A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

ıtî2) Bu da yukarıda s. 269 da zikri geçen Haydar Mirza Sırtlanov’un

oğludur.

ınri) Bk. E. teodorov, «1905 İnkılâbı ve Türkistanm yerlileri», Novıy -Vostok, ,X-XI_; 28.

kentte güıcü Caparidze’nin idaresinde birinci Türkistan sosyal-demokrat kongresi toplandı. Kongrenin kararları arasında yerli ahali içinde işlemek hakkında da bir karar vardıysa da, tatbik edilmedi. Sosyalistlerle azçok temasta bulunan birisi de Tatarlardan İsmail Âbidî idi. Bunun vâsıtasıyla yerlilerle temasa giren sosyalistler müsteşrik Viatkin ve Na- livkin idi. İsmail A'bidî bunlarla birlikte «Terakki» adında bir gazete çıkardı. Ancak yirmi sayı çıktıktan sonra hükümet tarafından kapatılan bu gazete, ilerleme ve yenileşme fikirlerinden /bahsetti, yerli işçileri teşkil meseleleriyle uğraştı.

Rusya hükümeti, sosyalistleri ve ihtilâlcileri, daha çok Sibiryaya sürüyordu. Türkistanda bunlar az bulunuyordu. Eğer kuvvetli ihtilâlciler gelmiş olaydı, Türkistanlılara tesiri olabilirdi. Kazaklar arasında sürgünde bulunan Mikhailis’in kazak şâiri Abay ile teması neticesinde, Kazaklar içinde bazı liberal felsefî fikirler, Abaym türkçe şiirleri vâsıtasıyla yayılmıştı. [Türkistanda yerlilerle azçok temasta bulunan ihtilâlciler, «es-er» (yani: sosyalist - revolüsyöner) fırkasına mensuptu. Bunlar ise, rus köylüsünün menfaatini gözeten, aynı zamanda milliyetçi bir fırka olduğundan, Türkistanda kolonizasyon ve müstemlekecilik babında çar hükümetinden fazla çalıştılar. («Halkçı sosyalist» Şkapski ile «es- v-r» terden Roma, Yaguışev, Mikhailov adındakiler, rus muhaceret ve iskân idaresinin memurları idiler. Bunlar, 1905 yılında hükümetin ru3 göçmenlerini yerleştirmek için Kazak-Kırgızlar arasında toprak tetkika- tında bulunan fırkalardan birini («Şkapski Fırkası») teşkil ettiler. Bunlar, Rusya hükümeti tarafından Türkistanda toprağın Kazak-Kırgızlar- c'an alınıp, Rus Kozakları eline verilmesine muhaliftiler. Çünkü Kozak- İar o toprağı, ancak eski sahipleri olan Kırgız-Kazaklara kiraya vermekle iktifa ediyorlar, kendi mülklerine diğer «Mujik» rus göçmenlerini yerleştirmiyorlardı. Şkapski fırkası ise, çok sayıda köylü-mujik göçmen getirmeğe çalıştı. Hattâ kendi fırkası için (Kazak-Kırgızlardan korktuğundan) hükümetten silâh ve mühimmat istedi. Sonradan Kerenski zamanında, Cenubî Türkistanlın Tdaresine memur edilen heyetin âzası olan Şkapski, bilgili bir adamdı. Amu Derya şubesinde yerlilerin toprak meselelerine, oradaki eski ekincilik âdetlerine ve.Yedisuda toprak meselesine ait- pek mühim eser ve bazı makaleler neşretmişti. «Roma» ise, Almatı es-erlerinin başkanı idi. Yaguşev, es-erlerin Maksimalist yani müfritler zümresine dahildi. Bunların yerlilerden toprak gasıbı babında gösterdikleri taşkınlığa, umumî vâli Tevaşev bile mukabele gösterdi. Çarın vâlileri ve fabrikacılar, daha ziyade âsayiş ve pamuk ekiminin miişkilâtsız gelişmesi cihetine ehemmiyet veriyorlar; ziraat nezareti mümessilleri ve rus köylülerini temsil eden es-erler ise, rus göçmenleri yer-

leştirmek hususuna ehemmiyet veriyorlardı. Türkistana göçmen göndermek, Rusya içindeki çiftlik sahipleri-alpagutları kurtarmak için biricik çare olduğunu bildikleri halde, bu es-erlerin bilhassa göçe ehemmiyet vermeleri, ıus emperyalizm taassubundan ve rus köylülerine yaranmak istemelerinden ileri geliyordu. Umumî vali general Tevaşevin 1905 sonteşrininde ölümünden sonra,, yerine gelen general Subbotiç ise, Şkapski grupunu dağıttı ve es-erleri tevkif etti.

Böyle iken yine es-erler, hazan Türkistan yerli köylüleri arasında da inkılâp propagandası yapmaktan geri kalmıyorlardı. 24 temmuz 1905 te Yaguşev, Evliya-Atada topladığı rus köylü toplantısına, yerli türk köylülerini de çağırmıştı. 1912-1913 yıllarından başlayıp Türkistan Türkleri arasında siyâsî hareketler başlamağa, teşkilâtlar vücude gelmeğe yüz tuttuğu zaman yerli Türklerle sıkı siyasî münasebeti, diğer sosyalistlere göre, es-erl.er kurabildiler.