A zeki veliDÎ togan bugünkü TÜRKİLİ (TÜRKİstan) ve yakın

Türkistandaki başkaldırmalar, 1918 yılında gayrı- Ferganede muntazam bir surette her yerde baş gösterdi. Ka-

Basmacılık zakistanm «Arka» bölümünde, daha 1916 isya

nında önderlik eden Kiyki Batır, yine ozaman Khıyvada isyan eden Ciineyd Han, faaliyette idiler. Fakat bu hareketin

^ıno) G. Safarov, Kolonianaya Revoliutsia, Taşkent 1921, s. 80 ve devamı.

merkezi Fergane oldu. Fergap.edeki kıyamcılara «basmacı» denildiğinden bu ad, her yerdeki kıyamcılara verilir oldu.

«Basmacı», basmak mandarından «baskıncı» ve hücum edici mâ- vı asiyi e önce eşİ-iya çetelerine denilmiş. Çar zamanında bu gibi çeteler, Türkmen is l a n d a, Raşkurdüstan ve Kırımda, istiklâl kaybedilip rus hâkimiyeti yerleşmek, üzere olduğu zaman yaşamıştır. Başkurtlar bunlara Horasan ıstılahı ile «‘ayyar» demişlerdir. Kırımda (ve onlardan alınarak Ukraynada) «haydamak» ıstılahları kullanılmış; Başkurtlarda Buranbay, Kırımda Halim, Semeıkandda Namaz gibi kahramanlar meşhur olmuştur. Bunlar, müslümanlara dokunmayıp yalnız Rusları, rus fabrikalarını yagnıa. ederler' ve çok defa aldıkları ganimetleri ahaliye üleştirirlerdi. Ferganc.de bu gibi unsurlar, çar zamanında da ekıük olmamıştır. Pamuk ekiminin gelişmesinden soıya Ferganedeki İktisadî durumun;..fetialaşma- sı dolayısıyla eşkıyalığın ve cinayetlerin çoğaldığını, yukarda söylemiştik. Eski basmacılarda ve Türkiye çetelerinde olduğu gibi, Türkistan Özbek ve Türkmen çetelerinin c:!e manevî önderi «Köroğlu»dur. Bukha- vâ, Semeıkand, Cızakh ve Türkmen basmacıları geceleri toplanarak «Köroğlu» ve diğer destanları okurlar. Zahiren eşkıyalık gibi görünen bu hareket, geniş halk kütlesinin düşüncelerinin ve heyecanının tercümanı (dur. Bu münasebetle Akcuraoğlu Yusuf Bey, Sırpların istiklâl ihtilâllerinde ıoî oynıyan «Hödük»lerin, Yunan istiklâl hareketlerindeki «Kleft» ve «Palikaryaların ela yan milliyetperver ihtilâlci ve yarı eşkıyalardan ibaret olduğunu hatırlatmaktadır ^,'¹). !918 yılından sonra kurulan basmacı yığınlarının birçokları ve en nüfuzluları, eski Köroğlu ananesiyle kat'iyen münasebeti olmıyan ağırbaşlı köy ilerigelenleri, bazan tahsilli kimseler oldularsa da, hepsine «basmacı» adı verilmiştir. Bundan dolayı «basmacı» kelimesi, Türkistand.a şimdi «siyasî çete» ve daha doğrusu müstevlilere karşı sömürge ahalisinin isyanını temsil eden «çete»îeı mânasında kullanılır. Özbek ve Kazak basınında şimdi, «Çin basmacıları», «Cezayir basmacıları», «Pîind basmacıları» diye yazılmaktadır.

1917 ihtilâli zamanında basmacılardan Ferganede Merginan civarında Mehmed Emin lSek_r Khokand civarında Kiçkine Irgeş admdaki- leri pek meşhur idiler. O yılın sonunda bunlardan birincisi Khokandda Türkistan Millî Plükû'meti kurulmadan daha önce, Irgeş ise millî hükümetin kuruluşundan sonra hürriyet ve inkılâp yolunda çalışmak niyetiyle Khokand Millî hükümetine dehalet ettiler ve kabul olundular. Mehmed Emin Bek Margilân polis müdürü, Irgeş ise Khokand hükümetinin polis ²⁹⁴ ve asker başkanı tâyin olundular ve kendilerinin eski silâh arkadaşlarını da maiyetlerine toplamış idiler. Gensberg’in dediği gibi, Khokand Millî Hükümetinin bir tek askerî dayanağı bunlardan ibaret olup, pek değerli hizmetler göstermişlerdir.

Khokandda bolşevikler ile Ermeni daşnakları hücum edeceği zaman (1918 şubatında) Irgeş, Khokandın İç kalesinde bulunan Rus kuvvetlerinin silahsızlandırılmasını teklif etmiş, fakat hükümet 2 sonkânundan başlıyarak hükümete riyaset eden Çokayoğlu Mustafa ve bazı diğer hükümet âzaîarı tereddüt ederek kabul etmemek hatasında bulunmuşlar vefTaşkentten gelen bolşevikler ve Ermeniler, Millî Hükümeti devirmiş ve şehri tulumbalardan gaz serperek ateşe verip, harap etmişlerdir./Hükümet âzalarmdan bazıları mahbus olup ve bazıları firar ettikten sonra Irgeş kendi başına iş görmüş ve köylere çekilmiştir. Mehmed Emin Bek de Margilândan çekilmiş ve kendisini «emir leşker» ilân etmişti. Kiçkinc Irgeş, Khokand civarında 12 gün. devam eden muharebede şehit oldu. Fergane basmacılarının başkanı Kürşirmet (Şirmehmet) Bekin hâtıra- tmda bu münasebetle, «Irgeş şehit olduktan sonra Ruslar bunun arkadaşlarını bin türlü işkenceler ile öldürdüler, kadınlarıyım memelerini kestiler. Söz almak için çocukların başlarına çivi çaktılar» demektedir²⁹⁵). Kjçkine Irgeşin şehadetinden sonra yerine Kâtte Irgeş geçti.

Mehmed Emin Bek ise aslen Mergilân şehrinden olup, ozaman 23 • yaşında idi. Bunlara ozaman Oş şehri ahalisinden çok cengâver olan Khalkhoca ²⁹⁶) (43 yaşında) ve Endicaftdan Parpi (35 yaşında), Nav- kat civarındaki Kıpçaklardan Kökcar kasabasından Muhiddm Bek (40 yaşında), Nemengândan Aman Pehlivan (50 yaşında), Mergilân tüm‘ *ı Gerbadda köyünden Kürşirmet (23 yaşında), onun biraderi Nurmehmed Bek (Î8 yaşında), özkend civarındaki Kırgızlardan Canıbek Kadı (50 yaşında), yine Nemengânda Gaşabe köyünden Rahman Kul Bek kıyam hareketine iştirak etmişler ve ahaliden etraflarına asker toplayıp, şehirler hariç olmak üzere, bütün bu tümen ve nahyeleri idare ve aynı zamanda Ruslar ile harb etmeğe başlamışlardır. Şirmehmed Bek kendi hâtıra-

unda Fergane hanları zamanından kalan bir ıstılahla «qorbaşı» ¹⁰⁴) tesmiye olunan bu beğler tarafından teşkil edilen ordunun esas unsuru hakkında dik basmacılar eski merdikâr ve rabotçiklerden ^H)n) ibaret idi» dernektedir. Gerçi ilk basmacı liderleri Khokand hükümeti hizmetinde bulunmuş ve mezkûr hükümetin dağıtılması üzerine dağa çıkmış zevattan ibaret idiyse de, Khokand hükümetinin rusça tahsil gören münevver âzalarının, kendilerini halk kütlesine tanıtmamış olduğu görülmektedir. Meselâ Şirmehmed Bek, kendi hatıratında Khokand hükümetinden bahsederken, bunun ciddî bir rolünü hatırlamıyor. Yalnız «Fergane Muhtariyet başlığı Taşkendlili Mir Âdil Bay idi» diye geçmektedir. Irgeş ve Mehmed Emin Beklerin şiarları, Fergane basmacılığının tarihini yazan Gensberg’e göre, «Türkistan, Türkistanlılarındır; Türkistandan ecnebi boyunduruğunu defedeceğiz», «fakir ahalinin en son entarisini soyan Rus ile harb» idi. Bunların işleri Fergane vilâyetindeki Rus köylülerine taarruz oldu. 1918 yılı sonteşrininde Khalkhoca 700 kadar asker ile Celâlâbâd yenındaki Blagoveşçensk ve Spask adlı rus kasabalarını bastı. Rusların kadınları bile müsellâh idi. Ellerinde üç top da vardı. 1919 yılı şubat 2 7 sinde bolşevikler ile birleşerek canlarını kurtardılar, fakat iki ay sonra bolşeviklerin yağmasına maruz kalınca basmacı reisi Mehmed Emin Bek ile anlaşmak ve isyan hareketine iltihak etmek fikrine geldiler. Bunlar Taşkend bolşeviklerinin müsaadesi ile kendilerinden «Krestiyan (yani Rus köylüsü) ordusu» namı ile bir kat’a teşkil etmiş ve 5 mayısta Monstrov namında birisini kendilerine kumandan intihap etmişlerdi. Bu zat ise, bolşevik düşmanı idi. Mehmed Emin Bek ile birleşmek için muhabereye başladı ve 22 ağustosta anlaştı ve birleştiler. Bunlar Fergane vilâyetinde demokrasi idare usulünü yerleştirecek oldular. Safonov kumandasındaki bolşevik kuvvetlerini mağlûp edip, Oş şehrini işgal ettiler. Kaşgar serhaddindeki Irkeştam kalesindeki 215 neferden ibaret Rus garnizonunu silâhsızlandırıp, Pamir garnizonunu kendilerine ilhak ettiler. Endican şehrini işgal tecrübelerinde muvaffak olamadılar. Bir taraftan Bukhara emiri ve Afganistan ile, diğer taraftan Sibiryadaki general Kolçak ve Kaşgardaki İngiliz konsolosu ile münasebet tesis ettiler ve yardım istediler. Fakat Mehmed Emin Bek Beyaz Rus generalini âli kumandan olarak tanımadığından, kendisine va'dolunan yardımı elde edemedi. Mâmafih Monstroy, çarın Kaşgardaki konsolosu Uspenskfden ^{297 298}

harbe ait bazı yardımlar alabildi. Mehmed Emin Bek. İrgeş rdu reisi Mehmed Emin Bekin kendisi, siyasîler müdürü de Monstrov idî. Mehmed Eminin harb erkânı da Belkin isminde bir Beyaz Rustu. Bunlar Mehmed Eminin ve arkadaşlarının etrafında toplanan askerlerin bir kısmını alay, tabur, ve bölüklere taksim edip, intizam vermeğe, iaşe hususlarını tanzim etmeğe çalıştılar. Az çok muntazam bir «Kırgız alayı» teşkil ettiler. Mehmed Emin Bek «Fergane Muvakkat Hükümeti»ne fazla millî şekil vermemek ve köylü Rusları korkutmamak maksadıyla rus usulünde «uyezd» (“tümen) taksimatını kabul edip, Beyaz Ruslardan «pristov» (polis müdürü) î.ar tâyin etti. Bununla beraber ordusunu, halis müslüman ordusu şeklinde muhafaza etti. Bu sırada sayısı 7000 kişiye baliğ olan Fergane ordusunun ancak bir kısmı, rusça «rota» ve «eskadron» lara taksim edilmiş, ekseriyeti ise eski Khokand usulünce «yüz», «pansad» (500), «kor- başılık»lardan ibaret olup, Mehmed Emimn kendisi de «emir leşker» tesmiye ediliyordu. Ağustos ve eylülde Fergane hareketi, Gensberg m de dediği gibi, «geniş ahali kütlesinin isyanı» şeklini almış idi. Tiirkıs- tanda bolşeviklerin vaziyeti çok müşkül bir devreye girmişti. Fakat eylül nihayetinde iş, basmacıların aleyhine olarak değişti.

Moskova daha komünist fırkasının 1919 senesi Bolşeviklerin mart ayında toplanan sekizinci kongresinde, mil- « Mülâyemet » livet ve şark meseleleri hakkında «şarklıları ok-