A zərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti Niyazi Əlikram oğlu Həsənov Bİznesin strateji İdarə ediLMƏSİ (Dərslik)

6.3. Biznesin inkişafında məhsulun imicinin rolu
Biznesin inkişaf strategiyasının hazırlanması və həyata keçrilməsində məh­sulun imici mühüm rol oynayır. Məhsulun ikinci mühüm tərkib hissəsi olan, onun funksional istehlak xassələrinin çərçivəsindən çıxan, imic sayılır. Marka və imic, bir-biri ilə çox sıx bağlıdır. Marka şirkətin imicinin yaradıl­ma­sına kömək göstərir və öz növbəsində, marka şirkətlərin məhsullarının müəyyən imic səviyyəsini əks etdirir. Əgər əmtəə nişanı olan məhsulun markası yoxdursa, deməli, məhsulun imici yaşaya bilməz. Eyni zamanda, əksər hallarda alıcı yalnız bu və ya digər markalı məhsullara üstünlük verir, çünki bu məhsulların müəyyən imici var.

İmic, əsasən, məhsulun spesifik xüsusiyyətləri və cəhətləri, haqqında bazarda yaranmış təsəvvür sayılır. İmic, adətən, ictimai şüura görə formalaşır. Hər­çənd, ictimai şüurda hər bir özəl xüsusiyyətlər haqqında şəxsi təsəvvür də ola bilər.

Məhsul imici - geniş yayılmış, kifayət qədər dayanıqlı təsəvvür yaradan xüsusi özəlliyi və analoji məhsulların fərqləndirilməsinə kömək edir.

Məhsulun imici 4 (dörd) amillərin təsiri altında yaranır:

1. Bu məhsulu istehsal edən ya da reallaşdıran, şirkətin (markalı) imici;

2. Əsas istehlak funksiyalarına uyğun, məhsulun keyfiyyəti;

3. Digər şirkətlərdə məhsulların analoji vəziyyəti;

4. Məhsulun üstünlük meyarları və norması.

Eyni zamanda, imicin özü yuxarıda göstərilən amillərə təsir göstərərək onların dəyişməsinə gətirib çıxara bilər. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, bu amillər biri-biri ilə fəal əməkdaşlıq edir və bir-birlərinə təsir edə bilir.

Şirkətin imicindən fərqli olaraq, adətən, bu şirkətin cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda oynadığı rolu ilə bağlı, şirkətin ali rəhbərliyinin xüsusi fəlsəfəsi ilə, rəqabət prinsiplərinə, onun missiyası ilə, nadirliyi və özünə məxsusluğu ilə həll etdiyi vəzifələrin və onu fəailiyyətindən yaranan analoji məhsul və ya müstəsna fərqli cəhətlərin yığılmış şəkildə bildirməsidir.

Məhsulun imici aşağıdakı xassələrdən birini və yaxud da məhsul xüsu­siyyətlərinin kombinasiyasını əks etdirir:

1. Məhsul xüsusi keyfiyyətlərə malikdir. Belə keyfiyyətlərin istifadəsində rahatlığı, istismarda etibarlılığı və ya məsələn, tərkibində çoxlu vitamin, yüksək saxlanmağa davamlı, zərərli maddələrin olmaması və s. aid ola bilər. Buna misal Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin verdiyi çox yaxşı təhsilə görə yüksək imicə malik olduğunu qeyd etmək olar.

2. Bu şirkətin məhsulu, nəinki digər şirkətlərin analoji məhsullarına nisbətən çox yaxşı keyfiyyətlərə malikdir . Bunların arasında ən təmiz məhsul, yaxud da istifadə olunan ən ucuz məhsul və s. ola bilər. Məsələn, spirtli içkilər bazarında yüksək imicə malik olan "Kristal" arağı onunla bağlıdır ki, bu əmtəə, ən keyfiyyətli və təmiz (zərərli qatışıqlar olmayan ) məhsuldur.

3. Məhsul alıcının statusunu əks etdirir. Məhsullar var ki, onların imici əhalinin müəyyən sosial təbəqələrində özünə müəyyən nüfuz qazana bilmişdir. Bu halda məhsullar ola bilər ki, onların imici müəyyən yaş qrupuna görə peşə statusunu əks etdirsin və s. Məsələn, Azərbaycan Respublikasında mobil telefonlar var ki, onu tam sabit imicidə kifayət qədər imkanlı iş adamları stifadə edirlər ki, öz imiclərini saxlasınlar. (Məsələn “Vertu” markalı telefonları).

4. Məhsulların müstəsna fərqləndirici xüsusiyyətləri var. Belə müstəsna xüsusiyyətlərə məhsulun unikallığı və s. keyfiyyətləri ola bilər. Həmçinin, imicə malik məhsullara nümunə kimi, sənətkarların məhsulları da ola bilər ki, bu da ümumilikdə "hand made" adlanır. Məsələn, xalq sənətinin imici "Хalçaçılıq" və ya digər analoji məmulatlar ola bilər.

5. Məhsul xüsusi vəziyyət ilə bağlıdır. Adətən, bu məhsullar xatirə suveniri xarakteri daşıyır. Məsələn, yüksəkkeyfiyyətli mineral sular ölkəmizdə spirtsiz içki imicini daşıyır və bunlarda, həkimlərin məslətinə əsasən, sağlamlığımıza görə istifadəsi hər gün mümkündür.

6. Məhsullar ayrı-ayrı insanlar ilə assosiasiya olunur. Daha geniş yayılmış iki variantına indiki halda rast gəlinir. Birinci variant bu zaman məhsulun yaradılması konkret insan və ya bir qrup insanlar ilə əlaqələndirilir. İkinci halda isə məhsullar bir insan və ya qrup şəklində istifadə olunur. Məhsul imicinin bu halına tanınmış artistlərin geyim nümunələrini göstərmək olar. Dünyada buna nümunə kimi hansısa tanınmış müğənninin geydiyi paltar və ya ayaqqabısı ola bilər. İmicin bu tipinə, adətən, məhsul imici aiddir. Sovet dövründə istehsal­çıla­rın meyvə şirələrindən və xüsüsilə xarici istehsalçıların məhsullarından istifa­də etməyi sevirdilər, lakin hal-hazırda yerli istehsalçılar arasında yaranan rəqa­bət bu məsələyə son qoydu və artıq yerli istehsalçılar arasında bazarda öz imicini qazanmaq uğrunda mübarizə gedir.

Göründüyü kimi, məhsul imici müxtəlif cür təzahür edir, bu məhsulun müxtəlif xüsusiyyətləri ilə bağlıdır və məhsula aid istehlakçıların müxtəlif yanaşmaları ola bilər. Bir məhsulda istehlakçı yeniliyi görür və bu onun gözlə­rində məhsulun imicini yaradır, digərində başqa birini və s. Lakin vurğulamaq istərdim ki, məhsulun imicinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların əsasında ümumi nəsə var. Məhz bu ümumiliyin konkret təzahür formasını şirkət özü yaradır.

Müəyyən imici olan malı alarkən, bu imicə əlavə haqq həyata keçirmək üçün alıcı assosiasiya ilə bağlı pul ödəyir. Bu zaman alıcı əmtəə ilə yanaşı, həm də ətraf mühitdə bu malların xüsusi yer tutduğunu bilir və bu qüvvətli şəkildə malın imicini əks etdirir. Məhsulun bir hissəsini təşkil edən imici alaraq, alıcı müəyyən proseslərə qoşularaq, ümüd edir ki, əhatəsində aparılan bütün müsabiqələrdən tutmuş güzəştlərə qədər yaradılan arzuolunan proseslərdə iştirak edəcək və müəyyən maliyyə vəsaitlərinin itirilməsindən qaça biləcəkdir. Ona görə də, məhsulun imicini yaratmaq üçün böyük şirkətlər çoxlu maliyyə vəsaitləri qoymaqla buna nail ola bilir.

İmic məhsulun tərkib hissəsi kimi şirkətə yalnız o halda müsbət nəticələr verə bilər ki, əgər şirkət alıcı üçün cəlbedici hesab edilən məhsul istehsal edə bilsin. Öz statusu ilə maraqlanmayan insana onun statusunun başqalarının gözündə qaldırmasına görə imicə pul ödəsə, belə öz imicini qaldıra bilməz. Ona görə də, rəqabətli məhsul imicini yaradaraq anlamaq lazımdır ki, hansı alıcıya bu məhsul lazım olacaq və ya hansı şirkət öz məhsulunun istehlakçısı kimi özünü göstərir.

İmic – şirkətin əlində kifayət qədər güclü, eyni zamanda, kifayət qədər təhlükəli silahdır. İmic çox uzun müddətdə yaradılır, onun yaradılması üçün böyük səy və vəsait tələb olunur, lakin bir anda imic itirilə bilər. Bu zaman şirkət üçün mənfi nəticələr prosesi yarana bilər, bəzən də, sadəcə, buna fəlakət adı vermək olar. Ona görə də, imicini yaratmaqla şirkət anlamalıdır ki, gələ­cək­də də ona lazım olacaq bu imici saxlamaq üçün müvafiq səylər göstərməlidir.

Biznesin inkişaf strategiyasında qablaşdırma və etiket faktorları da böyük rol oynayır və bu baxımdan, bu məsələlərə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Məhsulun digər növbəti mərhələsi, istehlak keyfiyyətlərindən kənara çıxan qablaşdırma və etiketdir. Bugünkü vəziyyəti təhlil etsək görərik ki, hər bir alıcı demək olar ki, belə vəziyyətlərlə rastlaşıb. Hər bir şirkət qablaşdırılmanı elə rəngarəng etiketlərlə bəzəyir ki, əmtəə cəlbedici olsun. Bəzi hallarda isə əksinə ola bilər, qablaşdırma elə aşağı səviyyədə ola bilər ki, əmtəənin cəlbediciliyi az olduğundan istehlakçı tərəfindən alınmaya mane olar. Cazibəsiz etiket ən keyfiyyətli malı da öldürə bilər, eyni zamanda, lazımsız məlumatların olmamasıda əmtənin bazarda hərəkətini ləngidər. Keyfiyyətli qablaşdırma və etiket istənilən halda məhsulun simvolu olur və bu məhsulu müxtəlif bazarlarda müəyyən etməyə imkan verir. Müəyyən hallarda qablaşdırma məhsulun istehlak funksiyalarını genişləndirmək və hətta birbaşa təyinatı üzrə istifadə imkanlarını artırmağa şərait yaradır. Məsələn, yapışdırılmış kağız paketlərinə yerləşdirilmiş əmtələr, çöplü şirələrin qablaşdırılması, içkilərin və ümumilikdə alkoqolsuz içkilərin satış imkanlarını xeyli genişlənməsinə səbəb olmuşdur.

Təhlillər göstərir ki, dünya bazarının biznes təcrübəsinində, qida məhsulları bazarında rəqabətin kəskinləşməsi böyük miqdarda idxal mallarının qablaşdırıl­ması parlaq və möhkəm olmalıdır. Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində ən iri qida kombinatlarını bazarın tələblərinə uyğun fəaliyyət göstər­mək üçün məcbur etmək, müasir avadanlıq istehsalı üzrə rəngli qablaşdır­maların olması böyük xərclərə getmək deməkdir. Qərbdə hesab edilir ki, parlaq rəngli qablar təxminən 15% məhsul satışının həcmini artırır. Bu baxımdan, avadanlıqlar öz istismar müddətini keçdiyindən yeyinti sənayesinin bəzi sahələri tələblərə cavab vermir.

Dünya standartları səviyyəsində qızardılmış kartof, konfet, qəhvə, çay bağlamaları, konsentrat supları və digər quru məhsulların hazırlanması üçün il- yarım ərzində kombinat 1,5 mln dol avadanlığın alınması üçün sərf edirlər. Bütün alınmış avadanlıqlar, həmçinin, Azərbaycan sənaye texnoloji avadanlığı həmin səviyyədə olmadığından, kombinatlar Almaniya və ABŞ şirkətlərinin "Fischer and Krecke" və "Dupont de Nemours" alır. Almaniyanın müəyyən şirkətlərindən isə rənglər alınır və bütün bunlar istənilən zəruri qablaşdırma, qida məhsullarında istifadə edilir.

Qablaşdırma, adətən, bir və ya bir neçə aşağıdakı funksiyaların həyata keçirilməsi ilə bağlıdır.

1. Qablaşdırma məhsulun müəyyən tutumda yerləşirikməsidir və bu halda qablaşdırılan məhsul yerləşdirildiyi məkanda mənfi xarici təsirlərdən müdafiə eilir. Yerləşdirmə tələbindən asılı olaraq bunu şirkət müəyyən edir ki, qablaşdırılmanı hansı həcm­də, hansı nisbətdə istifadə etmək daha qənaətbəxşdir. Çox vaxt şirkət müx­təlif həcmli qabların vahid növünü və vahid etiketini qoruyub saxlamağa çalışır. Orada məhsulun qablaşdırılması, saxlanması üçün əlavə həcmin müəyyən edilməsinin mühüm vəzifə kimi məhsulun qorunmasının təminatı olmalıdır. Qablaşdırılması, saxlanması və daşınması zamanı məhsulun qorunmasını təmin etmək, onun korlanmasına və ya keyfiyyətinin aşağı düşməsinin qarşısını almaq, xarici amillərin təsiri altında belə, temperatur, rütubət, işıqlanma dərəcəsi olmalıdır ki, məhsulun reallaşdırılması imkanlarının artırılması qabiliyyəti üçün son dərəcə mühüm əhəmiyyəti təmin olunsun.

Nəhayət, məhsullar saxlanılan tutumlarda, qablaşdırmanın üzərində orada yerləşən məhsul haqqında zəruri məlumatlar yazılmalıdır. Əsasən, bura aiddir olmalıdır, qabın içərisində ki məhsul nədir, hansı miqdardadır, məhsulun yerləşdirilmə tarixi, saxlanma müddəti, saxlanma şəraiti, nəqli, məhsulun kimlər üçün nəzərdə tutulduğu və s. yazılmalıdır.

2. Qablaşdırma və etiket alıcıların diqqətini məhsula cəlb etmək üçün vasitədir. Bunun üçün xüsusi işlər həyata keçirilməlidir, hansı qablaşdırılma və hansı etiket daha çox alıcıların diqqətini cəlb edə bilər, onlarda maraq doğura bilər və s. Bu tədqiqatların nəticəsi olaraq təkliflər, növləri və bəzəmə işləri xüsusi formada hazırlanır, etiketin dizayn edilməsinin məqsədi, əsasən, ondan ibarətdir ki, alıcı malı gördükdən sonra, onlara maraqları artsın. Əgər əmtəə məşhur ticarət markasına aiddirsə ona alıcıların diqqəti xüsusi olur, marka məşhur deyilsə, onda diqqətini cəlb etmək üçün digər vasitələrdən də istifadə olunmalıdır, məsələn, diqqəti cəlb edən orjinal rənglərdən istifadə oluna bilər.

3. Etiketlər və qablaşdırılma vasitəsilə şirkət markanı reklam edir və bazarda mal imicini yaradır. Qablaşdırma, xüsusilə paketlərdə yerləşdirilməsi şirkətin markasının təbliğinin geniş yayılmasına kömək edir. Alıcılar indiki halda sanki şirkətin markasını bəyan etmək üzrə pulsuz agenti qismində çıxış edir, eləcə də onun ayrı - ayrı məhsullarının qablaşdırılması üçün onların təsviri əks olunurdu.

Bir çox şirkətlər qablaşdırma vasitələri və sarğılıq üçün istifadə edilən materiallarına, xüsusilə şirkət paketlərinin hazırlanmasına çox məsuliyyətlə yanaşır, çünkü bu markalar, şirkət haqqında müəyyən təəssürat oyadır, və bu şirkətlər üçün arzuolunan imici möhkəmləndirmək və yaxud da onu yenidən yada salmaq imkanı yaradır. Uğurla işlənmiş strategiya üçün qablaşdırma, hətta şirkətin istədiyimiz imicinin yaradılmasında aparıcı vasitə ola bilər. Məsələn, birdəfəlik kağız stəkanların, kağız paketlərin və kağız boşqabların yaradılması restoran xidmətində geniş istifadə olunur, "Mc Donald's" kimi restoran imicini saxlamaq üçün bu vasitələrdən səmərəli istifadə edir.

4. İstehlakçı əmtəəni istelak edir, qablaşdırır və bundan sonra isteh­lakçının hansı tələblərini ödəyəcəyinin tətbiqini tapır. Şirkət malın saxlanılması və onun istifadəsi prosesində ən səmərəli tətbiqini axtarıb tapmağa səylər edir. Bundan başqa, qablaşdırma məhsulun təbliğinin aləti kimi istifadə edilə bilər ki, alıcının məhsul seçimində çox vaxt vacib amil kimi sayılır. Məsələn, əgər qablaşdırılmada mayeli məhsul olarsa, bu mayeni tökmək asan və rahat olması üçün qablaşdırmaya ciddi diqqət yetirmək lazımdır. Malın qablaşdırılması və digər əlavə vəsaitlər üçün xüsusi vasitələr istifadə oluna bilər. Həmçinin qablaşdırmaya əlavə olaraq orada saxlanılan mal ilə bağlı vasitələr kənarda digər əmtələr üçün də istifadə oluna bilər. Bunun ən bariz nümunəsinə şirkətin paketlərini misal göstərmək olar.

Müasir dövrdə utilizasiyası qablarından istifadə etmək mühüm istiqamətlərdən biridir. Bu məhsulların təkrar istifadəsi üçün qaytarılan və ya təkrar xammal kimi istifadə olunan qablar ola bilər. Qablaşdırmadan istifadə istiqamətləri getdikcə artır (xüsusilə ətraf mühitin çirklənməsi problemlərinin kəskinləşməsi ilə əlaqədar olaraq).

Qablaşdırma istiqaməti yaradılarkən nəzərə almaq lazımdır ki, istənilən məhsulun qablaşdırılmasının həyata keçrilməsində digər tətbiqlərdə mühüm rol oynamağa başlaya bilər, əgər onun hazırlanmasında adı çəkilən funksiyaları nəzərə alsaq, qablaşdırma və etiketlərin hazırlanması zamanı da nəzərə almaq lazımdır ki, bu əmtəə hansı şəraitdə saxlanılacaq, necə nəql olunacaq, hansı məqsədlər üçün, hansı şəraitdə və kim tərəfindən istifadə olunacaq. Müasir elm-nəzəri metodologiyaya əsaslansaq qablaşdırma üç növdə olur:

• Birinci, məhsullar bilavasitə saxlanılır;

• İkinci, məhsul ilkin qaba yerləşdirilir;

• Üçüncü, nəqliyyat, mal daşınır və saxlanılır.

Bu üç növ qablaşdırmanın hər birini hazırlayarkən konkret mövcudluğunu da nəzərə almaq lazımdır, çünki hər tipli qabların öz xüsusi tələblərin öz dəsti vardır.

Biznesin inkişaf strategiyasını hazırlayarkən, yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, istehlakçını cəlb edən məsələlərdən biri də, əmtəəyə verilən zəmanətdir.

Bu məhsulun dördüncü hissəsi olub, onun istehlak funksiyalarının çərçi­vəsindən kənara çıxması, zəmanət sayılır.

Satış kanallarının sayının genişlənməsi, məhsul müxtəlifliyinin artması ilə əlaqədar olaraq alıcılar məhsulların tərkib hissəsi kimi zəmanət tələb edir. Məsələn, yeni texniki imkanların yaradılması səbəbindən, ABŞ-da 90-cı illərin əvvəllərində "Honda" şirkətinin avtomobillərinə tələbat artdı və müvafiq olaraq digər avtomobillərə olan təlabat azaldı.

Elə görünə bilər ki, zəmanət yalnız texniki cəhətdən mürəkkəb olan məhsullara, ya da çox bahalı məhsullara tətbiq edilir. Əslində biznesin real praktikası göstərir ki, bu belə deyil. Zəmanət məhsulun tərkib hissəsi kimi artıq təcrübədə öz təsdiqini tapmışdır. Alıcı əmtəə və xidmətlərə görə pul ödəyir və əgər keyfiyyətsiz məhsulla və ya xidmətlə rastlaşarsa öz hüquqlarını müdafiyə etmək üçün faktiki olaraq istənilən məhsula və xidmətə qarşı məhkəmə araşdırması aça bilər. Bu baxımdan, bir çox şirkətlər təminat sahəsini süni şəkildə genişləndirir, məhsulların və xidmətlərin funksional və istismar xarak­teristikaları ilə bağlı olmayan təminatı icad edir, alıcı üçün məhsulların və xidmətlərin dəyərini artırmaq, istehlakçının diqqətini cəlb etmək üçün müxtəlif zəmanətlər verir.

Biznesin inkişaf strategiyasını hazırlayan zaman mütləq biznes təc­rübəsində bu məsələlərlə bağlı təcrübənin təhlil edilməsi vacibdir. Məsələn, "Savva" qrupuna daxil olan şirkətlərin məhsullarının reallaşdırılmasının ge­nişləndirilməsində zəmanət mühüm üsullarından biri kimi geniş istifadə olunur. Məsələn, pərdə istehsal edən və reallaşdıran " Savva Maqnum" şirkəti, fəaliy­yə­tinin təcrübəsində aşağıdakı təminatları tətbiq edir. İstehsal etdiyi məhsula görə əminliklə, o alıcıya 2 (iki) il zəmanət verir. Bu zaman qiymətlər eyni səviyyədə qalır. Rəhbərliyin fikrincə şirkət, bu təminat verildikdən sonra 1995-ci ildən başlayaraq satışların xeyli artmasını təmin edib. Xüsusilə, rəhbərlik hesab edir ki, satış həcminin 15 faizi məhz bu təminatlar hesabına təmin edilib.

Bu baxımdan, bir qrupa daxil olan "Savva", "Zippo" alışqanların, "Viktorians" bıçaqların və digər malların bazarda irəliləməsi üçün ömürlük zəmanətin verilməsi ilə məşğul olur.

Zəmanət sisteminin tərkib hissəsini bir neçə qrupa bölmək olar, hansı ki, məhsulun məzmunundan asılı olaraq alıcıya münasibətdə şirkət üzərinə hansı öhdəlikləri götürür. Amma onların məcmusu şəklində aşağıda təsvir olunan qrupların birinə aid edilə bilən, ayrı - ayrı zəmanətlər vermək olar.

Zəmanətin ilk qrupunu məhsulun müəyyən keyfiyyət təminatı təşkil edir, hansı ki, şirkət tərəfindən əsaslanaraq, əvvəlki təcrübəyə doğru öz markasından və imicindən istifadə edərək apelyasiyaya verir və s. Bu halda şirkət məhsulun yaradılmasında zəmanəti təmin etmək üçün bütün imkanlardan istifadə etməli­dir. Şirkət daha yüksək qiymət təyin edir, müştəriyə məhsulun zəma­nətinə görə ödəməyi təklif edir, məsələn, onun yüksəkkeyfiyyəti, əgər bu zaman zəmanətlərlə reallaşmasa öz nüfuzunu, imicini zərbə altında qoyur. Müştəri əmtəəni və ya xidmətləri alır və zəmanət üçün daha yüksək qiymət ödəyir, nəzərə alsaq ki, istehlakçı şirkətə inanır. Bu halda, əgər reallıqda məhsulun və ya xidmətlərin keyfiyyəti ilə təmin olmadıqda, alıcı ödənişli məbləğində zərər, lakin yerinə yetirilməmiş zəmanətə dözəcəkdir.

Birinci qrup zəmanət kifayət qədər ənənəvidir. Çünki bu zəmanətin kompensasiya mexanizmləri yoxdur, onda yüksək risk və hər iki tərəf üçün mümkün mənfi nəticələr mövcuddur. Ona görə də, bu qrup zəmanət biznesdə, müasir dövürdə əgər tərəflər bir - biri haqqında kifayət qədər məlumatlıdırsa istifadə oluna bilər. Müştəri şirkəti yaxşı tanıyır və ona inanır, amma şirkət, öz növbəsində, hər bir müştəri barəsində lazımı məlumata malik deyil. Bu baxımda, şirkət müəyyən dövrə uyğun olaraq etibar edilən müştərilər əldə etməyə çalışır. Şirkətin müştəri ilə yüksək dinamik qurulan əlaqələri, bazar şəraitində dəyiş­kənliyi və s. ilə xarakterizə olunur. Bu qrup zəmanətlərinin tətbiq sahəsi əhə­miy­yətli dərəcədə getdikcə daralır. Artıq təcrübədə daha az ümumi vəziyyətə rast gəlinir, əgər məhsul yalnız özündə birinci tip təminatı birləşdirirsə, deməli, onlar məhsulu başqa növ təminatlarla kombinasiyaya daxil edir:

Zəmanətin ikinci qrupunu bu təminatlar təşkil edir, onlara uyğun olaraq alıcı həmin təminatları almaq hüququna xidmət edir, eləcə də ma­lın mübadiləsi və təmiri, onun sıradan çıxması və ya istismar xarakte­ristikaları onun spesifikasiyasına uyğun gəlmir. Zəmanət xidməti müştəriyə göstərilən xidmətlərin geniş çeşidini əhatə edir. Buna, nəinki profilaktik xidmət, həmçinin, quraşdırılması, işə salınması və təchizatı, müştəriyə məhsulun istismar qaydalarının təlimatlandırılması, məhsulun daha keyfiyyətli istifadəsi daxildir. Zəmanət xidmətini müştəriyə daha rahat etmək üçün, şirkət lazımi xidmətə nəzarət etməli, nəqlin həyata keçirilməsi üçün öz üzərinə öhdəlik götürməlidir.

Malın dəyişdirilməsi və təmiri üzrə təminatlar onun sınıqlarının müsbət nəticələri bildirilmiş keyfiyyəti ilə uyğun gəlməsi halları bazarda həlledici amil kimi çıxış edir. Bu zaman müştəri bütün posesin sürətini nəzərə alır və sadə xidmətləri ilə müvafiq zəmanət aldığından razı qalır. Məsələn, avtomobilin təmirində onun texniki göstəricilərinin bərpası ilə estetik göstəricilərinin məzmunu arasında böyük fərq ola bilər, bu zaman aftomobilin nasazlığı zamanı firma və ya sahibinin bu avtomobili hansı tərəfin təmiri üçün təhfil verəcəyi vacib məsələlərdəndir. Bu tipli təminatların müştəri üçün əhəmiyyətlisi və bu avtomobilin təmiri üzrə xidmətlərə nə qədər önəm verilməsindən müəyyən mənada aslıdır.

Zəmanətin üçüncü qrupuna malın qiyməti ilə bağlı zəmanət aiddir. Çox vaxt belə təminatların ən mühümü, şirkətlər ilə davamlı qiymət rəqabəti aparan məhsul çıxış edilir. Bu təminatlara uyğun olaraq alıcı malının endirimlə alma haqqına malikdir, əgər ki, o, malı bir qiymətə alıb, lakin bundan sonra isə bu məhsulda ucuzlaşma baş veribsə, adətən, bu qiymətin zəmanət müddəti məhduddur, lakin o, yetərlidir ki, alıcı bu malın satış hücumunu gözləmədən malı aşağı qiymətlə alır. Zəmanətin bu qrupuna ən aşağı qiymətli zəmanət də daxildir. Bu yalnız o halda olur ki, əgər satıcı bazarda elan edirsə ki, onda əmtəə ən aşağı qiymətdədir, bu zaman satıcı öz üzərinə qiymət fərqi kompensasiya öhdəliyi götürür ki, əgər bu mal kiməsə daha ucuz qiymətə satılarsa, hətta, müəyyən şirkətlər bəzi hallarda hətta böyük kompensasiyaya zəmanət verirlər.

Həmin təminatların müəyyən hissəsini satılan məhsulun və ya göstərilən xidmətin həcminin təminatı hesab etmək olar. Bu məhsulun beş yüz faizli zəmanət ola bilər, bəlkə də, məhsul artıq məzuniyyət verir. Qondarma sistemi müştəri xidmətləri yüz faizli zəmanətin bariz nümunəsi ki, it qutusu adı altında ola bilər ki, bütün qalan restoranda yemək sifarişi xüsusi paketlərdə qablaş­dırılmış şəkildə müştəriyə verilir. Bu sistem bizim üçün mənasız və əhəmiyyətsiz görünə bilər. Lakin o, bir çox ölkələrin restoranında da mühüm rol oynayır, məsələn, ABŞ da.

Zəmanətin dördüncü qrupu alınmış məhsulun geri qaytarılmasıdır, hər hansı səbəbdən asılı olmayaraq. Zəmanətin bu tipi məhsulun keyfiyyətinin və etibarlılığının təminatı kimi ənənəvi baxışın bariz nümunəsidir (sxem 6.1).