbiiyetlerine geçmiyen bu Başkurtîarla Kal- mukların müşterek yaylaları, Bökey Orda şimalindeki küçük ve büyük «Irgız» ırmakları arasında bulunuyordu¹⁶³). Burada her iki kavmin mühim bir kısmı beraber konup göçer ve Edilin batı tarafına da geçerek rus kasabalarını yağma v_e tahrip ederlerdi. Şimdiki Saratov (=Sarı Tag) hududundaki rus kasabaları 1710 yılında mütemadiyen bu taarruzlara uğradı. Başkurtlar, Kalmuklarm Şimalî Kafkasyaya olan sefer-

lerine de iştirak etmişlerdi. 1710 yılında İstanbula, Kalmuk hanı Ayüke ile Başkurt (İstek) larm elçileri (önce «Mehmed Salih» adında birisi, sonra Pehlivan-Kul adında başka biri) geldi ve Kırgızlarla müttefikan Rusyaya karşı harbettiklerini, Terek kalesinde 40.000 kadar rus askerini tamamile yok ettiklerini söylediler ve yardım istediler¹⁶⁴).

Khıyvaya Subhan-Kulı Han tarafından vali tayin edilen «Şah Niyaz Eşik Ağa Başı» daha 1 700 yılında Rus imparatoruna tâbiiyet arzetmişti. 1719 yılında Astarkhanda bulunan Birinci Petro Hazar Denizinin doğu kıyılarına kaleler yaptırmak ve Khorezmi yavaşça işgal etmek maksadıyla, hıristiyan olmuş olan «Kabardı mirzası Devlet Girey Bekoviç»in ve kardeşleri Süyünç ve Ak Mirzaların idaresinde 3000 kişilik asker gönderdi. Bu askerlerin yok olmasına Kalmuk Ayüke Hande Başkurtlar sebep olmuştur. Ayüke’nin Khıyva hanı Şir Gazinin yanında bulunan elçisi «Açinsen Qaşuq» ve Ayükeye tâbi «Darcı Sultan» Rusların* asıl maksadının ne olduğunu Khıyva hükümetine, Kongrat ve Nayman beğlerine haber verdiler. Neticede rus askeri tamamen yok edildi.