A zərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti Niyazi Əlikram oğlu Həsənov Bİznesin strateji İdarə ediLMƏSİ (Dərslik)

14.3. Göstəricilərin balanslaşdırılmış sisteminə əsasən innovasiyaların tətbiqi

Şirkətlərin fəaliyyətinin strateji planlaşdırılmasına yeni yanaşmalar önəmlidir və vacibdir. Bu baxımdan, təşkilat yeniliklər yeni formaların, təşkilati metodların, istehsalın və əməyin tənzimləməsinin mənimsənilməsi, təsir sahə­lə­ri­nin nisbətinin dəyişdirilməsi istiqamətində (həm üfüqi, həm də şaquli) struktur bölmələr, sosial qruplar və şirkətin ayrı-ayrı şəxsləri nəzərdə tutulur. Bundan başqa, innovasiyaların təşkilat istiqaməti innovativ aspekt ilə müşayiət olunmalıdır ki, elmi-texniki mühitdə fundamental şəkildə əldə edilən nəticələrlə bağlana bilsin.

Bu gün şirkətlərin idarə edilməsi, yalnız ehtiyaclara əsaslanmır, həm də innovasiyaların dəyərinin qiymətləndirilməsi tələb olunur ki, burada üç yanaşmadan birinə əsaslanaraq qiymətləndirmək mümkündür:
- qiymətin gəlir əsasında yanaşılması, gəlirlərin proqnozlaşdırılan axınına əsaslanaraq;
- bazar yanaşmaları, müqayisə edilə bilən obyektlərin analoji bazara əsaslanan dəyərlər;
- təkrar istehsalı (bərpanın və ya əvəzləmənin dəyəri) təşkil edən elementlərin və ya xərclərin dəyərinə əsaslanan bədxərc yanaşma.
Səmərəliliyin qiymətləndirilməsi və iqtisadiyyatın sənaye sektorunda innovasiya proseslərində idarəetmənin təşkili üçün innovasiya fəallığının indeksi istifadə olunur. O inteqral göstərici kimi hesablanır və onun əsasında subyektiv təhlili keçirən və xarakterizə edən innovasiyaları və ya innovasiya proseslərini analitiklərin nöqteyi - nəzərləri, yaxud digər meyarlar üzrə seçilən amillər qoyulmalıdır. Həmçinin, şirkətlərə təcrübədə "innovasiya ehtiyatı" göstəricisindən istifadə etməyi məsləhət görmək olar ki, potensialın və onun imkanlarının arasında fərqi təşkil edəni müəyyənləşdirə bilsinlər:
İR = İnP - İnV

Burada: İnP - innovasiya potensialı;

İnV - innovasiya imkanıdır.
Şirkətin innovasiya potensialının bazasını təşkil edənlər, kadrlar, istehsal və investisiya potensialları çıxış edir. Beləliklə, şirkətin innovasiya poten­sialının hesablaması zamanı bunları təşkil edənlər cəmlənəcəkdir:
İnP = LR + RR + İP
Burada: LR – kadr; RR-istehsal; İP - investisiya potensialıdır.
İnnovasiya ehtiyatına gəlincə, o, onun qiyməti potensialın və kom­po­nentlərdən hər birinin imkanlarının ölçüsünün arasında fərq kimi təqdim edilir:
İnR = (LR-KV) + (RR-PV) + (İP-İV)
­­
Burada:
LV - kadr imkanıdır;
PV – istehsal imkanıdır;
İV - investisiya imkanıdır.
Biz əgər V. İ Demidovun hesablamalarına əsaslansaq, innovasiyaların daxil edilməsi nəticəsində texniki istehsalat səviyyəsinin artımından iqtisadi səmərəsini qiymətləndirmək olduğunu görərik:

Et= VCt* (1 - Lpt1 / Lpt2)

Burada: Lpt1-dən innovasiyaların yayılması nəticəsində texniki səviy­yənin artımında illik iqtisadi səmərədir, Lpt2-ə qədər (dol).

VCt - innovasiyaların cəlb edilməsi nəticəsində xərclərin ümumi qiymə­tində dəyişən xərclərdir (dol).
Lpt2-ə qədər Lpt1 — innovasiyanın cəlb edilməsinə qədər və cəlb edildikdən sonra istehsalın texnolojı səviyyəsidir.
Tam ictimai-iqtisadi səmərənin əldə edilməsi şərtilə şirkətin innovasiya potensialının fəaliyyətinin səmərəsinin təqdim edilmiş əmsalı vahidə bərabərləşdirilməsi nümunəvi olaraq məcbur hesab edilir.
Eyni zamanda, innovasiyaların tətbiqi və şirkətin istehsal fəaliyyətinin səmərəliliyinin artmasında işçinin maddi marağı məqsədilə texniki səviyyənin artırılması üçün işçilərə (material, award) maddi dəstəyin ümumi göstəricisini təklif etmək olar:
∆ Ma = Cꞌ * Et * Lp1 / Lp2

Burada:
Cꞌ - balans gəlirinin ölçüsündə istehlak fondunun xüsusi çəkisidir;

Et - innovasiyaların yayılması nəticəsində baxılan istehsalat səviyyəsinin artımında illik iqtisadi səmərədir (dol);
Lp2-ə qədər Lp1 - vahidin paylarında onun artımı üzrə tədbirlərin keçirilməsindən sonra baxılan istehsalat səviyyələridir.
Burada mükafatın ölçüsü innovasiyaların tətbiqi nəticəsində texniki istehsalat səviyyəsinin artımı üçün şirkətin konkret işçisinə təqdim etmək olar necə:
B = (∆ Ma / n*12) * İPF *100 %

Burada:
n- işçilərin sayı adamla;

İPF (Individual Performance Factor)- əmək prosesində iştirakçıların əmsalıdır, təyin edilmiş i- son nəticələrə hər kəsin şəxsi töhfəsini nəzərə alaraq.
Alınmış innovasiyaları tətbiq edən şirkətlərin məcmu halda bütün risklərlə birgə, innovasiya layihəsinin həyata keçirilməsinin müxtəlif mərhələlərində müxtəlif meyilli ola bilər, lakin sonda hesab aparılması məcburidir.
İnnovasiya xarakterinin şirkətlərin bir sıra unikal xüsusiyyətləri mövcuddur:
- başqa bir innovasiya şirkəti ilə müqayisənin vahid bazası mövcud deyil, ona görə ki, innovasiyaların generasiyaedilməsi prosesinin həyata keçrilməsi keyfiyyətin normalarının hər konkret hadisəsi üçün təyin edilir;
- yalnız innovasiyalarla məşğul olan şirkətlərdə innovasiya proseslərinin keçirilməsi üçün aparılacaq zamanı planlaşdırmaq kifayət qədər çətindir;
- innovasiya şirkətinin inkişafı bazarın seqmentinin artmasını əhəmiyyətli dərəcədə qabaqlaya bilər ki, onlar işləyir və yekunda öz layihəsinin həyata keçrilməsinə gətirib çıxarmaya bilər;
- şirkətlərin innovasiyalı layihələrinin maliyyələşdirilməsi, biznes mələk­lə­rinin sayəsində həyata keçirilir və həyata keçirən innovasiya şirkətləri çox zaman hökumət dəstəyinə malikdir;
- əgər innovasiya şirkət tərəfindən deyilsə, onda onun illik statistik məlumatlarının dinamikasını təhlil etmək lazımdır.
Bir halda ki, bəzi analitiklər iddia edirlər ki, gənc şirkətlər yalnız səmərəliliyin nəticələrini son illər ərzində göstərə bilər və ümumiyyətlə, son yarımillik ərzində olan göstəricilər real vəziyyətini əks etdirə bilməz.
Daxili innovasiya rəqabətədavamlı strukturlarının inkişafını həyata ke­çirilə bilər və texnologiyaların kraudsorsinqin köməyi ilə mümkündür. Kraudsorsinqin hesabına və istehlak cəmiyyətinin inkişafı ilə birgə inkişaf etmək üçün biznesin əlavə olaraq alternativ imkanlarını bizə verir.
Kraudsorsinq, bu istifadəçi hesabı ilə innovasiyalardır ki, yəni bu istiqamətdə istehlakçıların mütləq mövcud olan arzusu ümidi ilə pulsuz yaradılmışdır və ya kiçik mükafat üçün öz ideyaları ilə bölüşmək və ona əsaslanaraq ki, bu ideyalar haçansa təcəssüm ediləcəkdir.
Bir sıra hesablama metodları prinsiplərini diqqətə alaraq, hesab edək ki, şirkətlərdə strateji innovasiya fəallığını idarə etmək üçün metodoloji yanaşma ilə, sənayenin optimallığının meyarı kimi nəzərə alınan innovasiya fəallığının inteqral indeksi istifadə olunmalıdır:
- İKT-də və tədqiq edilən regionun iqtisadiyyatında borc alınmaların ümumi sayına nisbətdə, tədqiqatlarda və hazırlanmış borc almalarına nisbətdə heyətin xüsusi çəkisi, faizlə;
- İnnovasiyalı malların həcmi, işlər, xidmətlər, ümumiyyətlə, yerinə yetirilmiş işlər göndərilmiş malların həcminin nisbəti və xidmətlər, faizlə;
- Buraxılmış məhsulların miqdarı (sonda arzuolunandır ki, vaxt ötdükcə "buraxılmışlar" kateqoriyası "tətbiq edilmişlərlə" əvəz edilmişdir) tədqiq edilən regionun iqtisadiyyatında 10 000 borc alınmışda qabaqcıl istehsal texnologiyaları vahididir;
- Tədqiq edilən regionun iqtisadiyyatında 10 000 borc alınmışda ixtiralara və faydalı modellərə verilmiş patent sifarişlərinin vahid sayıdır;
- Ümumiyyətlə, texnologiyalar, şirkət və marketinq innovasiyaların sayını həyata keçirən şirkətin hissəsinin faizlə miqdarıdır;
- Hazırlanmış tədqiqatlara daxili xərclərin xüsusi çəkisi, ümumiyyətlə, iş­lər və xidmətlərin yerinə yetirilmiş və göndərilmiş malların həcminin faizlə ifa­də­si;
- Göndərilmiş innovasiya məhsulunun və işlərin hüdudları üçün innovasiya xarakterinin xidmətlərinin payının ümumilikdə işlərin və xidmətlərin yerinə yetirilmiş və göndərilmiş malların həcmi faizlə ifadə olunmuş halda.
Tətbiq edilən innovasiyaların həyata keçirilməsi üçün, birinci növbədə, innovasiya strategiyasının optimal variantını hazırlamaq lazımdır və əsaslanan innovasiya fəallığının indeksini müəyyənləşdirmək lazımdır. Bunun üçün:
- şirkəti səmərəli yerləşdirmək, innovasiya fəallığının amilləri üzrə xüsusilə sənaye xarakterli və onların bazasında innovasiya strategiyalarının variantlarının kompleksini formalaşdırmaq;
- optimallığın (spesifik xüsusiyyətləri və şirkətin sahə üzrə təyinatını nəzərə alaraq) meyarının çərçivə hesablanması metodikasını təklif etmək;
- innovasiya strategiyalarının hər təklif edilmiş variantı üzrə çəki əmsallarını və ona daxil olan parametrlərin nailiyyətinin imkanlarını nəzərə alaraq innovasiya fəallığının inteqral indeksinin miqdar qiymətini vermək.
Sonra innovasiya fəallığının inteqral indeksinin qiymətinin alınmış nəticələri azalaraq yerləşdirilir və alınmış məlumatlar əsasında, optimal innovasiya strategiyasını hazırlamaq imkanı yaranır.
Ancaq bu medalın başqa tərəfi də var və təsdiq etmək lazımdır ki, mütə­xəs­sislər tərəfindən, hətta səmərəliliyi əsaslandırılmış və keyfiyyətlə hazırlanmış strategiyalar elmi cəhətdən hazırlanmış və həmişə müvəffəqiyyətlə tətbiq edilən innovasiyalara zəmanət verə bilmir, əgər onun ehtiyacına aktiv agentlərin müəyyən sayına inanmırlarsa. O, hüquqi və ya fizki şəxslər ki, şirkət üçün təklif edilən normalarla hərəkət edəcəklər, onların ehtiyacını və fay­dalılığını anlamaq lazımdır.
Gözləmək ki, əksəriyyəti birdən qiymətləndiriləcək və tətbiq edilən inno­va­siyadan müsbət ictimai-iqtisadi səmərə anlayacaq, bu, əlbəttə, yanlış ya­naş­madır. Ancaq şirkət rəhbərləri dərk edərək strateji layihələri təqdim etməlidirlər və bilməlidirlər ki, nə haqqında danışıq gedir. Gündəlik danışıqlara daxil edilən məsələlər barəsində məlumatlar əldə etməlidir və onlara anlanılan məna verməyi bacarmalıdırlar. Beləliklə, innovasiya haqqında informasiyanın yayılması üçün aşağıdakılar lazımdır:
1. Kütləvi informasiya vasitələrində və kommunikasiyada kam­pa­ni­yanın keçirilməsi. Bir halda ki, tətbiq edilən innovasiya üçün torpaq sahəsinin ayrıl­ması tətbiqetmə zamanı müvəffəqiyyətə əsas verir. Belə informasiya agent­likləri, anlanan və qəbul ediləni dar elmi və əlaqədar dairələrdə pred­met­dən sosial innovasiyaya keçirir və bu çoxluqla qəbul edilən biliklər sferasına keçə bilər.
2. İnformasiya sahəsinin səmərəli formalaşması lazımdır. Bu problemlərə həsr edilmiş cəmiyyətdə aktiv müzakirə innovasiyanın irəliləyişinin bütün texnologiyasının müvəffəqiyyəti üçün məcburi şərtdir. Mütəxəssislərin arasında fasiləsiz və müntəzəm informasiya mübadiləsi buna kömək edir, cəmiyyətdə mövzunun və onun müzakirəsinin uyğun olunanın yaradılması üçün doymuş informasiya mühitinin yaradılmasıdır.
3. Kommunikasiya prosesi hər bir iştirakçıya optimallaşdırmağa və təş­ki­lat­­lardan daha tam strategiyanın nailiyyətinə öz hərəkətlərini yönəltməyə icazə ve­rir.
Vahid bütöv təhlilin verilməsi, BSC fəaliyyətinin monitorinqi üzrə səy­lərə bütovlükdə və onun mərhələlərindən hər birinin təhlil sisteminin hərəkət­lərini uyğunlaşdırmağa icazə verəcək və innovasiya daha çox sahədə göstərilən hərəkətləri şüurla dərk edərək, interaktiv həyata keçirməyə imkan verəcək. Bu isə, o deməkdir ki, deməli, daha çox səmərə verəcəkdir. Şübhəsiz, qiymətlən­diril­mə və innovasiyaların tətbiqinin monitorinqi öz hədəfi ilə daha bir aspektə ma­likdir və bu elmdir. Tədqiqatın həyata keçirilməsi fasiləsiz, ardıcıllıqla, lakin bəzi proseslər üçün paraleldir ki, məcmu halda əminliyin əhəmiyyətli pa­yı ilə sonda müvəffəqiyyətə bel bağlamağa imkan verəcəkdir.
BSC konsepsiyasının təyinat göstəricilərinin bəzisinin dəstini həyata ke­çir­mək imkanını əks etdirir, harada qısamüddətli və uzunmüddətli hədəflər tən­zim­lənmişdir, qabaqlayan və gecikən indikatorları maliyyə-iqtisadi və qeyri-maliyyə göstəriciləri səmərəliliyin daxili və xarici perspektivləri nəzərə alın­malıdır. Buna görə, BSC konsepsiyasının həyata keçrilməsi zamanı istənilən şirkət üçün "şəxsi dəsti" göstəriciləri seçmək əhəmiyyətlidir. Şirkətin fəaliy­yə­tinin bazar şərtlərinə əsaslanaraq uyğunlaşdırılmış müştərilərə, proseslərə və in­ki­şafa aid olanların hansı ki, nəticəyə maliyyə-iqtisadi müvəffəqiyyətin qabaq­layan indikatoru olacaq, bax, onda perspektivli istiqamətlərdə və yalnız formalaşdırılmışlarda təsirliliyin artmasına bütün səyləri yönəltmək mümkün olacaq.