A zərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti Niyazi Əlikram oğlu Həsənov Bİznesin strateji İdarə ediLMƏSİ (Dərslik)

15.4. Rəqabət strategiyasının menecmentdə istifadə
edilməsinin əsasları

İqtisadi kateqoriya kimi "rəqabətə davamlılıq" anlayışını müəyyən etmək üçün növbəti məsələlərə baxmaq lazımdır:

- rəqabətədavamlılığın xüsusiyyəti iqtisadi sistemin hansı kompo­nent­lərinə məxsusdur;
- bu xüsusiyyətlər başqaları ilə necə bağlıdır və artıq iqtisadi obyektlərin mə­lum xüsusiyyətləri müəyyən edilir;
- hansı vəziyyətlərdə rəqabətədavamlılığı diqqətə almaq məqsədəuy­ğun­dur;
- məsələlərin dairəsinin necə, iqtisadi obyektlərin rəqabətədavamlılığının təhlili prosesində qərarın qəbul edilməsini tələb edir;
- metodlardan iqtisadi obyektlərin rəqabətədavamlılığı ilə bağlı məsələlərin həllində istifadə edərək qərarlar verilir.
Göstərilən məsələlərə cavab üçün rəqabət strategiyasının və onun əsas komponentlərini seçməyə çalışacağıq. Azərbaycan Respublikasının Qanunla­rında "rəqabət haqqında" göstərilənlər əsasında rəqabətin təyin edilməsi məlum olunur və bu təsərrüfat subyektlərinin rəqabətidir ki, onların sərbəst hərəkətləri səmərəli hər birinin imkanını məhdudlaşdırır və uyğun olan əmtəə bazarında mal­ların hərəkətinin ümumi şərtlərinə təsir edir.
Müasir iqtisadi sistemdə bazar­da gedən rəqabət, bu əlçatan firmalarla bazarın seqmentlər əsasında aparılan və istehlakçıların ödəmə qabiliyyətinin tələbatın məhdudlaşdırılmış həcmi üçün şirkət tərəfindən aparılan mübarizəsidir.
Ümidlərimizin əksinə olaraq göstərilən təyinlər hər hansı bir üsulla tədqiq edilən kateqoriya kimi rəqabətə davamlılığın xüsusiyyətlərini müəyyən etmək imkanını vermir. Görünür, burada başqa əsaslarla təhlilin keçirilməsi tələb olunur. İqtisadi təhlillərin əsas anlayışları az tapılacaq, çünki fikir ayrılıqları o qədər nisbətdə ifadə edilmiş xarakter daşıyır. Anlasaq ki, məmulatların rəqabətədavamlılığının xüsusiyyəti obyektiv mövcud olur və eyni zamanda, bu məsələdə baxışlarda vəhdətin yoxluğunu hiss edərək, çox tədqiqatçılar münasib terminologiyayla əməl etməyə çalışırlar.
Bundan başqa, ayrı - ayrı müəlliflər (məsələn, prof. Yu. Kormnov) iddia edir ki, rəqabətədavamlılığın universal təyini yoxdur, ola bilməz də və hamı on­dan asılıdır. Rəqabətə davamlılığın müxtəlif aspektləri üzrə olduqca mükəmməl olan birinci işlərindən biri Q. Dolinskoy və İ. Solovevanın monoqrafiyası hesab olunur. Rəqabətə davamlılıq anlayışı tamamilə mükəmməl məhsulun keyfiyyə­tilə ən əhəmiyyətli texniki - iqtisadi kateqoriyaları ilə tutuşdurmada əsaslan­dı­rıl­mış təhlil aparılması vacibdir. Məhsulun rəqabətədavamlılığı yalnız onun xü­su­siyyətlərinin məcmusu ilə təyin edilir ki, bu da istehlakçı üçün marağı və müəyyən ehtiyacları təmin edirlər. Rəqibin mə­mulatının və istehlakçı tələblərinin parametrlərinin tutuşdurulmasında rəqa­bə­tədavamlılığı qiymətləndirmək təklif olunur.
Təhlil edilən məsələdə təklif edilir ki, ehtiyac və müxtəlif tərkibli məh­sul­ların rəqabətədavamlılığının qiymətləndirilməsi imkanı haqqında biliklər ol­malıdır. Beləliklə, bu anlayış əlamətləri növbəti məntiq əsasında rəqabətəda­vamlılığı ilə seçilir:
- məhsulun xüsusiyyətlərinin və istehlakçının (keyfiyyətin və rəqabətədavamlılığın xüsusiyyətlərinin oxşarlığı) ehtiyaclarının uyğunluğu;
- rəqabətədavamlılığın elementlərinin üç məntiqi əsasda mövcudluğu – is­tehlakçı, məhsul və məhsul - rəqib (keyfiyyətin və rəqabətə davamlılığın xüsusiyyətlərinin fərqi);
- rəqabətədavamlılıq (keyfiyyət kateqoriyasının inkişafı) planda müxtəlif cinsli məhsulların eyniliyi.
Beləliklə, ümumiləşdirilmiş iqtisadi problem kimi rəqabətədavamlılığın tədqiqatı prosesində növbəti amilləri nəzərə almaq lazımdır:
- lazımdır ki, hər şeydən əvvəl, rəqabətədavamlılığın xüsusiyyətinin da­şıyıcısı olan iqtisadi obyektlərin miqdar qiyməti heç nəsiz rəqabətə davam­lılığın səviyyəsinin qorunub saxlanılması;
- rəqabətədavamlılığın artımı subyektiv xarakteri daşıyır;
- universal olaraq rəqabətədavamlılığın hamı tərəfindən qəbul edilmiş anlayışı yoxdur;
- bu parametrlərin sayına əsasən, rəqabətədavamlılığın səviyyəsini müəyyən edir, müxtəlif təbəqələrə aiddir, nisbilik və konkretlik əsasdır;
- rəqabət xüsusiyyətlərinə malik şirkətlər və onların məhsulları kimi, nəticələrin tutuşdurulmasından istifadə edilməklə təyin edilir;
- rəqabətə davamlılığın müqayisəli təhlili prosesində iqtisadi obyektlərin tutuşdurulması bütövlük və düzgünlük tələblərini təmin etməlidir.
Beynəlxalq təşkilatın ekspertləri, bütövlükdə iqtisadiyyatın rəqabətəda­vam­lılığına təsir göstərən böyük miqdarda iqtisadi amillərə ayırırlar. Bunlardan bir çoxları aşağıdakılardan ibarətdir:
- sənayenin səmərəliliyi;
- bazara uyğunlaşma dərəcəsi;
- maliyyə sisteminin dinamizmi;
- insan ehtiyatları;
- təbii ehtiyatlar;
- ictimai - siyasi cəhətdən sabitlik və s.
Sağlam düşüncə nöqteyi - nəzərindən amillər əsasında göstərilən qrupları, əmtənin rəqabətədavamlılığı və belə təsirin mexanizmi izah edilməlidir. Rəqabətə davamlılıq probleminə mövcud durumun müzakirəsinə yekun vuraraq, növbəti nəticələri çıxartmalıyıq.
Hər şeydən əvvəl, görünür ki, rəqabətə davamlılıq, bu praktik olaraq istə­nilən iqtisadi obyektlərin xüsusiyyətidir. Fiziki təbiətdən və yerinə yetirilən funk­siyalardan asılı olmayaraq bütün məmulatlar, həmçinin, istehsal sistemləri onların hazırlayanların və istifadə edənlərin, rəqabətədavamlılığın probleminin kontekstində baxıla bilər, həm də təhlilin belə aspekti abstrakt fikirlərlə diktə olu­na bilməz. Konkret iqtisadi fəaliyyətin xüsusilə praktik maraqların uzlaşması la­zımdır. Rəqabətədavamlılıq müəyyən şəraitdə, müəyyən şərtlər altında, eyni be­lə iqtisadi kateqoriyalar aid ola bilər. Bura keyfiyyət əsasında səmə­rə­lilik daxildir.
Burada rəqabətədavamlılığın probleminin həlli üçün əməliyyat nöqteyi-nəzərindən ənənəvi nəzəri və praktik metodları, bu və ya digər dərəcədə keyfiyyətin və səmərəliliyin problemləri ilə bağlı iqtisadi məsələlərin həllinə vasitələr cəlb edilə bilər. Deyilənlərdən belə məlum olur ki, rəqabətə davamlılıq dinamik kateqoriyadır, həm də onun dinamikası şərt olaraq qoyulur. Hər şeydən əvvəl, xarici amillərin, əhəmiyyətli hissəsi idarə olunan parametrlər kimi baxıla bilərsə.
Yaradılan rəqabətədavamlılıq, rəqabətə davamlı şirkəti yaratmaq üçün, istehsalı və idarə etməni müasirləşdirmək üçün lazımdır. Eyni zamanda, dəqiq bilmək lazımdır ki, nə üçün bu hazırlanır və hansı hədəflərə nail olmaq mümkündür.
Bütövlükdə dörd əsas səviyyə və ya dərəcəni birləşdirərək ayırmaq olar ki, bu şirkətin rəqabət qabiliyyətini müəyyən edir. Birinci şirkətin rəhbərliyi daxili idarəetmənin təşkilinə neytral səviyyədə baxır. Öz fəaliyyətlərini rəhbərlər yalnız onda görürlər ki, nə rəqiblər fəaliyyətini izləmədən və istehlakçılar üçün hansısa yeniliklərin qayğısına qalmadan yalnız məhsul istehsalı ilə məşğul olurlar.
Onlar mükəmməl konstruksiyalar və ya öz məhsullarının texniki səviyyəsinə o qədər əmindirlər ki, açıq üstünlüklərdə öz rəqiblərinin əmtəəsi ilə müqayisədə, satış bölmələrinin və marketinq xidmətinin gücündəki, alıcını məmnun etməyə hazırdırlar və yalnız reklamda bildirilmiş malları çatdırırlar.
İstehsalda istənilən əlavə yaxşılaşma tədbirləri və ya idarə etmədə artıqlıq hesab edilir. Hərçənd, belə yanaşma son dərəcə sadəlövhdür, o şirkətə müvəffə­qiyyəti gətirə bilər, əgər o bazarda münasib məqamı tapmağı bacaracaqsa və təcili rəqabət tədbirləri həyata keçirəcəksə. Lakin şirkət inkişafa və öz isteh­salının miqyaslarını artırmağa başlayan kimi, növbəti ola bilər ki, şirkət bazarın aparıcı mövqeyinə keçəcək və əvvəlcə işləyirdi və başqa onun seqmentlərində rəqabətə daxil olaraq, ilkin artan bazar inkişaf edəcək və başqa istehsalçılar üçün cazibədar olacaq.
Burada artıq sadəcə məhsulun buraxılması ilə kifayət­lənil­məyə­cək. Müqayisəli üstünlüklərin alınmasına diqqət və qayğı göstərmək lazımdır ki, qiymətlər sahəsində rəqiblər tərəfindən təklif edilmiş standartları üstə­ləmək üçün istehsalın xərci, keyfiyyət, çatdırmanın dəqiqliyi, xidmətin səviyyəsi və s. məsələlərə xüsusi diqqət yetirmək lazım gələcək. Buna görə rəqa­bətə davamlılığın dərəcəsinin ikinci səviyyəsini şirkətlər öz istehsal sistemlərini "zahirən neytral" etməyə çalışır. O bildirir ki, şirkət və onların əsas rəqibləri tərəfindən təyin edilmiş standartlara tamamilə uyğun olmalıdır. Onlar texniki qərarları maksimal tez həll etməyə çalışırlar və texnologiyalarla bağlı sahənin aparıcı şirkətlərində istehsalın mütərəqqi təşkili metodlarını özündə istifadə et­mə­yə çalışırlar, həminki mənbələrdən xammalı və materialları, yarımfab­ri­kat­ları və komplektləşdirən məmulatları əldə etməyə.
Onlar məhsulun keyfiyyətini idarə etmədə və ehtiyatların və daxili istehsal ehtiyatlarının səviyyəsinə nəzarət etməklə həminki prinsipləri və yanaşmaları izləyirlə, eynilərini öz istehsallarında işçilərlə əlaqənin xarakteri üzrə qurmağa çalışır. Bundan əlavə, əgər lazım olarsa, onlar işə yeni işçiləri dəvət etməyə çalışırlar, idarə edən mütəxəssislər, xüsusilə mühəndis-texniki işçilər və həmin sahənin başqa şirkətlərindən onlan ixtisaslaşdırmış təmiz peşəkar keyfiyyətlərə güvənərək, konkret istehsalın spesifikalarının nəzərə alınması mühüm şərt hesab edilir.
Bəzi şirkətlərdə vəziyyət mütləq məlum olursa, qabaqcıl təcrübənin alınmasına tamamilə əsaslanan işgüzar davranışın stereotipləri artıq işləmir, hətta rəqabətədavamlılıq bu şirkətin sahələrarası rəqabətinin əhəmiyyətsiz hesab etmir.
Belə şirkətlərin rəhbərliyindən qarşısında həll olunası məsələ mütləq durur. Əgər şirkət bazarda rəqabətdə başqa müqayisəli üstünlüklərə malikdirsə və nə qədər onların əsas rəqibləri, sahədə qurulmuş istehsalın ümumi standartlarına tərəfdar salmağa məcburdurlar. Adətən, onlar doğru cavabları tapır və rəqabətədavamlılığın üçüncü səviyyəsinə qədər təkamül edirlər. İdarəetmə istehsal sistemlərinə fəal təsir etməyə başlayır və onların inkişafına və təkmilləşməsinə kömək edir. İstehsal olunur, başqa sözlə, şirkətin bütün başqa bölmələri tərəfindən və içəridən dəstəklənənlərə, rəqabət mübarizəsində müvəffəqiyyət gətirən funksiya, istehsal olmur, nə qədər ki, idarəetmə.
İdarəetmənin səmərəliliyindən və ən geniş mənada istehsalın təşkilindən bu məsələ tama­milə asılıdır. Bu ola bilər daha çox qənaətli idarəetmə apara­tından və qərarların qəbul olunmasında daha yüksək operativlik göstərməklə, işçilərin ən yaxşı motivasiyası nəzərə alınsın. Bu cür istehsal sistemi şirkətlərdə olur və buna belə deyirlər, "kənardan dəstəklənən", səmərəlilik o qədər də daxili amillərlə təyin edilmir.
Hansı şirkətlər ki, rəqabətə davamlılığın dördüncü dərəcəsinə nail olmağı bacarırsa, deməli, çox illər qabağa rəqiblərini üstələmiş olur. Onlar yalnız bu sahənin başqa şirkətlərin təcrübəsini köçürməyə çalışmır, yalnız burada mövcud olan standartların ən sərtlərini üstələmək istəyir və idarəetmənin istə­nilən aspektində istənilən rəqibə öz gücünü göstərməyə hazır olurlar. Yalnız dünya səviyyəli istehsalı ilə tanınan şirkət rəqabətqabiliyyətli adlana bilər. Son nəticə, Qərbin idarəetmə strateqləri hesab etdiyi kimi, yeni nəsilin isteh­sal sistemlərinin yaradılması olmalıdır ki, belə adlandırılan "konveyerin yeni görünən" rejimində işləyənlər fərqlənməlidir.
Bu yanaşmanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, şirkəti səmərəli idarə etmək üçün, birinci yeni daha mükəmməl məmulatlar əsasında innovativ texnalogiya­ları daima tətbiq etmək lazımdır. İkinci isə, məhsul istehsalına xərclərin bütün növ­lərinin möhkəm ixtisarına, üçüncüsü, buraxılan məhsula qiymətin düşməsi zamanı keyfiyyətin artırılması əsasında istehlak xarakteristikalarının artımına nail olmaq lazımdır.
Minimal investisiya qoymaqla ən çox və ən qısa müddətə nəzərdə tutulmuş səviyyəyə çıxmaq üçün, əsasən, qərb şirkətləri üç əsas isti­qamətdə səyləri cəmləyir: İstehsal proseslərinin kompleks avtomatlaşdırması, idarəetmənin formalarının metodlarının təkmilləşdirilməsi, istehsalın və texni­ki - iqtisadi bazanın inkişafının təşkili daxil olmaqla, eyni dövrdə olan ixtisası artırılmaqla, fəallıq və hər bir kadrın potensialını inkişaf etdirməklə.
Məhz ehtiyyatların belə rəqabəti ən perspektivli hesab edilir və yeni nəsilin uyğunlaşan istehsal sistemlərini yaratmaq üçün, daha yaxın vaxtlarda yalnız nəzəriyyədə mövcud olanlarla kifayətlənmirlər. Texnologiyanın və istehsalın belə təşkilatının əsası, hərəkətin təsirinin xüsu­siyyətidir və istəniləni hazırlamaq üçün, hətta standartlar əsasında ən mü­rəkkəb məmulatlar universalda, elastikdə və geniş diapazonda yenidən hazır­la­nan avadanlıqların tətbiqinə əsaslanan əməliyyatların sadə və asan idarə olunan dəstləri müəyyən edilməlidir.
Bu məsələyə yapon yanaşmasının əsas ideyası ondan ibarətdir ki, maksi­mal dərəcədə avtomatlaşdırmanın səviyyəsinin artımına ümumi oriyentasiya zamanı sadələşdirmək üçün, istehsal bölmələrinin işini səmərələşdirmək, istehsalın dəqiq hazırlanması nəticəsində rədd etmələrin sayının minimallaşdır­masına və istehsal prossesinin aydın hesablanmış gedişinə nail olmaq üçün atılan addımlar hesab edilir.
Səmərəli idarəetmə sisteminin yaradılmasının çatışmayan cəhətini növ­bəti yeni strategiyasıdır ki, bu da hər şeyi və ya rədd etmələrin böyük əksəriy­yəti bilavasitə iş yerinə əsaslanan istehsal personalı ilə müəyyən olur və müəy­yən qaydaya salınır. Nəticədə idarəetmənin mexanizmini yaratmaq planlaşdırılır ki, necə olursa - olsun "aşağıdan" özünü nizamlamanı həyata keçirsin.
Belə ya­naş­manın həyata keçməsi təcrübədə mümkün olsun, avtomatlaşdırma ilə yanaşı yeni məmulatların istehsalına və yüksək həcmli prinsipləri ilə xırda həcmdə və kütləvi istehsala sürətləndirilmiş keçidi təşkil etməyə imkan verən yeni tex­noloji proseslərin hazırlamasında səyləri və resursları cəmləşdirmək planlaş­dırılır. Lakin artıq bu gün aydın olur ki, tam avtomatlaşdırmanın və informasi­yalaşdırmanın paralel keçirməsi, belə adlandırılan "gələcəyin şirkəti" konsep­siya­sını təcrübədə həyata keçrilməsi, investisiyanı böyük həcmdə tələb edir. Ancaq gələcəkdə həmişə gözlənən nəticəni vermir.
Həddindən artıq avtomat­laşdırma istiqamətin müəyyən edilməsi zamanı, onun real təhlükəsi yaranır ki, çox güclü informasiya sistemlərinin çox çətin tərəflərini qabaqlayan təkmilləş­dirmə, texnologiyanın və istehsal proseslərinin sadələşdirilməsi üçün şəraiti tə­min etməyəcək, istehsalın təşkilinin yeni metodlarının tətbiqi, "insan ami­lin­də" girov qoyulmuş ehtiyatlardan istifadədən asılı olduğunu yaddan çıxar­maq olmaz.
Nəticədə, ABŞ-ın bəzi ən böyük avtomobil şirkətlə­rində bu oldu ki, iqtisadiyyatın səmərəliliyinin artmasının yerinə, həddin­dən çox avtomatlaşdırma böyük zərərlərin səbəblərindən biri oldu. Bundan başqa, məhsulu texniki cəhətdən mürəkkəbi buraxan böyük Amerika və Yapon şirkətlərinin təcrübəsinin müqayisəli təhlili göstərdi ki, ixtisasın artırılmasına və idarəetmənin səmərəli təşkil edəninin təkmilləşdirilməsinə investisiya qoymaq neçə dəfə daha yüksək iqtisadi səmərə verir. Sadəcə olaraq, əsas istehsalın avtomatlaşdırmasına investisiyalar cəlb etmək lazımdır.
Xarici mühitin təhlili onun imkanlarının proqnozlaşdırılması üçün təşkilatın imkanını ortaya qoyur, gözlənilməyən şəraitin hadisəsinə planın tərtib edilməsi, erkən sistemin hazırlaması üçün texnologiya, iqtisadi, rəqabət, bazar amilləri, siyasi, sosial, beynəl­xalq amillər əsasında mümkün təhlükələrin yaranma hadisəsinə və müvafiq stra­­tegiyaların hazırlaması üçün nəzəri cəhətdən xəbərdarlıqlar yaddan çıxarıl­ma­malıdır. Xarici mühitin təhlili biznesin inkişaf strategiyasının hazırlanması prosesində lazımdır və faktiki olaraq üç əsas məsələyə cavabların alınması ilə nəticələnməlidir:
– Şirkət indi harada təşkil olunur?
– Şirkət məcburdur gələcəkdə harada təşkil olunsun?
– Elə etmək mümkündür ki, şirkət bugünkü vəziyyətdən gələcəyə yerini dəyişə bilsin?
Xarici mühitin baxılmış amillərinin arasında rəqabət amilləri xüsusi əhə­miyyət daşayır. Heç bir şirkət özünə hansısa məsələdə laqeydlik göstərmək şə­raitinə imkan verə bilməz. Hər bir şirkət öz rəqiblərinin faktiki və ya mümkün reak­siyalarına hazır olmalıdır. Bu amilin təhlilinin mahiyyəti aşağıdakı qaydada xülasə edilə bilər:
1. Rəqib öz indiki vəziyyəti ilə tam təmin edilmişdirmi?
2. Strategiyada rəqiblər hansı ehtimal edilən dəyişikliklərə təşəbbüs edə bilərlər?
3. Rəqibin zəifliyi nədədir?
4. Rəqib tərəfindən ən böyük cavab addımlarının ölçülərini nə doğura bilər?
Bazar münasibətləri şəraitində şirkətin hədəfləri dəyişir ki, bu da özündə növbəti məsələləri birləşdirir:
- sağqalma dərəcəsinin təminatı;
- yükləmənin maksimallaşdırılması;
- cari gəlirin maksimallaşdırılması;
- bazarın seqmentində liderliyin fəth edilməsi;
- malın keyfiyyət göstəricilərinə görə liderliyin fəthi;
- satışın konkret həcminin nailiyyəti;
- satışın artması;
- müştərinin qazancına görə fəthi.
Rəqabət üstünlükləri haqqında anlayışlara əsaslansaq hər kəs öz biznesi üçün çox şirkətlərin mallarını və ya xidmətlərini seçir. Kooperasiyaların minimal tələblərini ödəmək üçün, kənardan və ya harada ilk xammalın və materialların geniş əvəz etməsi, çatdırılması məsələsini əldə etməyə şalışır.
Lakin bu strategiyaya universal kimi baxıla bilməz, xüsusən o müəssisələr üçün ən az yararlıdır ki, biznesi dünya bazarlarında rəqabət üçün nəzərdə tutulmuş məhsulun mənimsənməsi ilə əlaqədar olan planı hazırlanır. Daha dərindən yanaşma hər şirkət üçün özünə möhkəm rəqabətədavamlılığa təminat üçün vacibdir. Rəqabət üstünlüklərinin iki tipi mövcuddur. Bunlar daha çox aşağı xərclər və ixtisaslaşma.
Daha çox aşağı xərclərlə istehsal yalnız daha kiçik məbləğin cəminin anlayışı kimi başa düşülür və nə qədər rəqiblərin, istehsal etməyə və daha çox səmərəli malı satmağa şirkətin qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır. Yəni, daha kiçik xərclərlə və daha çox qısa müddətdə malla əməliyyatların bütün dövrünü təşkil etmək lazımdır. Onun konstruktorun fəaliyyətindən başlamış, satış və sonda alıcıya qədər olan dövr nəzərdə tutulur. Qabiliyyətli yanaşma bütün bu zən­ciri qurmağa, təkmilləşdirməyə və onun əlaqələrindən istənilənində müvəf­fə­qiyyətə imza atmağa imkan verəcək.
İxtisaslaşma, alıcıların xüsusi ehtiyaclarını daha yaşı təmin etmək və bu­na görə hansısa mükafat vermək qabiliyyəti, yəni qiyməti orta hesabla çox yük­sək olmayan rəqiblərdən fərqlənmək qabiliyyəti yaradır. Başqa sözlə, rəqabət üs­tünlüklərinin belə tipinin təminatı üçün əsasən, rəqiblərdən seçilmək sənətini öyrənmək və alıcılara nəzərə çarpan fərqlənən malları təklif etmək lazımdır. Keyfiyyəti müəyyən edən parametrlərin standart dəsti zamanı, keyfiyyətin yüksək səviyyəsi ilə və ya alıcını real maraqlandıran xüsusiyyətlərin qeyri-standart dəstiylə sevindirmək lazımdır.
Bu halda istənilən rəqabətə da­vamlılığın təminatının strategiyası qurulmalı və yalnız rəqabət üstünlüklə­ri­nin növlərindən birinə əsaslanaraq, daha çox aşağı xərclərə, alıcıları başqa istehsal­çıların analoji məmulatları ilə müqayisədə malların nisbi ucuzluğu ilə cəlb etmək lazımdır. İxtisaslaşmaya, tələbkarların maraqları olduğundan, hər şeydən əvvəl, yüksək keyfiyyətə üstünlük verəcəklər. Rəqabətədavamlılığın təminatı olan strategiyalar hazırlanmalıdır. Ayrı-ayrı şirkətlər "unikallıq və liderlik" strategiyasına görə öz fəaliyyətlərini inkişaf etdirir. Belə şirkətlər, bir qayda olaraq, unikal xüsusiyyətlərlə məhsulun ayrı - ayrı növlərinin istehsalı sahəsində birinci olur. Firmalar var ki, rəqabət mübarizəsinin strategiyasını hazırlamaq­da və həyata keçirməkdə ixtisaslaşaraq, istehsalın daha aşağı xərclərində məqsəd­lərə nail olur.
Rəqabətədavamlılığın təminatının strategiyaları keyfiyyətin dünyada olan standart səviyyəsinin böyük çeşidi və standart qiymətlərə əsaslanmalıdır. Müəyyən şirkətlər daha az təhlükəli və daha aşağı prinsiplərdə öz rəqabət strategiyasını qurur və məhsulun dar nomenklaturasına əsasən ixtisaslaşma aparır. Bu ixtisaslaşmanın öz sinifində ən yüksək dünya səviyyəsinin məhsulu olur və daha dəyərli hesab edilir.
Şirkətlərin dördüncü tipi aşağı qiymətlər üzrə keyfiyyətli məhsulun müəyyən dairəsinin buraxılışı ilə məşğul olur. Belə məhsul nəfis və müxtəlif xüsusiyyətlərlə fərqlənir. O sadədir, etibarlıdır və ucuzdur. Təbii, rəqabətədavamlılığın təminatının vaxtıilə seçilmiş strategiyasına tam tərəfdar olmaq vacib deyil. Məhsulun bir-ikisinin hazırlamasını öyrənib, əlçatan kasıb alıcıların geniş kütləsi üçün, belə strategiyanın mənimsənməsinə başlamaq olar.
Öz çeşidinin genişlənilməsi yolu ilə, hər şeyi o qədər aşağı qiymətlərini saxlayaraq, keyfiyyətin yüksək səviyyəsini xüsusilə doğruldan xərclərə istiqamətlənərək strategiyanı əsas götürmək lazımdır ki, kəskin artırma imkan verəcək, həyata keçirmənin həcmləri və alınan məbləğləri, kifayət qədər mülayim gəlirli olacaq. Sizin tərəfinizdən işə qoyulmuş investisiyaların cəmi bu gəlirə yüksək münasibəti əsaslandırır. Əgər çeşidi genişləndirmək, bütün gəlirləri gətirən malların və ya xidmətlərin keyfiyyətinin artırılmasına yönəltmək lazımdır. On­da bu yol seçilən ixtisaslaşmanın strategiyasına gətirib çıxaracaqdır.
Bu yolu tə­min edə bilən əsas məsələ qoyulmuş kapitalın gəlirliliyinin yüksək səviyyəsi ilə sə­ciyyələnir. Rəqabət üstünlüklərinin xüsusiyyətləri rəqabətin ən yaxın stra­te­gi­yanın seçimi şirkətin hansı imkanlara malik olmasından aslıdır. Əgər o köh­nəlmiş avadanlığa malikdirsə, ixtisaslaşdırılmış işçilər tərəfindən və ehtiyatda maraqlı perspektivli texniki yenilik yoxdursa, lakin istehsalatda əməkhaqqı və başqa xərclər çox yüksəkdirsə, onda "xərclərə uyğunluq" strategiyası tətbiq edilməlidir.
Hər şey ondan asılıdır ki, strategiyaya əsaslanaraq nə qədər malların no­menk­laturasının olacağı planlaşdırılır. Əgər xammal və materiallar baha çox nəzərə alınırsa, şirkətdə yaxşı avadanlıqlar mövcuddur, əla konstruktor poqramları, yaxşı ixtiralar var və işçilər yüksək peşəkarlığa malikdirlər.
Bu baxımdan, unikal malların buraxılışının təşkilinin hesabına və ya keyfiyyətin belə yüksək səviyyəsi ilə rəqabətə davamlılığın təminatının strategiyasının tət­biqi mümkündür. Yalnız belə vəziyyətdə, alıcıların gözlərində yüksək qiymətə bə­raət qazandırmaq mümkündür. Rəqabət üstünlüklərinin nailiyyətinin qa­za­nılması yollarının nöqteyi-nəzərindən, şirkətin rəqabət üstünlüklərinin bütün növlərini iki qrupa bölünür:
1) aşağı nizamın üstünlükləri;
2) yüksək nizamın üstünlükləri.
Aşağı nizamın üstünlükləri ucuzlaşdırmanın istifadə etmək fürsəti ilə bağlıdır:
1) işçi qüvvəsi;
2) materiallar və xammal;
3) enerji mənbələri.
Rəqabət üstünlüklərinin aşağı nizamı onunla bağlıdır ki, onlar çox və daimi olmayanlardır. İtirilmiş olanlar, asan qiymətlərin və əməkhaqqının artmasına görə ola bilər. Ona görə ki, bu ucuz istehsal ehtiyyatları dəqiq istifadə edilə bilər. Başqa sözlə, aşağı nizamın üstünlükləri, kiçik sabitlik ilə olan üstünlüklərdir və qabiliyətsizlər üzərində uzun müddət rəqiblərin üstünlük­lərini təmin etmək olur.
Yüksək nizamın üstünlüklərinə aparan yol belə qəbul edilmişdir:
1) unikal məhsul;
2) unikal texnologiya və peşəkarlar;
3) şirkətin yaxşı imici, bu qiymətli rəqabət üstünlüyü xüsusidir.
Əgər rəqabət üstünlüyü şəxsi konstruktor hazırlamalarına əsaslanan unikal məhsul bazarına buraxılışın hesabına nail olunmuşdursa, onda belə üstünlüyün məhv edilməsi üçün, əlbəttə, rəqiblər çalışacaqlar və ya analoji məhsulu hazırlayaraq, daha nəyisə ən yaxşı formada fikirləşərək, ən kiçik xərclər ilə belə məsələləri həll etməyə çalışırlar. Bütün bu məsələlər rəqibdə böyük xərcləri, səylər göstərməsini və vaxt ayırmağı tələb edir. Bunlar göstərir ki, bir müddət bazarda liderlik edən şirkət mümkün olmayan vəziyyətdə özünə aydın edir ki, hal - hazırda o rəqabətə davamlıdır.
Bütün bunlar ədalətlə unikal texnologiyalara uyğun olaraq, "nou - hau" və peşəkarlara əsaslanaraq edilə bilər. Onları təkrar canlandırmaq daima çətin olur. Bu halda bazarda daha çox əhəmiyyətli üstünlük əldə edən şirkətin reputasiyası yüksəlir. Bu üstünlük böyük zəhmət hesabına əldə edilir və bu vəziyyətin saxlanmasına böyük xərclər tələb edilir. Bu səbəbdən məhsulda ən kiçik qüsurların aşkar edilməsi zamanı məlum şirkətlər onların istehlakçısı üçün pulsuz aradan qaldırmasını və keyfiyyətli mal ilə əvəz etməsini həyata keçirir.
Bazarda şirkətin təmiz adını saxlamaq məqsədi onları daima hərəkətdə ol­mağa məcbur edir və istehlakçıların iddiasına əsaslanan mümkün zərərlər qar­şı­sında qorxu daima hökm sürür. Diqqətlə bütün bunları nəzərdə saxlayaraq, rə­qabətədavamlılığın təminatının ən etibarlı strategiyasına əsaslanmaq lazım­dır. Unikallıq və keyfiyyətin, seçilən ixtisaslaşmanın liderliyini təmin etməklə. Lakin bütün bunlar başlanğıc üçün yararlıdır və xərcləri uyğun istiqamətdə yö­nəl­dərək, çəkiləcək xərclərə dayaq hesab edilə bilər. Rəqabətin tipləri, isteh­sa­lın, malların satışı üçün ən yaxşı şəraiti yaratmaqla, bazar iştirakçılarının arasın­da rəqabətin qaçılmaz və obyektiv şərtlər ilə əmələ gəlir.
Bazarın hər subyek­ti­nin tam qənaətli işləməsi, şəraitdən tam asılılığı ilə ən böyük gəlir üçün başqa idd­iaçılara qarşı durması, əlbəttə, lazımdır. İqtisadi cəhətdən ayaqda qalmaq və in­kişaf üçün mübarizə aparmaq bazar iqtisadiyyatının qanunudur. Rəqabət (onun ziddiyyəti olan inhisarçılıq) yalnız bazarın müəyyən vəziyyəti zamanı möv­cud ola bilər. Müxtəlif növlərə əsaslanan bazarın vəziyyəti müəyyən gös­təricilərindən asılı olduğunu yaddan çıxarmaq lazım deyil. Əsas göstəricilər bun­lardır:
1. Şirkətlərin (qənaətli, sənaye, ticarət şirkətləri, hüquqi şəxsin hüquq­larına malik olanlar) miqdarı, bazara çatdıran malları;
2. Bazara şirkətin girməsinin və çıxışının azadlığı;
3. Malların növlərə ayırması (müxtəlif fərdi xüsusiyyətlərin eyni təyinatının müəyyən növünə və şirkətin markası üzrə, keyfiyyətə, estetik tərtibata və s.-yə);
4. Bazar qiymətini nəzarətdə saxlamaqda şirkətin nüfuzu.
Mükəmməl azad rəqabət xüsusi mülkiyyətə və qənaətli iqtisadi müna­si­bət­lər qurmağa əsaslandırılmalıdır. Bazarda bir çox müstəqil şirkətlər mövcud­dur və öz problemlərini müstəqil halda həll etməyə çalışır ki, yaradacaqları əmtəə və ya xidmətlər hansı miqdarda və ya hansı formada olacaq:
1. Ayrı - ayrı şirkətlərin istehsal etdiyi məhsulun həcmi;
2. Əhəmiyyətsiz mallar şirkət tərəfindən satışa və qiymətə təsir göstərmir, əgər istehsalçı tərəfindən satılan mallar həmcins olsa;
3. Alıcılar qiymətlərlə bağlı yaxşı məlumatlandırılmış və kimsə öz məhsuluna qiyməti yüksəldəcəksə, onda alıcıları itirəcək;
4. Satıcılar bir - birindən asılı olmayaraq hərəkət edirlər;
5. Bazara giriş heç kəslə və heç nə ilə məhdudlaşdırılmamışdır.
Son şərt imkanı hər bir vətəndaşa azad sahibkar olmağı və təsərrüfatını maraqlandıran sahədə öz əməyini və maddi vasitələrini tətbiq etməyi nəzərdə tutur. Alıcılar hər bir diskriminasiyadan azad olmalı və istənilən bazarda malları və xidmətləri almaq imkanına malik olmalıdırlar. Bütün şərait istehsalçıların və istehlakçıların arasında azad əlaqəni təmin etməlidir.
Mükəmməl rəqabət bazar mexanizminin, qiymətlərin təhsilə uyğun taraz­lıq vəziyyətinin nailiyyətinə əsasən, iqtisadi sistemin sağlamlaşmasının formalaşması şərtidir ki, şəxsi iqtisadi xeyirin alınmasına ayrı-ayrı subyektlərin meyilləri, bütün cəmiyyətin xeyirinə fəliyyət göstərir. Heç bir real bazar bütün sadalanan şəraiti təmin etmir. Buna görə mükəmməl rəqabətin sxemi əsasda nəzəri qiymətə malikdir. Ancaq o daha real bazar strukturlarının anlamasına açar ola bilər və bu da onun dəyəridir.
Qeyri - mükəmməl rəqabət həmişə mövcud olub və olacaq. Lakin bu mə­sələ XIX əsrin sonunda xüsusilə kəskinləşmişdi. XX əsrin başlanğıcı inhi­sar­çılığın yaranması ilə əlaqədar xarakterizə olunur. Bu dövrdə kapitalın konsen­tra­siyası baş verdi, səhmdar cəmiyyətləri yaranmaqla, təbii, maddi və maliyyə ehtiyyatlarına nəzarət gücləndi. İqtisadiyyatın inhisarlaşması elmi - texniki irəli­lə­mə­nin təsirinin altında sənaye istehsalının konsentrasiyası böyük sıçrayışın qanunauyğun nəticəsi oldu.
Professor P. Samuelson bu şəraiti ayrıca vurğulayır: "İqtisadiyyatın böyük istehsalı mümkündür, biznesin təşkilinin inhisarda saxlanmasına aparan müəyyən amillər mövcuddur. Bu xüsusilə texnologiyanın tezdəyişən sahəsində görünə bilər. Aydındır ki, rəqabət uzun müddət yaşaya və saysız-hesabsız sahibkar üçün səmərəli ola bilməzdi".
"İnhisarçılıq" termininin hərfi mənası, malın tək satıcısını bildirir. Lakin müasir şəraitdə bu terminin istifadəsinin hərfi anlamanın çərçivələri onu deməyə əsas verir ki, qeyri - mükəmməl rəqabət üçün tipik bazar vəziyyətlərinin müxtəlif növlərinin müəyyən edilməsində istifadə olunur. İnhisarçılıq, əsasən, istehsalın, sənətin, ticarətin və bir qrup insana və ya dövlətə müəyyən edilmiş bir şəxsə aid olan fəaliyyətin müstəsna hüququdur.
Öz təbiətinə görə inhisar­çılıq, mükəmməl rəqabətin tam əksidir. İnhisarçılıq rəqabətdə, inhisar qiymət­lərinin və inhisar gəlirlərinin mövcudluğu ilə səciyyələnir. İqtisadi ədəbiy­yat­lar­da inhisarçılığın təsnifatı ümumiləşdirilir və bazarı iqtisadiyyatı əsaslarla nəzərə alaraq ayrılır:
a) təmiz inhisarçılıq ( satanın, qiymət üzərində tam nəzarəti);
b) mütləq inhisarçılıq ( dövlətin və ya qənaətli orqanların əlində olması);
c) monopsoniya, bu bazar strukturunun tipidir ki, müəyyən malın tək alıcısının inhisarçılığı mövcuddur. Öz alınan məhsulunun sayını məhdudlaşdı­ra­raq, alıcı özünə satıcının gəlirinin hissəsinin itməsinin hesabına inhisar əsasında gəlirini təmin edir. Monopsoniyaya bazarda aparılan rəqabətin tərkib hissəsi kimi baxılır.
ç) oliqopsoniya, bu bazar strukturunun tipidir ki, müəyyən malın alıcılardan ibarət qrupu mövcud olur. Malın alınmasını məhdudlaşdıraraq, alıcılar özünə satıcının gəlirlərinin hissəsinin itməsinin hesabına inhisar gəlirini təmin edir.
d) oliqopoliya, bu bazar strukturunun tipidir ki, bir qədər böyük şirkət tərəfindən istehsal edilən əksəriyyət məhsulların satışını onun yanında olan digəri inhisara alır və əsasən, özü qiymət rəqabətini aparır.
Oliqopoliya zamanı bazarların üç növünün yaranması baş verə bilər:
1. Ticarət, sənaye şirkətləri əsasən, bazarlarda bir sahə üzrə hərəkət edir­lər;
2. Bazar, heç bir razılaşma ilə bağlı olmayan, bir neçə böyük təchi­zatçı­larla öz aralarında rəqabət aparır;
3. Hansı bazarda ki, "istehsal ehramı" tipinin koorporasiyaları qrupu hökmranlıq edir, orada detallaşdırılmış ixtisaslaşma şəklində istehsal əlaqəsi mövcuddur.
Adətən, "oliqopoliya" termini bazarın xarakteristikasının müəyyən edil­məsi zamanı istifadə olunur ki, bu da böyük korporasiyalara aiddir. Məsələn, üç kor­porasiya ilə ABŞ-ın avtomobil bazarının əsasını təşkil edir: General Motors, Ford və Chrysler.
Duopoliya, bu bazar strukturunun tipidir ki, yalnız müəyyən malın iki is­teh­salçısı var və onların arasında qiymətlər, satış bazarları və kvotalar haq­qında razılaşmalar mövcutdur. Duopoliya – oliqopoliyanın ən sadə hadisəsidir.
Məsələn, fərdi kompyuterlər üçün mikroprosessorlar bazarında hazırda iki üstün istehsalçısı mövcuddur, İntel və AMD.
İkitərəfli inhisarçılıq, bu bazar strukturunun tipidir ki, vahid təchizatçısına qarşı durması və istehlakçının birləşdirilməsi məsələsi yaranır. Belə bazar elektrik enerjisindən, qaz təchizatından və su təminindən istifadə vaxtı yaranır.
Bu zaman yaranmanın səbəblərindən asılı olaraq onlar ayırır:
a) təbii inhisarçılıq (onların tərəfindən nadir məhsula malik olan sahibkarlar və şirkətlərə nəzərdə tutulur və yenidən canlandırılan ehtiyatlarla, infrastrukturun belə sahələri, ictimai nəqliyyat və s.);
b) qanuni inhisarçılıq, qanun patentlərlə yarananlar;
c) süni inhisarçılıq, bu adın altında inhisarçı xeyirlərinin alınmasına görə yaradılan şirkətlərin birləşməsi nəzərdə tutulur.
İnhisarçılığın belə istiqamətləri qəsdən bazar strukturunu dəyişdirir və bunlar hansılardır:
1. Yeni şirkətlərin bazara girməsi üçün baryerlər yaranır;
2. Autsayderləri məhdudlaşdırır (hansılar ki, inhisarçı birləşməyə girmir) xammalın mənbələrinə və enerjidaşıyıcısılarına giriş imkanlarına görə;
3. Çox yüksək (yeni şirkətlər müqayisədə) texnologiyaların səviyyəsini yaradır;
4. Daha çox və böyük miqdarda kapitalı tətbiq edir;
5. Yeni şirkətlər köhnəni yaxşı hazırlanmış reklamla "vurur".
Belə məqamlarda süni inhisarçılıq bir sıra konkret formalar yaradır:
1. Kartel, sənayenin bir sahəsinin bir neçə şirkətinin ittifaqıdır ki, onun iştirakçıları vasitələr və istehsalın məhsullarına görə öz mülkiyyətini saxlayır, və yaradılmış bazarında məhsullarını satır. Əlbəttə bütün bunlar, kvota razılaşmaları əsasında, hər kəsin payına düşən hissəsi, ümumiyyətlə, məhsulun buraxılması, satış qiymətləri haqqında, bazarların bölgüsü nəzərdə tutulur;
2. Sindikat, eyni məhsulu hazırlayan bir sıra şirkətlərin birləşməsidir ki, burada təsərrüfatçılığın maddi şərtlərinə, mülkiyyətin birləşməsinin iştirakçıları arxada qalır, lakin hazır məhsul bunun üçün yaradılmış ofis vasitəsilə onların ümumi məhsulu kimi həyata keçrilir;
3. Trest, bu da inhisarçılıqdır ki, birgə mülkiyyət istehsal vasitələrinə və hazır məhsula sahibkarların bu qrupu tərəfindən yaradılır;
4. Konsern, bu rəsmi müstəqil şirkətlərin (adətən, müxtəlif sənaye sahə­lərində, ticarət, nəqliyyat, bankların) ittifaqıdır ki, əsas şirkət bütün iştirakçılar üzə­rində maliyyə nəzarətini təşkil edir. Beləliklə, təsərrüfatçılığın inhisarçı for­ması şəraitində rəqabət olduqca mürəkkəb xarakteri daşıyır. Birincisi, müasir şə­raitdə inhisarçılar, istehlakçılar və potensial rəqiblər haqqında kifayət qədər də­qiq informasiyaya malikdir. İkincisi, reklamın köməyi ilə inhisarçı isteh­lakçıların tələbatının formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərir. Çünki böyük inhisarçılar üçün reklam daha əlçatandır. Üçüncüsü, maliyyə və siyasi əla­qələrin kanalları vasitəsilə inhisarçılıq dövlət idarələrinin şəxsində və ya kon­tragentlər vasitəsilə şirkəti üçün sifarişçiyə təsir edə bilir. Belə məqamlarda bir qayda olaraq, rəqabət prosesində təhlükə səviyyəsi aşağı salınır və inhisar gəlirinin alınmasını təmin edir.
Qiymət rəqabəti vasitəsilə satıcılar, əsasən, rəqabətin tələblərinə uyğun dəyişikliklər vasitəsilə təsir edə bilir. Qiymətdən asılı olmayan rəqabət, istehlakçı tələbatının amili kimi qiyməti minimallaşdıra bilir, irəliləmə vasitəsilə malları və ya xidmətləri seçir, qablaşdırma, çatdırma, xidmət, mümkünlüyü nə­zərə alınmaqla təhlil aparılır. İstehlakçılar nöqteyi-nəzərindən məhsulun tək­lifindən unikal, qiymətlərin təklif edilməsi daha çox azadlıq rəqabətin ya­ratdığı imkan kimi baxılması əsasdır. Qiymət əsasında rəqabət aparan mallarda, satıcılar qiyməti yüksəldərək tələbatın əyrisi üzrə hərəkət etmələri lazımdır. Bu marketinqin elastik alətidir ki, qiymətlər tez-tez dəyişə bilər və tələbata uyğun xərclərin və ya rəqabət amillərini nəzərə alaraq dəyişməsi vacibdir.
Yalnız dəyişənlərlə əsaslanaraq rəqiblər tərəfindən aparılan marketinq təd­qiqatları əsasında bütün nəzarətdə saxlanılanlardan məhz bunu hamı tərəfindən hazırlamağa ehtiyac yoxdur, çünki onları dublyaj etmək daha asandır. Bütün bunlar kopyalamanın strate­giyasına gətirib çıxarır və hətta qiymət müharibəsinə səbəb olur. Bundan əlavə, hökumətdən gizlin satıcılar qiymətlə bağlı olmayan rəqabətə uyğun olaraq izləməlidirlər. Bu şirkətdə qiymətə əsasən satışı artırmağa icazə verilir və daha çox miqdarda əmtəə satılır. Risk bu halda onunla bağlı olur ki, istehlakçılar ən yaxşı halda satanın təkliflərinə baxmaya bilər.
Bu halda onlar daha ucuz malları əldə edirlər ki, onların fikirinə görə, daha bahalı ilə, demək olar ki, eynidir. Rəqabət üstünlüklərinin əsasına verilmiş qərar tipik məsələlərlə bağlı, uğurlu hesab edilir ki, bu zaman verilmiş qərar fikirləşilmiş rəqabət siyasətinin yaxşı hazırlanması səviyyəsindən asılıdır və aşağıdakı kimi olur:
1. Yeni bazarlara çıxış;
2. Yeni malın tətbiqi;
3. Mövqeyin müdafiəsi;
4. Bazarın seqmentləri üzrə ardıcıl keçid;
5. Xərclərin sürətli əvəzlənməsi;
6. Kompleks olan satışların stimullaşdırılması;
7. Xərclərin kafi əvəzlənməsi.
Şirkətin istehsal etdiyi məhsula alıcıların marağını cəlb etmək üçün və yeni bazarda mövqelərini tədricən bərkitməli, rəqiblərin qiymətləri ilə müqayisədə qiymətin azalmasını təmin etmək məqsədəuyğun hesab edilir və yalnız bundan sonra şəxsi qiymətlər ilə, şirkət artıq öyrənilmiş bazarlarda öz mallarını satır. Belə qiymət siyasəti yeni bazara nüfuzetmənin ilkin mərhələsində əlverişli hesab edilir. Sonra bazarın müəyyən hissəsinin fəthi və möhkəm müştərinin formalaşması müddətində, şirkət malına qiymətləri tədricən başqa təchizatçıların qiymət səviyyəsinə qədər yüksəldməlidir. Xatırlamaq lazımdır ki, artıma necəsə bəraət qazanmaq məcburiyyəti daima var.
Bu baxımdan, məsələn, inflyasiya tendensiyalarına əsaslanmaq istehsal və satış xərclərinin artırılması, keyfiyyətin yaxşılaşması və s. məsələlərlə bağlı qiymətlərin artırılması sadədir və bunu etmək olar. Lakin bu neqativlər şirkətin reputasiyasına təsir edir.
Malların bazara çıxarılması, yeni üsullarla mükəmməlləşir və səmərə­li­li­yin yüksək dərəcəsi ilə alıcıların ehtiyaclarını təmin etməklə, qısa bir müddət ər­zində bazarda inhisar vəziyyətinin təmin edilməsinə şirkət çalışmalıdır. Belə və­ziyyətlərdə məlum qiymət siyasətini müzakirə edilərək həyata keçirilməlidir. Bu onunla nəticələnir ki, şirkət yüksək qiymət siyasətini maksimal qurur ki, bu sahə üçün ortanı neçə dəfə ötən gəlirin normasını təmin edə bilsin. Bəzən belə məhsula qiyməti, hətta yuxarı istehlakçıda tətbiq etməklə iqtisadi səmərə əldə edə bilər.
Lakin alıcıların müəyyən hissəsində yeniyə maraq o qədər çoxdur ki, nüfuzlu fikirlər tez - tez rasional qərarların üstünlüyünə səbəb olur. Belə siya­sətin həyata keçirilməsi, bir qayda olaraq, vaxtın məhdudluğu ilə bağlıdır. Qiy­mət­lərin yüksək səviyyəsi rəqibləri analoji mallara və ya onların əvəzedicilərini tez bir zamanda yaratmağa stimullaşdırır. Elektron-hesablayıcıları texnikası ba­za­rında oxşar malların artıq yeni məhsulun çıxışından 18 ay sonra meydana gələ bil­məsi ehtimalı çoxdur.
Buna görə müəyyən dövrdən sonra qiymətlərin düş­məsinə başlamaq son dərəcə əhəmiyyətlidir və bazarın yeni seqmentlərini fəth etmək və rəqiblərin fəallığını azaltmaq üçün müəyyən strategiya işləyib hazırlamaq lazımdır. Bazarda çalışan şirkətlərdən hər biri cəhd edir ki, ən azı bazarın müəyyən payını öz əlində saxlasın. Bunun üçün lazım olan rəqabət mübarizəsinin əsas metodları əsasən qiymətdir, texnoloji səviyyədir və malın başqa keyfiyyətli göstəriciləridir, çatdırmalardır, ödəniş şərtləridir, zəmanət müddətidir, həcmdir, xidmətin keyfiyyətidir, reklam və s. göstəricilərdir.
Tez-tez cavab olaraq başqa firmalar öz qiymətlərini aşağı salır və təd­ricən vəziyyət sabitləşir, hərçənd, ən zəif rəqiblərin bazardan getmək məcbu­riy­yəti olur. Hal - hazırda çox şirkətlər bazarda fəaliyyət zamanını uzadaraq öz mal­larının istehlak xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmağa üstünlük verir və hətta bir qədər artım da apara bilir. Uyğun olan reklam zamanı belə "gizlədilmiş" ma­lın qiymətindən endirim etmək olar, bir qayda olaraq, istehlakçıda müsbət reak­si­yanı yaratmaq xətrinə, malın qeyri - kafi keyfiyyətlərinə əsaslanaraq qiyməti aşa­ğı salmaq olar.
Bazarın seqmentlərinə görə ardıcıl keçidi, ictimai siyasətə əsaslanaraq saxlamaq üzrə yaxın qiymət siyasəti ilə həll edilməsi məsləhətə uyğundur. Mallara əsasən əvvəlcə bazarın seqmentlərinə uyğun təklif edilməsi, alıcıların nüfuzlu fikirlərinə görə, yüksək qiyməti ödəməyə hazır olmaları vacib məsələdir. Deməli, onlar yeni malları qəbul edir və bu güzəştsizdir.
Belə qiymət siyasəti, adətən, bağlı sürətdə həyata keçirilir və uzunmüd­dət­li istifadə olunan mallara, istehsal təyinatlı bəzi mallara xüsusilə "yüksək tex­no­logiya" məmulatlarına aid ola bilər. Şirkətin məhsulunun satışının birinci mərhələsində yüksəldilmiş qiymətlərdən sonra daha aşağı qiymətlər ilə malların çatdırılmasına əsaslanan bazarın belə seqmentlərinə ardıcıllıqla keçilməsi önəmlidir, hansı ki, tələbatın (qiymətlərin düşməsi zamanı satışın həcminin artması ilə) ən böyük elastikliyi ilə səciyyələnə bilər. Bazarda işin təşkilinin belə metodunun məcburi şərtlərə əsasən olması vacibdir:
- səmərəli patent müdafiəsi;
- rəqiblər üçün qeyri - mümkün olan "nou-haunu" açılması və bu malın oxşarının sürətli yaratması.
Bəzi hallarda malın nisbətən kiçik qiyməti onun yaradılması ilə bağlı xərclərin tez əvəzini vermək arzusu ilə şirkət tərəfindən təyin edilə bilər. İstehsalın və məhsulun böyük həcmlərdə aktiv satışı bəzi hallarda, malın uzunmüddətli ticarət müvəffəqiyyətində olması, inam doğura bilər. Müasir satış siyasəti tək mallarda çox tez - tez səciyyələnmir, bu, eyni zamanda, bütöv bir kompleks olmalıdır.
Kənd təsərrüfatı avadanlığı istehsal edənlər, traktorlara asma və qoşma alətlərini geniş çeşiddə təklif edirlər. Traktorlara nisbətən aşağı qiyməti qoymaqla, satıcı avadanlığın bütün kompleksinin satışını stimullaşdırır və planlaşdırır, eyni zamanda, alınmasına maraq yaradır. Belə qiymət siyasəti "ziyanlı liderin siyasətləri" adını almışdır. Liderin zərərinin olmasına baxmayaraq nəticədə şirkətin satışı gəlirliliyinin artmasına gətirib çıxarır. Xərclərin qənaətbəxş əvəzlənməsi məsələsinin qoyulması vaxtı, adətən, "məq­sədli" qiymətlərin siyasətindən istifadə olunur.
Yəni, istehsal güclərinin (adətən 80%) optimal yükləməsi zamanı 1-2 il ərzində xərclərin əvəzlənməsi və ya qo­yulmuş kapitala (adətən, 15-20%) hesab həcimində gəliri təmin etmək məqsədə uyğundur. Adətən, böyük maşınqayırma sənayesində minimal riski təmin et­məklə qənaətbəxş nəticələri qiymət siyasətində istifadə edirlər və çox bazarlarda həyata keçirirlər. Bu baxımdan korporasiyalar yüksək həcmli məhsullar istehsal edir.
Rəqabətədavamlılığın iqtisadi əsasları mal və məmulatlar kimi daxil olur, onlar həm də xidmətlər - bazarının passiv komponentləri olur ki, elə­cə də aktiv komponentlər - təsərrüfatçılığın subyektləridir. Buradan görünür ki, rəqabətədavamlılığın xüsusiyyətlərinə vasitəçilik edənlər daşıyıcı ola bilər. İddia etmək olar ki, mala uyğun olaraq rəqabətədavamlılıq keyfiyyət kate­qoriyasının inkişafıdır. Aktiv iqtisadi obyektlər halında - bazarda təqdim edilmiş şirkətlər, rəqabətədavamlılığın səmərəli kateqoriyasını təşkil edir, lakin daha yüksək səviyyədə.
Sistemin təhlilinə əsasən terminlərin belə düzülüşü zamanı bazarda rəqabəti aşağıdakı qaydada təsvir etmək olar. Əgər iqtisadi sistem varsa, deməli, sıranın özünə daxil olan bütün həmcins obyektlər funksionaldır, bu obyektləri əhatə edən mühitin səmərəli rolu yaxınlaşır və bu problemə uyğun olaraq, göstərilən obyektlərin fəaliyyətinin nəticələrinə tələblərin formalaşmasına əsas­lan­malıdır. Tələbatın formalaşmasının mexanizminin apriori obyektlərə na­mə­lum­dur və bu tələbin özünə uyğun olmalıdır. Bu obyektlərə təqdim edilənlər for­mal­laş­dı­rı­lan növ üzrə zəif və qeyri-müəyyənliyin yüksək dərəcəsi ilə müəyyənləşir. Mühitin tə­ləbləri kimi, həm də obyektlərin fəaliyyətinin nəticələri ümumi mənada müx­təlif iqtisadi mənalara malik olan bir qədər çox göstərici şəklində təqdim edil­miş ola bilər. Fəaliyyətin nəticələrinin maksimum mümkün olan uyğunluğunun nailiyyəti kimi təqdim edilən tələblərə obyektin hədəfi rolunu oynayır.
Bir çox obyektin fəaliyyətinin nəticələrinin və mühitin tələbləri arasında fərqin minimum meyarlara əsaslanan qaydaya salınmış halda fəaliyyəti ola bilər. Rəqabətədavamlılığın məlum qaydalara uyğun təyin edilməsinin təhlili, hansı ki, əsas hissəsi artıq bizə xatırlamışdı ki, bu tədqiqat obyekti haqqında təqdim etdiyimiz təsəvvürlər bir sıra an önəm­liləri seçməyə bizə imkan verir. Sözsüz, bu anlayışın izahının əhəmiyyəti başqa iq­tisadi kateqoriyaların arasında onun yerinin təyin edilməsi üçün əhəmiyyətlidir və bunlar hansılardır:
- məhsulun rəqabətədavamlılığı, bu istehlakçı üçün onun cazibədarlığının ölçüsü;
- məhsulun cazibədarlığı, çox istiqamətlilərin məcmusunun təmin olunmasının dərəcəsi ilə təyin edilir, bəzən zidd tələblərlə müşayiət olunur;
- təqdim edilən tələblərin tərkibi, onların prioritetliyindən asılıdır, necə ki, məhsulun növündən, həm də onun istehlakçısının tipindən;
- iqtisadi kateqoriya kimi rəqabətədavamlılıq relyativist təbiətinə malik­dir, çünki, nisbətən konkret bazarda baxılır və konkret analoqiyalara əsaslanır;
- rəqabətədavamlılıqlar dinamik xarakterə məxsusdur, onu yalnız konkret zamanın anına uyğun olaraq baxılması önəmli məna daşıyır və bazarın şəraitinə uyğun vaxtında dəyişiklikləri nəzərə alır;
- rəqabətədavamlılığın problemi yalnız qeyri - stasionar və defisit olmayan bazara aiddir ki, o da sabit olmayan vəziyyətindədir;
- rəqabətədavamlılıq, məhsulun həyat dövrünün mərhələsindən asılıdır ki, burada görünən əmtəə olur;
- yalnızrəqabətə davamlılıq haqqında o mal danışmağa əsas verir ki, o əmtəə məna daşıyır və artıq bazarın hansısa bir hissəsinə malikdir, həm də rəqabətə davamlılığın göstəricisi mövcuddur. Əlbəttə, bu məsələlər əvvəlki dövrdə ki, fəaliyyətlə əhəmiyyətli dərəcədə bağlıdır və aslıdır. Yəni, əvvəlki dövrdə bazarın payı hansı nisbətdə olub.
Deyilənləri yekunlaşdıraraq, bu məsələnin təyin edilmiş tərifini təklif etmək olar: "Rəqabətədavamlılıq - bu uy­ğun olan münasib bazarın müəyyən payına malik olan obyektin xüsusiy­yə­tidir ki, texniki cəhətdən funksionalların, iqtisadilərin, şirkətlərin uyğunluğunun və obyektin başqa xarakteristikalarının dərəcəsini istehlakçıların tələblərinə uy­ğun xarakterizə edir və bu obyektə aid olan bazar payını müəyyən edir və başqa ob­yektlərin xeyrinə bu bazarın yenidən bölünməsinə mane olur". Növbəti ki­fa­yət qədər aşkar edilən iddialar, göstərilən məsələnin təyin edilməsinin təd­qi­qa­tı­dır:
- tamamilə rəqabətə davamlı olan və yalnız belə məhsullar tanınmış ola bilər ki, öz təbiətinə görə müxtəlif göstəricilərə malikdirlər və ən azı konkret bazar şəraitində satılmış hansısa malın uyğun olan göstəricilərinə güzəşt etmə­yəndir;
- məhsulun istənilən növünün rəqabətədavamlılığının qiymətləndirilməsi üçün, əsasən müasir marketinq metodları ilə bazarın kompleks tədqiqatı apa­rıl­malı və vacib deyil bəzi abstrakt "baza nümunəsini" müəyyən etməklə, həm də bazarın real və mümkün subyektlərinin analoji qiymətləri ilə nisbətini müqaisə etməklə bu bazarda təhlil edilən obyektin yerini düzgün müəyyənləşdirmək olar;
- malın əldə edilməsi zamanı istehlakçı analoji olanların arasında o nümu­nədə öz seçimini dayandırır ki, ən yüksək dərəcədə onun tələbatını təmin edir. Ehtiyacdan asılı olmayaraq, istehsal sferasına və ya şəxsi istifadə sferasına aid olan, onun mövcudluğunun sahəsini və lazımlı faydalı səmərəli saxlanıl­ma­sını təsvir edən parametrlərin məcmusu ilə səciyyələnir. Məhsulun baxılan növü bu ehtiyacın təmin olunması üçün, yararlı olsun və alıcıda maraq yaratsın və həm­çinin, uyğun olan parametrlərin kompleksinə malik olsun. Belə yanaşmanı mükəmməl hesab etmək olar, yalnız o vaxt ki, malın parametirlərinin və eh­tiyacların parametrlərinin məcmuları uyğun gəlsin. Buna görə rəqabətədavamlı məhsulun istehsalı üçün istehsalçı cəhd etməlidir və potensial alıcının ehti­yaclarını proqnozlaşdırılması maksimal dəqiq olmalıdır;
- malın alıcısı üçün xüsusi əhəmiyyətli mənanın olması xərclərin hansı ölçüyə malik olması və uyğun olan əsas ehtiyacların təmin olunması üçün əsas lazım olanları müəyyən etmək lazımdır. Bu halda elmtutumlu halında olan məhsulun alıcı adətən, xərclərini, malın əldə edilməsi və onun istismarı əlbəttə, nəzərə alınır. Rəqabətədavamlılığın təhlili zamanı xərclərin ümumi məbləğini "istehlakın qiyməti" adlandırırlar;
- bazarda şirkətin payı indi əvvəlki dövrdə onun payından və malın rəqabətədavamlılığının potensialından asılıdır. Yüksək potensiallı bazarda mövcud olan tarazlığı pozmağa və ya öz xeyrinə yenidən paylaşdırmanın keçid proseslərinin sızılmasının xarakterini dəyişdirmək bacarığı, aşağı potensiallı bazar proseslərinə təsir göstərmək bacarığı deyil.
Artıq qeyd edildiyi kimi, iqtisadi ədəbiyyatlarda məhsulun keyfiyyətinin sinonimi kimi rəqabətədavamlılığın izahını görmək olar. Yuxarıda göstərilən və təyin edilən anlayışlardan belə məlum olur ki, eyniləşdirmənin uyğunsuzluğunu, hətta birinci yaxınlaşmada görmək olur.
Bu baxımdan, birinci, istənilən malın rəqabətə davamlılığı yalnız onun xüsusiyyətlərinin məcmusu ilə təyin edilir ki, bu alıcı üçün marağı təmin edir, bu ehtiyacın təmin olun­masının əsasıdır və göstərilən çərçivələr üçün ortaya çıxan başqa göstəriciləri qiy­mətləndirmə zamanı nəzərə alınmaq məcburi deyil və yəni istehsalçı üçün onun səmərəliliyini əks etdirən məhsulun göstəriciləri istehlakçı üçün maraqlı for­mada təqdim etmirlər.
Beləliklə, ən ümumi hadisədə iddia etmək olar ki, planlaşdırma, istehsal olunan məhsul daxil olmayana qədər malın nəql edilməsi şərtləri istehlakçını bazara maraqlandırmaq və yalnız istehlak xüsusiyyətlərini artırmaq lazımdır. Bu yolla qələbəyə nail olunmaq məqsədəuyğundur.
Məsələn, əgər bütün başqa xarakteristikaların müəyyən edilməsi zamanı isteh­salçı material tutumunu və tənzimləyici istehsalçının zəhmətini azaltmağı bacardısa, onda bu məhsulun keyfiyyəti sözsüz artacaq, lakin istehlakçı nöqteyi-nəzərindən cazibədarlıq dəyişməyəcək və əgər istehsal xərclərinin və materialların xərcinin azaldılması ilə əlaqədar olaraq, kütləyə görə mə­mulatın qiyməti azalmayacaqsa bu mümkündür.
İkinci, bazarla müqayisə məhsulun keyfiyyətinin səviyyəsinin təyinin edilməsi lazımlı məsələdir ki, seçimdə bu problem həllini tapması üçün kifayət edir. Əgər rəqabətə davamlılıq haqqında danışmaq istəyiriksə, onda onun qiymətləndirilməsi üçün sorğularla alıcının üstün tutduğu və yüksək səviyyədə təhlil edilən məhsulun rəqibinin parametrlərini müqayisə etməklə və sonda alınmış göstəricilərin müqayisəsini aparmaq lazımdır.
Üçüncü, keyfiyyətin səviyyəsindən aslı olaraq yalnız bu nöqteyi-nəzərindən, həmcins obyektlərin təyinatları və tətbiq edilən sahələri müqayisə etməmək olar. Əsas məsələ konstruktiv texnologiya xüsusiyyətlərinin olduğunu yaddan çıxarmaq lazım deyil. Mövqelərin əsası rəqabətə davamlılıqlar və harada bazanın konkret ehtiyacının təmin olunmasının öhdəsindən gəlirsə, tutuşdurma mümkündür və elementlərin bazası üzrə fərqlənən müxtəlif tərkibli nümunələr fəaliyyətin prinsipi hesab edilə bilər.
Hazırlanan texnologiyalar, eyni ehtiyacın təmin olunmasını müxtəlif üsullarla təqdim olunması mümkündür. Məsələn, robotlar üçün tənzimçilərin müqayisəsi zamanı qurğunun, onun sxeminin və konstruksiyanın iş prinsipinə qoyulmuş fiziki səmərə qiymətlərə malik deyil və yalnız burada texniki xarakteristikalar maraqlıdır.
Dördüncü, qüvvədə olan normativ sənədlərə uyğun olaraq yerinə yetirilmiş keyfiyyətin təhlili hələ məhsulun rəqabətədavamlılığının dərəcəsinin qiymətləndirilməsini vermir. Bu son satış prosesində təyin edilir, yəni alıcının reaksiyasından asılıdır.
Başqa sözlə, rəqabətə davamlılıq malın yalnız əla xarakteristikaları ilə təyin edilir və əmtəəni əldə etməyə tuşlanmış müştəri üçün onun cazibədarlığı da çox önəmlidir. Bunlar isə istehlakçının müstəqilliyi ilə nəticələnir.
Hətta həlledici söz o hadisələrdə onun üçün arxada qalır ki, o obyektiv və hüquqi deyil. Biznesin tarixində çox nümunələr var ki, ekspertlərin ən yüksək qiymətləndirilməsini almış əmtəələr istehlakçıları laqeyd qoyurdular. Həmçinin, qeyd etmək lazımdır ki, əmtəənin xüsusiyyətlərinin məcmusu ilə müəyyən edilən keyfiyyəti və rəqabətədavamlılıq müxtəlif sferalarda görünür.
Əmtəənin keyfiyyəti planlaşdırma və istehsal sahəsində təməli qoyulur və onun istifadəsi prosesində müəyyən edilir. Əmtənin rəqabətədavamlılığı yalnız onun satışı nəticəsində təyin edilə bilər, yəni təlabata əsasən.
Beləliklə, "keyfiyyət" kateqoriyalarında və "rəqabətə davamlılıq" təzahü­rün müxtəlif sferalarında baş verir. Nəhayət, rəqabətədavamlılıq, bu bazarın ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən birini əks etdirən əhəmiyyətli bazar kateqo­riyasıdır.
Əmtəənin dəyişməz keyfiyyət xarakteristikaları zamanı onun rəqabətədavamlılığı şirkətin rəqabət mühiti ilə müəyyən edilən müxtəlif amillərə reaksiya verərək kifayət qədər geniş hüdudlarda dəyişə bilər. Təhlil problemi və məhsulun rəqabətə davamlılığının qiymətləndirilməsinə nəzəri və tətbiqi aparatın uyğunlaşdırılmasının tətbiqi əsasında həll edilməlidir. Bura növbəti problemlərin həlli daxil edilməlidir:
- sorğular əsasında əmtəənin potensial alıcılarının üstün tutduqlarının önəmli şəkildə öyrənilməsi;
- şirkətlərin əmtəənin satışı üçün yaradılmış şərait haqqında məlumatların yığılması məqsədilə bazarın monitorinqinin rəhbərlər tərəfindən təşkili;
- əmtəənin istehsalçısı kimi istifadə edilən məhsulun keyfiyyət göstəri­cilərinin vahid sisteminin hazırlaması və bunların həm də istehlakçı tərəfindən hazırlanması;
- tədqiq edilən problemin ümumiləşdirilmiş modelinin qurulması, həm­çinin, bir çox amilin formalaşması və rəqabətə davamlılığa və onların qarşılıqlı əlaqələrinin təyin edənlərə təsiri;
- əmtəənin rəqabətədavamlılığının miqdar qiymətləndirilməsinə ümumi yanaşmaların formalaşması, şəxsi metodların, alqoritmlərin və məsələlərin həllinin prosedurlarının hazırlaması, yalnız bu problemə aid olanlar üçün;
- əmtəənin rəqabətədavamlılığının dinamikasının təhlili bütovlükdə və amillərlə onun müəyyən edilməsi;
- əmtəənin rəqabətədavamlılığının səviyyəsinin təyin edilməsi, verilmiş həcmi təmin edən əsasında bazarın lazımlı payını əldə edir.