A zərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti Niyazi Əlikram oğlu Həsənov Bİznesin strateji İdarə ediLMƏSİ (Dərslik)

Cədvəl 2.1
Biznesin inkişafında strategiya məktəbləri

Məktəblərin adı	Fərqləndirici xüsusiyyətləri
1. Məktəblərin dizaynı	Anlaşma strategiyanın formalaşdırılması prosesi
2. Planlaşdırma məktəbi	Strategiyaların formalaşması etaplar kimi
3. Məktəblərin yerləşdirilməsi	Strategiyaların formalaşması analitik etap kimi
4. Sahibkarlıq məktəbi	Strategiyaların formalaşması tədbirlik prosesi kimi
5. Koqnitiv (idrak) məktəbi	Biznesin inkişaf strategiyaları
6. Təlim məktəbi	Strategiyanın inkişaf prosesi kimi formalaşması
7. Məktəb orqanları	Danışıqlar prosesi kimi strategiyanın formalaşması
8. Məktəb mədəniyyəti	Strategiyanın formalaşması kollektiv etap kimi
9. Xarici mühitin ali təhsil məktəbi	Reaktiv etap kimi strategiyanın formalaşdırılması
10. Məktəb konfiqurasiyası	Transformasiya prosesi kimi strategiyanının formalaşdırılması

Planlaşdırma məktəbi İqor Ansoffa adı ilə daha çox bağlıdır. O,qeyd edirdi ki, planlaşdırma məktəbi dizayn məktəbi ilə paralel inkişaf etsin. Bundan əlavə çoxlu sayda müxtəlif modellərin müasir bazarda strateji planlaşdır­ması mövcuddur. Bu məktəbin əsas müddəalarının planlaşdırmaya əsasən yazılacaq vəzifələri təxminən belə formada ümumiləşdirilə bilər. Strategiya formal planlaşdırmaya nəzarət edilən, şüurlu prosesinin nəticəsidir ki, ayrı - ayrılıqda atılacaq addımlar üzərində qurulur, institusional strateji prosesin bütün aspektlərinin icrası aid olduğu şirkətin ali rəhbərliyinin üzərinə düşür, biznesin inkişaf strategiyasının formalaşması prosesinin başa çatması ilə, şirkətin rəhbərliyinə yalnız artıq tam hazırlanmış strategiyanı əməli olaraq həyata keçirmək vəzifəsi qalır.

Göründüyü kimi, bu məktəbin əsas xüsusiyyəti mürəkkəb maliyyə təhlil aparatının istifadəsində və uzunmüddətli layihə şəklində formal prosesinin planlaşdırılması və strateji prosesin təqdim edilməsi deməkdir. Lakin, belə yanaşma şirkətin nisbətən sabit etdiyi, xarici mühit şəraitində dəyişikliklərin dinamikasının mühitinə kəskin yanaşmanın aşağı səmərəliliyinin artırılması zamanı mümkündür.
Aşağıdakı altı məktəbin strategiyasının formalaşmasının spesifik aspektləri özünəməxsus formada təqdim olunmuşdur. Burada xarici mühitə daha yaxşı uyğunlaşan adı çəkilən məktəblərin təsviri verilmişdir ki, sahibkarlıq subyektləri öz diqqətlərini bu istiqamətdə daha çox cəmləşdirdilər, yəni onlar biznesin inkişaf strategiyasının inkişaf prosesinin genişlənməsi, şirkətin yeni strategiyasının formalaşdırılması, icrası zamanı izah və icra prinsiplərini biri -birinə bağlamağa çalışırdılar.
Sahibkarlıq məktəbi fəaliyyətinin nəticəsi kimi şirkətin rəhbəri biznesin inkişaf strategiyası prosesini nəzərdən keçirir, yəni inkişafın formalaşdırılması kimi bu insan xəyallarına, ideal şirkətin rəhbəri keyfiyyətlərinə həm intuisiya, həm düşüncə, müdriklik, ağıllılıq dərəcəsi bu zaman önəmli əhəmiyyət daşıyır. Dəfələrlə sübut olunmuşdur ki, təcrübədə şirkətin rəhbəri biznesin yeni inkişaf strategiyasının formalaşması prosesi qurulur, öz konsepsiyasını irəli sürür və bu konsepsiyanın həyata keçməsi prosesinə şəxsən nəzarət edir.
Sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün zəruri nəzəri və praktiki biliyə malik olmaq lazımdır. Bu biliklər şirkətin mövcudluğunun ilk illərində belə yanaşma strategiyasının formalaş­dırılması üçün tələb oluna bilər. Biznesin inkişaf istiqamətlərinin seçimi bu məktə­bin tərəfdarlarının elmi-metodoloji və nəzəri təklifləri ilə baş verir ki, burada tanınmış alimlər Şumpeteri və Kou – Koulu yada salmaq lazımdır.
Koqnitiv məktəb (“idrak məktəbi”) insanın idrak qabiliyyətləri baxımından biznesin inkişaf strategiyası prosesini təhlil edir. Bu məktəbin ən məşhur nümayəndəsi Herbert Simon iddia edir ki, yeni strategiya yalnız ümumi təsəvvür (xəyal) kimi, təqdimatdır. Yeni strategiyanın mahiyyətini başa düşənlər insan konsepsiyaları əsasında yaradıla bilər.
Təhsil (strategiyanın qurulması kimi inkişaf edən prosesdir) məktəbi: bu məktəbin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onun nümayəndələri sərəncamlarda deyil, daha çox isə bu təsvirlərə əsasən, ilk növbədə, C. Kuinn, deyirdi ki, strategiya o zaman yaranır ki, insanlar hərəkət edərək fərdi və ya kollektiv şəkildə, vəziyyəti hiss edir və öyrənir, kifayət qədər imkanlar müəyyən edir və son nəticədə öz davranış sxemini müəyyənləşdirir. Deməli, yeni strategiyanın hazırlanması, strategiyanın, yəni bu prosesin fərdi və qrup təlim proseduru təhsilin inkişaf edən xarakterini daşıyır, yəni biznesin inkişaf strategiyasının təşkili mexanizmi daxilində dəyişikliklərə addım - addım bu məktəbin əsas başlanğıcı səbəb olur və bu da odur ki, inkişaf strategiyasını iqtisadi və siyasi baza olmadan formalaşdırmaq olmaz.
Məktəbi idarəedənlər (həm danışıqlar prosesinin strategiyasının qurulması) kimi təhsil uğrunda açıq mübarizə, strategiyasının formalaşma prossesini keçirir, menecerlər hakimiyyət və siyasi metodlarından istifadə hesabına bu prosesi münaqişə, şirkətin bölmə rəhbərləri arasında danışıqlar vasitəsilə ,yaxud qrup rəhbərləri və ya təşkilat daxilində yaranan xüsusi qurum yeni biznes stra­tegiyasını həyata keçirir, qurulmuş strateji hiylələrin və mövqelərin formasını deyil, real perspektivlər nəzərə alınmalıdır. Müasir bazarda bu baxışlar isə S. Pfeffer, Q. Salaniska, Estili Estlin elmi işlərində öz əksini tapmışdır.
Xarici mühitin (məktəb ətrafında) məktəbi bu cür ehtimalları irəli sürən M. Xanmeanın və C. Friman öz nəzəriyyələrini təxminən bu əsasda qurmuşlar. Xarici mühit daha çox strategiyasının formalaşdırılması prosesinə təsir göstərir və bunun üçün xarici qüvvələrin tələblərinə cavab verməlidir. Bu zaman rəhbərlik edənlər, eyniləşdirməni xarici qüvvələrin strateji prosesə passiv element kimi baxırlar və onlara bu məktəbin nəzəriyyəsinin onun şirkətinə uyğunlaşmasını təmin etmək üçün, şirkətin passiv rolunun qurulmasını biznesin inkişaf strategiyasının və fəaliyyət mühitinin vəziyyətinin təsviri prosesini təşkil etməlidirlər.
Üçüncü qrup digər bir məktəbi təmsil edir və təşkilati mədəniyyət quruculuğu strategiyası, təşkilati struktur, məzmunu strategiyasının hazırlayanların bu məktəbin əvvəlki bütün məktəblərin baxışlarını birləşdirən şirkəti zahirən mühit maraqlandırır.
Məktəb konfiqurasiyasının bu məktəbi ,əsasən, iki aspektə ayırır: konfiqu­rasiyasını, yəni, dəyişikliklər prosesinin təşkili və transformasiya strategiyası davamlı vəziyyəti sabit (strateji plan ilə, sxem) bir forma ilə assosiasiya olunur, onun hazırlanması prosesi isə ən məşhur nümayəndələri şirkətin fəaliyyətinin məqsədli istiqamətlərinin dəyişməsi üçün təklif edilən bir məktəbdir.
Müəllif tərəfindən təklif edilən məktəblərə uyğun biznesin inkişaf strategiyası nəzəriyyəsinin işlənməsində bir neçə konstruktiv qərarları göstərmək olar. Şendel və Hatten biznesin inkişaf strategiyasına seçilmiş məqsəd­lərin reallaşdırılmasında və mühitlə qarşılıqlı münasibətdə istədik­lərimizə nail olmaq cəhdləri vasitəsilə resursların bölüşdürülməsindən ibarət, şirkət və onun bölmələrinin səmərəli və məhsuldar fəaliyyət göstərməsinə imkan verən, ”təşkilatın əlaqələri ilə onların mühitini qurmaq və müəyyən­ləşdirmək prosesi” kimi baxırdılar. Xiqqenskiyə görə “biznesin inkişaf strategiyası - bu təşkilatın mühitilə qarşılıqlı idarəetmənin təşkilində şirkətin yeni missiyasını həyata keçirmək məqsədilə idarəetmə prosesidir”. Pirs və Robinson “qərar və hərəkətlərin formalaşdırılmasının və biznesin inkişaf strategiyalarının yerinə yetirilməsinin şirkətin yeni məqsədlərinə nail olmaq üçün işlənməsinin qəbulu kimi” inkişaf strategiyasının idarəedilməsini müəyyənləşdirirlər. Həm də bu və ya digər aspektləri, biznesin inkişaf strategiyasının idarəedilməsinin xüsusiyyətlərini və ya “adi” idarəetmədən onun fərqləndirilməsini əks etdirən bir sıra təriflər mövcuddur.
Biznesin inkişaf strategiyasına yanaşmanın inkişaf mərhələlərinin təhlil edilməsi qəbul ediləcək qərarın düzgünlüyünə təminat verə bilər.
Bu baxımdan, II Dünya Müharibəsindən müharibədən sonrakı illərdə şirkətlərin idarə edilməsi, demək olar ki, hər ildə əhəmiyyətli dəyişiliklərə məruz qalırdı. Biznesin aparılması şərtləri dəyişir və məqsədə çatmaq məsələlərini yenidən qarşıya qoyurdu, rəqabətli mübarizə şəraitində sağ qalmaq yolları yenidən axtarılırdı. Hər dəfə də biznesin inkişaf strategiyasına uyğun olaraq, şirkətlərin strateji idarə edilməsi anlayışı xüsusi məna əldə edirdi, tez – tez əvvəllər ona qoyulan investisiyaya zidd olurdu.
Lakin XX əsrin 50 - 60-cı illindən başlayaraq başa düşüldü ki, biznesin inkişaf strategiyasının idarə olunması məhsul istehsalı və bazarların mənimsənilməsinin uzunmüddətli inkişaf strategiyasını planlaşdırmaqdır. Təxminən bu vaxtlarda uzunmüddətli strateji-planlar şirkətin inkişaf fəaliyyətinə uyğun davranışının işlənməsi zamanı diqqət mərkəzində olmağa başladı.
70–ci illərdə biznesin inkişaf strategiyasının seçilməsinin mənası xeyli dəyişdi. Artıq bu uzunmüddətli perspektivdə istehsal planları vasitəsilə deyil, seçimlər hansı biznesdə yerləşməsinə, uğurlu olması üçün həmin bizneslə nə etmək qərarlarına aid olacağını müəyyənləşməklə yanaşı, istehlak prioritetlərinin dəyişməsi nəticəsində bazarda bu biznesin öz cəlbediciliyini itirə bilmək qorxusu da qalırdı.
80-ci illərdə biznesin inkişaf strategiyasına uyğun xarici mühitin dinamikası həmin dəyişikliklərə vaxtında adaptasiya məsələlərini, ictimai həyatın bütün sahələrində baş verən potensial dəyişikliklər yaratmaq, şirkətin mühit tərəfindən çağırışlara cavab vermək qabiliyyətini o qədər çətinləşdirdi ki, onlar şirkətin strateji davranışının mərkəzi oldu. Əvvəlcə strateji icra, sonra strateji idarəetmə, şirkətin strateji davranış anlayışı, şirkətin inkişaf strategiyasının idarə edilməsinin tam mənasına gətirdi ki, bu zaman əsas strateji qərarlar cari vaxtda şirkətin davranışına, eyni zamanda, gələcəyin başlanğıcı kimi baxılan seçim oldu. Beləliklə, biznesin inkişaf strategiyasına dair qərar yaranmış vəziyyətlə müəyyənləşir, eyni zamanda ediləcəklərlə ətraf mühitin çağrışlarına təkcə cavab verməyi nəzərdə tutmur, həmçinin, sahədə meydana gələn dəyişikliklərə gələcəkdə uğurlu reaksiya imkanını təmin edir.
Biznesin inkişaf strategiyasına əhatəli tərif vermək üçün biznesin idarə olunmasını 20 il bundan əvvəl biznesdə tətbiq edilən operativ əməliyyatla (onu adi idarəetmə də adlandırırıq) müqayisə edək. Biznesin inkişaf strategiyasının idarə olunmasının əsas xüsusiyyətləri üzrə müqayisə aparaq (cədvəl 2.2).