A zərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti Niyazi Əlikram oğlu Həsənov Bİznesin strateji İdarə ediLMƏSİ (Dərslik)

V FƏSİL.

Biznes strategiyasının inkişafının metodoloji təhlili

5.1. Biznesin inkişaf strategiyasının tarixi

mərhələləri
Biznesin inkişafı müxtəlif yeni strategiyaların tətbiqinin idarə olunması üsulları və şirkətlərdə onların praktikada həyata keçirilməsi məsələləri yaxşı tarixi kontekstində başa düşülməlidir. Strateji inkişaf problemlərin təkamülə uyğun XIX və XX əsrlərdə inkişaf etmiş ölkələrin biznes mühiti qarşısında ən vacib bir seçim kimi dururdu. Oxşar problemlər fərqli zamanlarda, digər inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində həll edilməyə başlandı. Belə ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının strateji planlaşdırmaya marağı 50-ci illərdən daha da artmağa başladı. Bu yanaşma sonradan Almaniyada yaranmış, Yaponiyada isə biznesin inkişaf strategiyası daha sürətlə tətbiq olunmağa başladı. Kütləvi istehsal erası ABŞ-da müasir biznesin intensiv tarixi XIX əsrin təxminən 20-30 cu illərindən başlanır. Dəmir istehsalı üzrə ümummilli şəbəkənin yaradılması ölkənin iqtisadi birliyi üçün ilk impuls yaratdı və bu sistem üçün yeni imkanlar açdı, ikinci tikinti sektoruna yeni nəfəs verildi. Sürətli sənaye istehsalına başlamaq üçün texniki baza daha yaxşı inkişaf etdi, buxar mühərrikinin kəşfi yeni mərhələyə şərait yaratdı.

Yeni ixtiraların ortaya çıxması təmin edildi, poladtökmə, rezinin vulkanlaşdırılması və s. proseslər “Texniki ixtira” cəmiyyətlərinin inkişafı ilə, eyni zamanda, həyata keçirilməyə başlanması tarixən ictimai təşkilatların ən uğurlu və səmərəli formalarından biridir və şirkətlər bu imkanlardan istifadə etməyə başladı.

XIX əsrin 80-90-cı illərində sənayenin inkişafı üçün infrastruktur artıq formalaşır və o, daha geniş Amerika bazarının yaradılması üçün şərait yaradır və ölkəni birləşdirir. Sənaye inqilabı deyilən, 1820-1900-cü illərdə təxminən sosial tərəqqi dövrü hesab edilir, bu illərdə biznesin inkişaf strategiyasının təşviqi əsas vasitə kimi doğulub və olduqca dinamik biznes strategiyaları üçün yeni imkanlar yaranıb. Bütün enerjinin istehsalı iqtisadiyyatı təmin etmək və onların bazar payını təyin etmək, yeni bir sənayenin yeni texnologiyalarını yaratmaq üçün zəmin yaratdı. Konkret 1880-ci ilə qədər müasir iqtisadi mənada rəqabət mühüti mövcud deyildi. O dövrün tədqiqatçılarının sözlərinə görə, rəqabət mühitinin yaradılması və ya bir şirkətin digər şirkət tərəfindən udulmağa nail olunması bu bazarın çevikliyi deməkdir, lakin bərabər bazarda onlarla şirkətlər müəyyən səbəblərdən rəqabət etməyib. Əsas səbəb isə beynalxalq inteqrasiyanın və bazarda marketinqin zəif olmasıdır.

XX əsrin əvvəllərində və əsasən, sənaye inqilabı dövründə yaradılmış inkişaf sənaye quruluşunun möhkəmlənməsinə keçid və 30-cu illərə qədər davam edən bu yeni mərhələ, kütləvi istehsal dövrü adlanır. Aşağıdakı təhlildən göründüyü kimi, biznesin əsas vəzifələri çıxış xərclərini azaltmaq üçün kütləvi istehsal mexanizminin inkişafı və təkmilləşdirilməsi idi.

Marketinq konsepsiyası yarandıqdan sonra, sadə və sonra aşağı qiymətə standart məhsul ilə bazarda möhkəm, lakin sadə vasitələrlə də gəlir əldə etmək mümkün idi. Bu prinsip qısa ifadələrlə yeni modellərin yaranmasına imkan verdi, bu zaman satış agentləri tələblərə cavab verən məhsulları ayırdı və G. Fordun “İ”, prinsipləri xüsusi vurğulanmağa başlandı və yalnız mənfəət gətirsin (hətta qara rəng olsa da belə).

O dövürlərdə bir çox problemlərin xüsusilə biznesin inkişaf strategiyası ilə bağlı, uzunmüddətli inkişaf proqramları, xüsusən mürəkkəbliyi ilə seçilən istehsal sahələrində yox idi. Bu baxımda, biznesin inkişaf strategiyasının bölmələr üzrə aydın izlənməsi və çox yaxşı inkişaf perspektivləri var idi. Yeni daha yaxşı innovativ fəaliyyəti ilə məşğul olan şirkətlər, öz biznes sərhədlərini keçərək, sənayenin yeni innovativ istehsalını yaratmaqla təşəbbüskar şirkətlər dövrünə görə bazara öz töhfələrini verdi. Ən yaxşı inkişaf strategiyasına malik olanlar, inkişaf perspektivlərində uğurları ilə görüşmək imkanını əldə edənlərdir. Strateji inkişafa uyğun bazarda yaranmış bütün əməliyyatlara nəzarət mexanizminin yaranması rəqabəti artırdı, xüsusən avtomobil sənayesinin yaranması digər sahələrin də inkişafına şərait yaratdı. Belə ki, artıq o dövrlərdən idarəetmə anlayışı bir sıra inkişaf etmiş şirkətlərdə daha yaxşı öyrənilməyə başlandı və sonra da strategiya əsasında onlar üstünlük halları əldə etməyə və köhnə stereotiplərdən uzaqlaşmağa başladı.

Biznes sektoru təhlükəli kənar müdaxilələrindən daima mühafizə olunmalıdır, lakin o dövrlərdə cəmiyyətin siyasi və sosial nəzarət hissəsi minimal idi. Dövlət nadir hallarda azad sahibkarlığın işlərinə müdaxilə edirdi. İqtisadi proteksionizmin lazımı tədbirləri zaman-zaman özünü göstərməyə başladı. Şirkətlər tərəfindən sosial normaların kobud pozulması halları müşahidə olunduğu zaman, dövlət sahibkar və şirkətlər arasında müqavilələrin yerinə yetrilməsinə və sövdələşmə hüquqi kimi tədbirlər fəaliyyətini öz əlinə almağa başladı, hamıdan limitlərə və müqavilə şərtlərinə əməl olunmasını tələb etməyə başladı. Amma belə hallar, adətən, biznes sektorunun fəaliyyətini daha da yaxşılaşdırmaqla yanaşı lazımsız müdaxilələrə də yol açırdı, bu isə strategiyaların tətbiqinə mane olurdu. İnkişaf etmiş ölkələrdə biznes ciddi məsələ hesab edilməyə başlandı. "General Motors" şirkətinin prezidenti Wilson deyirdi: "Nə üçün yaxşı deyil, ona görə ki,“General Motors" üçün və ölkə üçün yaxşı deyil"-bax, yüksək inkişafa dəyər verən biznes və onun inkişaf strategiyası fikirini yaddan çıxarırdı.

Biznesin inkişafının digər mərhələsi kütləvi marketinq erası ilə bağlıdır. Bu əsrin əvvəllərində, uğura ən aşağı qiymətlə məhsul təklif edən şirkət imza atmışdır. Müəssisənin perespektiv inkişafı bazarda faktiki olaraq inkişafdan məhrum olduğu halda, müvəffəqiyyətin sirri ən aşağı vahid dəyərinə nail olmaq üçün qabiliyyətin əsas götürülməsi vacib idi. Lakin 30-cı illərin əvvəllərində əsas istehlak malları üçün tələbatın doyulması məsələsinə bir çox şirkətlər daha yaxşı əməl etməyi öyrəndi. İstehlakçıların artan tələblərinin sirləri, eyni zamanda, əhalinin müxtəlif təbəqələrinin yaranması və rifah artımı, Fordun "T " modelinə uyğun məhsullar üçün tələbat meyarları düşünülməyə başlandı və əsas ehtiyacların daha çox öyrənilməsinə,vəsaitlərin axtarılmasına şərait yaradıldı.

30-cu illərin əvvəllərində "General Motors" şirkəti ilk istehsaldan sonra bazara daha çox diqqət yetirməyə və öyrənməyə başladı. Standart olmayan fərqli məhsullara keçid, rəmzi nümunələrin bazara təklifi və ilin sonunda daha mənfəətli dəyişikliklərin istehsalda tətbiqinə başlanıldı. Əvvəlki daha çox istehsala meyilli balansdan fərqli olaraq, bazarı öyrənməklə zəbt etməyə meyil daha çox artmağa başladı. Fordun "A" kimi standart modelini "T" standart modeli ilə əvəz etməsi çalışılmağa başlanıldı, modelləri bir ailə olan "General Motors", prinsiplərinin yerinə yetirilməsi məcburiyyətində qaldı. Biznesin inkişaf strategiyasının idarə olunmasının əsas vəzifələri bazar, reklam, satış təşkilati və istehlakçı seçiminə təsir, digər vasitələrlə modelləri təşviqata doğru başlanıldı.

O dövrlərdə bazarda təlabatın öyrənilməsinə o qədər də fikir verilmirdi, bu baxımdan, sonralar xarici amilləri öyrənməklə yanaşı şirkətdaxili amillərin də öyrənilməsini, təhlil edilməsini və yeni strategiyaların səmərəliyinin baxılmasını lazım hesab etməyə başladılar. Bundan sonra, bazara uyğunlaşmaya keçid münasibətləri biznesin inkişaf strategiyası əsasında idarə olunması problemlərinin həllini tələb etdi. Müxtəlif nəzarət qruplarının bazara münasibəti və təsiri nisbətən dəyişdi, hakimiyyətdaxili mübarizələr olduqca tez-tez baş verdiyindən biznesə sabitlik lazım idi. Lakin harada belə mübarizə olurdusa, dəyişiklik əlehinə müqaviməti idarə edən qüvvələr var idi. Psixoloji ağrılı və bahalı reallığın və tədricən yeni bacarıqların əldə edilməsi, problemlərin həlli istiqamətində dəyişikliklərin parametrlərinin həllinə yeni yanaşmaları inkişaf etdirmək, özü gələcək ilə xarakterizə olunurdu, bu da razılığa gəlmək üçün ehtiyaca səbəb olur və sonuncu kimi qeyri-müəyyənlik getdikcə yüksək səviyyədə qala bildi.

Xammal və dayanıqlı emal ilə məşğul olan sənayedə istehsalı və istehlakı, bazar münasibətləri ilə yanaşma yavaş-yavaş yayılmağa başlamışdır. Tələbin istehlakçı tərəfindən doyulması ilə qarşılaşan şirkətlər tez-tez lazımı səy göstərməklə və bazarda üzən daha çox durğun artım üçün problemlərin həll istiqamətində, bu sahələrdə məhsuldar istiqamətləri saxlayır. Yalnız İkinci Dünya müharibəsindən sonra, bu sahələrin çoxları bazara ilk istiqamətlənmə baxımından, yeni texnologiyalar şəklində bir təkan almışdılar ki, bu da onları sevindirməyə bilməz, çünki sonradan post- sənaye dövrünün başlanması onlara dinamizm verdi.

Birinci sektor istehsalın, istehlak mallarının bazarının uyğunlaşması həm də müasir texnologiyaların, istehsal prosesinin, sənayedə yarımfabrikatların istifadəsi dövrü bu dövlətlərin sənayesi üçün uğurlu idi. Tez-tez onların fəaliyyətində düzgün olmayan yanaşmalar marketinqin hesabına səmərəliliyi artırmağa şərait yaratdı.

Əvəzləşdirmə bu düzgün olmayan balansı, istehsal və marketinq ziddiyyətləri əsasında, tələblərin balansı saxlamaq üçün nəzərdə tutulmuş bir kompleks marketinq tədqiqat istiqamətidir ki, konsepsiyası olunması günün tələbidir. Prioritet istiqamətlər, bu baxımdan, işlənməsinə balanslaşdırılmışdır ki, bu da birləşmələrə səbəb olduğundan əvvəllər tədricən, son dövrlərdə isə sürətlə işlənməyə başlanmışdır. Məhsulların tədricən təkmilləşdirilməsi istiqamətində ifadə, məcburi illik dəyişikliklərin, əsasən, az inkişaf etmiş texnologiyalara keçidi daha yaxşı qablaşdırma əmtəə, sonda özünə səmərəli sonluq qazana bildi. Lakin bir neçə istisna ilə sənaye məhsulu olduqda və əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verdikdə bu hələ təkamül qədər inqilabi ola bilməz. Məhsullara və bazara aid olan cari xüsusiyyətlərə diqqətin artırılması və gələcəkdə mənfəət səviyyəsini qorumaq üçün yaranan fikirlər hələ bu şirkətlərin öz imkanları haqqında görüləcək tədbirlər istiqamətində qayğıya qalmaq fəaliyyət deyil.

Kompleks texnologiyaları ilə sənayenin zənginləşməsi, yeni məhsullarla bazarın inkişafı bu əsrin əvvəlində iri koorparasiyaların fəaliyyətinin mühim hissəsi olmuşdur. Bazarın müxtəlif sektorlarının inkişafında tarixi mərhələ "Dupont", "Bell Telefon", "General Electric" kimi iri koorporasiyaların elmi-tədqiqat və təcrübi inkişafı üçün laboratoriyaların yaradılması çox vacib idi. Bu hərəkətlərin koorporasiyalar çərçivəsində biznes təlimlərinin yeniliklərlə zənginləşdirilməsi üçün bir başlanğıcı oldu.

Sənayedə gedən proseslər vəziyyəti kökündən dəyişməyə başladığından, bazar da önə keçdi, stil və tərəqqi tempi artmağa başladı, həm də bunları özündə müəyyən edən şirkətlərin əsasında meydana gəlməyə başladı. Belə ki, əsas hansısa işin yaranmasına səbəbolma deyil, əsas bu işi öz əlində taleyin kimi saxlamağa inana bilməyindir. Dövri böhranlara sinə gərmək və əlbəttə ki, sahibkarlıq təşəbbüsü bəzən mənfi bir görünməz zəncirin qırılması, nəhayət nəzarətin itrilməsinə və zərərə səbəb ola bilər və sonunda isə müflüsləşməyə gətirib çıxara bilər. Lakin bəzi şirkətlər onlar üçün yaranmış bu şəraitə, iqtisadiyyatda imkanların buxarı kimi baxdığından, rəqabət mühütündə irəli hərəkət etmək üçün, getməli, olduqlarını bəzən unutduqlarından, rəqabət azadlığı dəyərlərini qiymətləndirilmirdi. Bəzən müəyyən bir dövrdən sonra "sürprizlərlə" qarşılaşan şirkətlər, digər sürprizlərin onları gözlədiyini anlama­dıqları üçün dünyada gedən qlobal iqtisadi proseslərdən məhrum olurdular.

Bu baxımdan, sonradan başlanan post-sənaye erası bu məsələləri ön plana çıxardı. 1950-ci illərin ortalarında tədricən siyasi sərhədlər, sərhədləri unudan, bazar iqtisadi münasibətləri, strukturu və sahibkarlığın dinamikasını dəyişdiyindən, sürətli inkişaf prosesi getməyə başladı.

P. Drucker üçün zaman ərzində müəyyən şirkətlərdə apardığı tədqiqatlar onu göstərdi ki, müəyyən qanunlar olmadan gözlənilməz problemlər daha tez-tez yaranır və bu baxımdan, o dövr qanunlar olmadan inkişaf dövrü adlanır. Buna görə, D. Bell bu dövrə post-sənaye dövrünün adını verdi, bu baxımdan biz gələcəkdə bundan istifadə edəcəyik. Bu proseslərlə bağlı dəyişikliklər 1980-ci illərdə hələ də davam edirdi və biz inamla deyə bilərik ki, qeyri - sabitlik şəraitində bazar münasibətlərinin daha da artırılması, qabaqcadan ən azı 10-15 ili proqnozlaşdırmaq olardı ki, belə bir sürət hələ davam edəcəkdir. Bu müvəqqəti xüsusiyyət sonradan gələcək proqnozlaşdırmanı çətinləşdirdiyinə baxmayaraq, iqtisadiyyatın sürətləndirilməsi davam edib, vəziyyət sabitləşib və vaxtın səmərəliliyinin öyrənilməsi və toplanmış dəyişikliklərin nəticələrindən istifadənin gəlirə necə təsir etdiyi məsələsi müəyyənləşmişdir.

Sənaye dövründə sahibkarlıq problemləri cari dinamika ilə müqayisədə bəsit bir kənar müşahidəçi üçün adi görünə bilər. Lakin yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, bütün biznesin inkişaf strategiyası ilə bağlı işlərə diqqət idarəetmə kontekstindən baxıldığı üçün, hər lahiyyəni öz təsərrüfatına aid etmək önəmli məsələdir. Burada əgər, münasib ödəniş təklif edilirsə və əgər işləmək istəyənin heç olmaması belə varsa, bu zaman istehlakçıların seçilməsi bir vacib məsələ kimi ortaya çıxa bilər. Bundan başqa, nadir hallarda olsanda belə tariflər, valyuta məzənnələri, inflyasiya dərəcələri arasındakı fərq, mədəni fərqlər və bazarlara çıxış imkanlarını bağlamaq üçün alınan siyasi tədbirlər kimi məsələlər sahibkarları daima narahat edir. Tədqiqatların aparılması, istehsalın inkişaf səmərəliliyinin artırılması və məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün idarəetmə alət idi.

Lakin cəmiyyətin inhisarçı meyilləri və sözləşmə rəqibləri kəskin fərqli münasibətlər qurmağa sövq etdiyindən, biznesin iqtisadi tərəqqisi naminə hər bir şirkət özünə dost tərəfdaşlıq münasibətləri yaradılmışdır və dövlət bu prosesləri o dövrlərdə dəstəkləmək məcburiyyətində idi.

Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində isə şirkətlər üzərində dövlət nəzarəti koorparasiyaların problemlərinin (sənaye dövrünün problemləri) çox mürəkkəb olduğunu və onlara qarşı yüksək tələblər qoyulduğunu görürük. Şirkətlər üzərində nəzarət daimi olduğundan, bazarda pay üçün mübarizə apararaq müştəri tələblərini təxmin edərək, yüksək keyfiyyətli məhsullar istehsal etməklə, qiymətləri təlabata uyğun müəyyənləşdirməklə, müsabiqə şərtlərini nəzərə alaraq, bütün çatışmazlıqları dəf edərək və başqa bazar iştirakçıları ilə mübarizədə şirkətin nüfuzunun saxlanılmasına qayğı göstərilməsi bu günün vacib məsələlərindəndir. Bu baxımdan hər hansı bir şirkət müəyyən zaman ərzində, daha yaxşı strateji planlaşdırma həyata keçirməklə, ehtiyyatlarını daha səmərəli təşkil etməklə və istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması vasitəsi ilə məhsuldarlığın artırılması üçün yorulmadan mübarizə aparmaq məcburiy­yətində oldu. Bu öz növbəsində istehsal münasibətlərinin tələblərə uyğun düzgün təşkilinə istiqamətlənmə idi və istehlakçıların etimadını itirməmək və artımı təmin etmək üçün bölüşdürülməmiş mənfəətin kifayət qədər inkişafını sürətlənməsinə kömək etməklə və eyni zamanda artan məhsuldarlığı təmin etməklə, stabil səviyyədə səhmdarlara dividend ödəmək üçün bazarda rəqabət mövqeyini qorumaq və saxlamaq lazım idi.

Bazarda vaxtaşırı böhranlar iqtisadi tənəzzülə şərait yaratdığından menecerlər səy göstərərək eyni şəkildə post - sənaye dövrünün keçdiyi ilk əlamətlərini duyduqdan sonra təbiidir ki, şəraitə uyğun tədbirlər almaq məcburiyyətində qaldılar. Hökumət, böhran, istehlakçı narazılıqları, xarici rəqiblərin işğalı, texnoloji nailiyyətlər, əmək və əxlaqı dəyişən məhdudiy­yətlərin artması, ilk növbədə bazar araşdırmalarını vacib edir ki, biznes maraq­ları bütün iqtisadi-siyasi məsələlərin həllinə səbəb olur və bütün məsələlərin bərpası marketinq əsasında həyata keçrilən dəyişikliklərdir ki, bu da rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərməyə imkan yaradır.

Bazarın keçid dövrü zamanı istehsal sahələrinin innovasiya yönümlü olması eyni şəkildə bir çox şirkətləri post-sənaye istiqamətli olmasını tanımaq və rəqabət mühütündə düşmənçilik ilə üz-üzə qalmaq və qeyri-müəyyənlik vəziyyətinin artması, yaranmış problemlərə elmi konteksdən baxmaq və yeni tələblər əsasında nəzarət sisteminin sabitliyi inkişaf üçün zəmin yaradırdı. Bu baxımdan dəyişikliklərə müqavimət, şirkətlər arası davranış və onların ətraf mühiti ilə münasibətdə yaranan ciddi tələblər arasında boşluq yaranmışdır. Lakin hansı şirkətlər ki, marketinqə əsaslanan elm üzrə qüvvələri birləşdirərək öz işini davam etdirirsə və öz keçmişinə analogiya əsasında istinad edirsə belə, təcrübə gələcək üçün bir bələdçi kimi xidmət göstərə bilməzdi çünkü texnologiya dəyişikliklər və yeni siyasi şərait, fərqli yanaşmaları tələb edirdi.

Rəhbərlik belə vəziyyəti Fransız atalar sözü ilə belə təsvir edir "Çox şeylər dəyişir, daha çox önəmlisi köhnə qalmaqdır." Lakin heç bir şey əvvəlki kimi qalmır. Bütün dəyişikliklər icmalarda iqtisadiyyatı sağlamlaşdırmaqla yeni səviyyəyə nail olmaqdır. Fiziki mövcudluq üçün rahatlıq və təhlükəsizliyin əsası baxımından əhalinin ehtiyaclarının ödənilməsi problemlərini həll etmək üçün kütləvi istehsal erası zamanında öz sözünü demişdir. Kütləvi istehsal erasına marketinq öz töhvəsini verdiyi üçün, əhalinin mövcud rifahı üçün yaxın və uzaq gələcək üçün rahatlığını və təhlükəsizliyini təmin edə bilmişdi. Post -sənaye erası əhalinin rifahını gücləndirməklə mümkün olunduğunu yaddan çıxarmaq lazım deyil.

İstehlakçıların tələbinin xarakterini öyrənməklə istehsalı dəyişdirmək, şirkətlərin öz mülahizələrindən istifadə edə bilmələri ehtiyacları ödəməklə həyat məmnuniyyətinə və gəlir artımına səbəb oldu. Xidmət sənayesinin yaranması və artması, eyni zamanda, ehtiyacların təməlinin səviyyəsinin öyrənilməsi və günün tələbi idi. Onlar mütləq tənəzzül etmir, lakin onların artım dərəcələri azaldılır. Yeni sənayedə istehlakçıların zəngin xidməti var idi. Yüksəkkeyfiyyətli mallar və lüks məhsullar, sənayedə azadlıq, turizm və digər xidmətlər biznesin inkişafı üçün yaxşı şərait yaradırdı.

Texnoloji inkişaf tələb və təklifi kökündən dəyişdiyi üçün böyük kapital qoyuluşları əsasən yeni texnologiyalara yönəldildi və bu da bir çox sektorda yeni yaranan sahələr şəklində inkişaf etməyə başlamışdı. Lakin onların rəqabət mühütünə uyğun fəaliyyətləri digər sənaye sahələrinin aradan çıxmasına səbəb olurdu. Bəzən şirkətlər formal olaraq fəaliyyət göstərsələrdə, texnoloji tərrəqqi mümkün olmadığından, biznesin inkişafında hərəkət etmək prinsiplərini tez-tez hesablamaq məcbüriyyətində qalırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, əldə olunan mənfəət hələlik tələblərə cavab verdiyindən, texniki silahlanmanın arzuolunan səviyyədə olmadığı halda, köhnə məhsulların istehsalını şirkətlər dayandırmırdı. Şirkətlərin müasir tələblər səviyyəsinə qalxa bilməməsi, onlara müstəqil inkişaf istiqaməti verən yeni strategiyanın tərtib edilməməsi səbəbindən, biznesin çevik inkişafı mümkün olmurdu.

Sosial tərəqqinin və sosial rifahın daha da yaxşılaşdırılması yollarının əsas mütərəqqi istiqaməti, əlbəttə, iqtisadi artımın vacib olduğu sualı, heç kəsdə şübhə yaratmır. Cəmiyyətdə yaşayış üçün vacib olan kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətlərinin yaradılması lazımdır. Getdikcə, bu sənayesinin iri şirkətlər tərəfində, sənaye komplekslərinin yaradılmasının bir dayaq nöqtəsi kimi, iqtisadi səmərəlilik baxımından, həm də təhlükəyə çevrilməyən, idarəetmə formaları bir olmayan və demokratiya prinsipləri üçün, gələcəkdə səmərəli görünür. Böyük şirkətlər öz fəaliyyətləri daxilində artsa da, ümümən onun səmərəliliyini artırmaq mümkün deyil, ondan ötəri ki, yaradıcı enerjinin çatışmazlığı, mənfəəti ədalətsiz metodlardan istifadə edərək əldə olunması, hədəf seçilə bilməz. Gələcəyə inkişaf müsabiqə və rəqabət əsasında daha mən­tiqə uyğundur və təcrübə bunu sübut edir. Ümumiyyətlə, bazar iqtisadiyyatında sosial davranış üçün etalon kimi xidmət edən nəhəng koorporasiyaların dəyər artımının fəlsəfəsini dağıtmaq üçün təkliflərin hazırlanması prosesi gedir, lakin son dövrlərdə bu göstərici azalmağa başlayır. Son dövrlərdə sıfır artım, alternativ konsepsiya kimi irəli sürülür, lakin bu konsepsiya artım vermir, bu zaman ortaya sual çıxır. Şirkətin qabiliyyətini və fəaliyyətini qorumaq üçün necə bir mütərəqqi addım çatışmır?

Sosial prioritetlərinin həllində, destribüter zamanı ictimai diqqət, əsasən, mənfəətin pozulması fəaliyyətinin qeyri-sabit iqtisadi şərait ilə bağlı olması, inflyasiya, məhsulların keyfiyyət göstəriciləri, reklam, natamam informasiya və pis satış və sonrakı xidmətin xüsusi təşkili, əsas fondların köhnəlməsi və bu əsasla inhisarçı bazarın manipulyasiya edilməsinə uyğun, istehlakçı davranışlarının məhdudlaşdırılması mənfi əlavə təsirləri cəlb edir. Bütün bu xüsusiyyətlər şirkətlərə icazələrin ciddi çərçivəsində verilməsi üçün çox yüksək bir qiymət göstəricilərinə gətirib çıxara bilər.

İndi şirkətlər 20 il əvvəl onun üçün ölümcül və sosial dağıdıcı hesab edilmiş ciddi məhdudiyyətlər altında işlədikləri üçün cəmiyyətin tələblərinə cavab verə bilənlər artıq tanınır. Belə ki, nəticələrindən biri gələcək üçün təminat verdiyindən müəyyən sosial institutlar cəmiyyətdə öz aparıcı mövqeyini itirmədi.

Yüksək məmnuniyyət həzzi yaradan şəxsi heyət, razı müştərilərə daha çox əyləncə təqdim etməklə və bütün bunların zəminində alış-veriş gözləyən şirkətlər daha yaxşı inkişaf etdi. Onlar tez - tez şirkətin məhsullarının satışı haqqında tam məlumatı israrla tələb etməklə məsuliyyəti artırmaqla yanaşı təlabatı da artırırdı. Bundan əlavə ətraf mühütün çirklənməsi kimi yan təsirləri öyrənir və müəyyən tədbirlər həyata keçirməklə, daha aktiv mövqe tutmağa çalışırdılar. Belə idarəçilik hikməti, ölkə üçün yaxşı olmaqla biznesin inkişafı üçün səmərəli fikir yaradır və inkişafa imkan verir. Azad sahibkarlığın inkişafının hərəkətləri üzərində nəzarəti əldə etmək üçün dövlət öz imkan­larından istifadə edərək şirkətlərə birbaşa qoyulan vəzifələr istehlakçıların ma­raq­larını qorumaq üçün hərəkət konsepsiyası üzərində bütün şirkətlərin fəaliy­yətini qurmaq vəzifəsi qoydu.

Bütün bu proseslər şirkət çərçivəsində ənənəvi qatı nəzarətin təşkili tənəzzülə uğratmağa başladı. Yeni nəsil artıq, sahibkarlıq əsasında öz fəaliy­yətlərini yerinə yetirmək imkanı verən qanunların öyrənilməsi, elmi - tədqiqat institutlarının təkliflərindən istifadə edərək, böyük nailiyyətlər uğrunda mübarizə aparmaqla şirkətin biznes strategiyasını günün tələblərinə uyğun qurmağa çalışırlar. Aparılan müşahidələr və təhlillər onu göstərir ki, uğurlu strategiyalar, əsasən, səhmdarların xeyrinə ödənilməsinə istiqamətlənmiş və bu təcrübələr ilkin məktəblərdə öyrənilir və tədris olunur. Səhmdarların maraqla­rının menecerlərin maraqları ilə üst-üstə düşməsi, xüsusən, müəssisələrin texniki cəhətdən təchizatına şərait yaradır. Rifahın artması və bunun nəticəsi olaraq inkişaf etmiş ölkələrin sosial ədalət məsələlərinə diqqət yetirməsi və iqtisadi artım məsələləri, yoxsulluq, mənzil, təhsil, ictimai nəqliyyat, ekoloji prob­lemlərin həlli ölkələr arasında fərqin yaranmasına gətirib çıxardığından, iqtisadi inkişafın sürəti də dəyişdi. Belə bir vəziyyətdə icra orqanları özəl sektorunda gözlədikləri təxminən aşağıdakı kimi təqdim oluna bilər:

a) problemlərin həllinə təmkin ilə yanaşmaq (məsələn, ekoloji problem­lərin həlli) biznes münasibətlərinə müdaxilə etməkdən çəkinməli;

b) sosial tərəqqiyə doğru müsbət addımlar üçün məsuliyyət (cədvəl 5.1).